George Herbert Mead

George Herbert Mead

George Herbert Mead był amerykańskim filozofem, socjologiem oraz psychologiem. Urodzony 27 lutego 1863 roku zmarł 26 kwietnia 1931. W latach 1894-1931 był profesorem uniwersytetu w Chicago, z którego zebrane przez uczniów Meada, głównie przez Andrew Recka i Johna Petrasa, wykłady zostały wydane jako „Umysł, osobowość i społeczeństwo”(1934), „The philosophy of the present”(1932) oraz „ The philosophy of the act” (1938) dopiero po śmierci autora. Uznany został dzięki pisarzowi Herbertowi Blumerowi za klasyka współczesnej socjologii, który jako pierwszy ujawnił w filozofii Mead’a socjologiczne impilikacje. On sam zaś uważał się za filozofa, jedynie dzięki poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie: jak w toku ewolucji dochodzi do powstania cech ludzkich takich jak myślenie abstrakcyjne czy moralność, zaczął interesować się naukami społecznymi. Blumer na podstawie koncepcji Mead’e wprowadził jako pierwszy termin „interakcjonizmu symbolicznego”, co w teorii Thomasa i Cooley’a uznano jako „behawioryzm społeczny”. Mead jednak krytykował Cooley’a za jego „solipsyzm”, czyli skupienie się na tym, co dzieje się w umyśle jednostki., gdyż Cooley traktował świadomość jako coś danego a Mead’a interesowało powstawanie świadomości. Słowami Jerzego Szackiego: „ Mead negował istnienie świadomości jako swoistej substancji, ale przyjmował jej istnienie jako funkcji organizmu” Według niego poza procesem komunikowania się psychika nie istnieje. Jednostka ludzka nie odtwarza zachowań według pewnych wzorców lecz konstruuje działanie, interpretuje zachowania partnera i na tej podstawie układa swoje działanie. Elementarnym faktem społecznym dla Mead’a jest interakcja symboliczna, wówczas gdy dwie osoby działają na siebie za pośrednictwem komunikacji , modyfikując nawzajem swoje zachowanie. Odrzucał tezę, że wszelkie cechy psychiczne są jednostce dane. Rzeczywistość społeczna sprowadza się do wzajemnych oddziaływań i działań między jednostkami. Ludzie nie reagują lecz interpretują wzajemnie swoje działania. Jak twierdził, człowiek nie jest biernym odbiorcą bodźców, lecz dokonuje wyboru, tak zwanej selekcji oraz ich interpretacji. Jest świadomym aktorem interakcji, a więc może dokonywać selekcji bodźców i dzięki pozyskanemu doświadczeniu wybiera możliwość słuszna dla niego. Podstawowym elementem każdej interakcji jest gest elementarny, czyli ta reakcja na bodziec, która jest spontaniczna, nieświadoma, niewyrachowana. Mead był silnie związany z Darwinem i całą tradycją naturalistyczną. Jak twierdził, wszystkie żywe organizmy „ (...) rozwijają się w ogólnym społecznym środowisku (lub sytuacji), w zespole społecznych stosunków i interakcji (...)” a ludzkie społeczeństwo jest „ przedłużeniem i rozgałęzieniem tych prostych i podstawowych socjo-fizjologicznych stosunków” . Główna rolę w analizie interakcji społecznych odgrywały dla autora gesty, które uważał za najprostszy sposób wzajemnego oddziaływania organizmów na siebie. Może być to każdy ruch wywołujący reakcję z drugiej strony o charakterze bardzo instynktownym. Gest wykonywany jest bez zamiaru wywołania jakiejkolwiek reakcji, bez świadomości jego znaczenia. Wówczas gdy wykonywany jest w celu wywołania danej reakcji, gdy reakcja jest z góry przewidziana dochodzi do zaistnienia symbolu znaczącego. Te właśnie intencje zdaniem Mead’a różnią ludzi od zwierząt. Pewne przejście od gestu o podłożu czysto biologicznym do stosunku społecznego opartego na komunikacji symbolicznej. Uznawał to za proces złożony z kilku wymiarów. Jako pierwszy uznał kształtowanie się języka potrzebnego do komunikowania się i tworzenia wspólnoty pomiędzy osobami nawiązującymi stosunki. Drugim wymiarem procesu jest powstawanie myślenia abstrakcyjnego, zdolności dialogu. Najważniejszym wymiarem w teorii Meade’a jest „(...)stawanie się działającego podmiotu przedmiotem dla samego siebie, osiąganie przez niego zdolności reagowania na własne bodźce(...), występowania wobec samego siebie w roli innych ludzi, interpretowania własnych czynności” . Ten proces autor nazwał powstawaniem osobowości, o czym opowiem w dalszej części referatu. Ostatnim wymiarem owego procesu jest kształtowanie się instytucji społecznych wprowadzających pewne normy i reguły postępowania.
Podsumowując złożoność procesu wyodrębniania się jednostki ludzkiej ze świata zewnętrznego zaznaczmy, iż Mead rozważał go z punktu widzenia rozwoju osobowości(self). Jak twierdził „osobowość ma cechę polegającą na tym, że jest ona obiektem dla samej siebie; i ta cecha różni ją od innych obiektów i od ciała” . Jednostka posiadająca osobowość kształtuje w sobie pewne poglądy na swój temat, reguluje swoje postępowanie, kieruje sobą. Jak twierdził, ciało zdobywa osobowość w procesie rozwoju umysłu. Jednostka na zasadzie doświadczenia kreuje swoją osobowość, zastanawia się jak jej zachowanie odbiorą inne jednostki, stara się wyobrazić sobie ich reakcje.
Cytuję „kompletną osobowość tworzy organizacja postaw powszechnych w danej grupie. Człowiek ma osobowość, ponieważ należy do jakiejś wspólnoty, ponieważ wciela instytucje tej wspólnoty do swojego postępowania. Używa języka jako środka osiągnięcia osobowości; następnie przez proces przyjmowania różnych ról, których dostarczają wszyscy inni, dochodzi do przyjęcia postawy członków wspólnoty” . Jak pisze istnieją pewne reakcje, które wykazują wszystkie jednostki ze wspólnoty w stosunku do pewnej rzeczy, które oddziaływują na proces tworzenia osobowości innych ze wspólnoty. Porównuje ją do aktora nieustannie odgrywającego swoją wyimaginowaną rolę, którą porównał do studiowania mimiki przed lustrem dla zadowolenia publiczności. Podobnie jak określił to Cooley w koncepcji „jaźni odzwierciedlonej”, Mead ujął to jako zjawisko przyjmowania ról. Rola społeczna to rozpoznanie swojego miejsca w interakcji. Podzielił ten proces na dwie fazy, wówczas gdy jednostka przyjmuje role konkretnych, często najbliższych osób, z którymi współuczestniczy oraz gdy owe role napływają od grup społecznych definiowanych przez sama jednostkę jako „my”, „wszyscy”, „naród”. Słowami autora wspólnota „daje mu to, co nazywa jego zasadami, to znaczy uznane przez wszystkich członków wspólnoty postawy w odniesieniu do wartości przyjętych przez grupę”. Pierwszą fazę Mead określa jako fazę zabawy na zasadzie naśladownictwa. Są nią role rodzicielskie, zawodowe itp. Drugą określa mianem fazy gry gdzie postępuje się wedle wyznaczonych reguł, ogólnie przyjętych zasad dostosowując swoje zachowanie do ogółu. Osobowość człowieka to suma wszystkich ról społecznych jakie jednostka zna.
Jego koncepcja rozwoju osobowości zawiera dwa ważne terminy, mianowicie ja podmiotowe określone przez Mead’a jako (I) to jaka jednostka jest niezależnie od sytuacji, to część o tyle świadoma, o ile jednostka potrafi odróżnić siebie od społeczeństwa; oraz ja przedmiotowe (me) to suma wyobrażeń na temat siebie, w odniesieniu do innych osób, ja obserwowany od zewnątrz. Ja przedmiotowe kieruje się nawykami postępuje zawsze ściśle według zasad zbiorowości po to aby w tej zbiorowości pozostawać. „I to odpowiedź organizmu na postawy innych, Me to zorganizowany zespół postaw innych ludzi przyjęty przez dana jednostkę. Postawy innych ludzi stanowią zorganizowane Me, a jednostka reaguje na nie jako I ”. Jerzy Szacki zauważa, że osobowość ludzka to nieustanny proces interakcji I oraz Me. W religii chrześcijańskiej są to odpowiedniki sumienia I wolnej woli. Ja przedmiotowe jest tym, czym byliśmy przed chwilą, z czym się utożsamiamy. Pierwotne jest Me, a z niego powstaje I jako pierwiastek indywidualny. „ Ja podmiotowe wzywa ja przedmiotowe i reaguje na nie. Wzięte razem tworzą osobowość, taką jaka występuje w doświadczeniu społecznym”
George Mead zajmował się problematyką socjologiczną na tyle ile była niezbędna do rozwoju jego koncepcji filozoficznej i psychologicznej. Jednak dzięki Herbertowi Blumerowi, który uznał go za swego rodzaju klasyka współczesnej socjologii teorie Mead’a zyskały rozgłos. Po II wojnie światowej zwolennicy symbolicznego interakcjonizmu stali się obok funkcjonalistów najliczniejszą szkołą socjologii amerykańskiej. Należy do autorów najczęściej cytowanych przez socjologów, mimo iż uznawał się zawsze za filozofa dużo rzadziej wspominany jest przez filozofów i historyków filozofii. Kierując się jednak myślami Meada w stronę problematyki socjologicznej należy przypomnieć o głównych kategoriach socjologii wyodrębnionych przez niego, a mianowicie o kontroli, instytucji, komunikowaniu się i o przedmiotach społecznych.
Mead wyszczególnił trzy rodzaje kontroli „kontrola jednostki nad sobą „ czyli kontrola jednostki nad własnym postępowaniem; „ kontrola społeczeństwa nad własnym rozwojem” czyli rozwiązywanie problemów, kryzysów jakie stoją przed ludzkością; oraz „kontrola społeczeństwa nad swoim środowiskiem przyrodniczym” czyli manipulowanie rzeczami.