Młoda Polska - skrypt.
Młoda Polska
1. Ogólne wiadomości o epoce
Granice chronologiczne: 1890 - 1918
(inne periodyzacje: początek: 1887 - objęcie przez Z. Przesmyckiego tygodnika „Życie”; 1884 - data opublikowania II serii „Poezji” Kazimierza Przerwy-Tetmajera; koniec: 1901 - rok wystawienia „Wesela”, 1907 - rok śmierci Wyspiańskiego)
1890 - „antypozytywistyczny przełom”, napływ do kraju literatury europejskiej i debiuty poetów młodopolskich
1918 - odzyskanie niepodległości à nowa tematyka m.in. literatury
Podłoże społeczno-polityczne nowych prądów: poczucie zbliżającego się końca stulecia wywoływało katastroficzne wizje przyszłości, mistyczne przepowiednie, wpływające na nastrój ludzi: lęk, poczucie bezradności, niemoc i pesymizm wobec nadchodzących kataklizmów; teoretycznie Europa była pogrążona w pokoju, był to tzw. „zbrojny pokój” - stabilizacja była pozorna, bo większość mocarstw zbroiło się intensywnie na użytek przyszłej wojny; w Polsce - pozbawionej niepodległości - nie było wesoło, nic nie zapowiadało jakichkolwiek zmian w Europie, które mogłyby spowodować oszyskanie niepodległości; narastały konflikty społeczne, wrzenie rewolucyjne, działalność organizacji terrorystycznych itp.
fin de sicle - akcentuje pesymistyczną wizję końca wieku
dekadentyzm - oznacza schyłkowość, poczucie bierności i niemocy wobec nadchodzącego końca wieku
modernizm - zaznacza „nowoczesną” sztukę artystów końca wieku, odrzucając tradycyjne pomysły ojców
neoromantyzm - podkreśla duchowe i ideowe pokrewieństwo epoki z romantyzmem
Na nowo odkrywanie metafizyki, zainteresowania średniowieczem, magią, rozwój psychologii i psychiatrii. Niechęć do przemysłu, cywilizacji, techniki. Misja artysty - wyobcowanego, pogardzającego tłumem. Hasło „sztuka dla sztuki”. Spirytualizm, intuicjonizm. Powrót poezji i dramatu. Idea sztuki, wizjonerstwo, ludomania. Zainteresowanie średniowieczem, okultyzmem, badanie obłędu, narodziny parapsychologii.
2. Filozofia
Artur Schopenhauer: filozofia pesymistyczna; zgodna z duchem epoki; życie jest pasmem cierpień, dąży do katastrofy, tymczasem człowiek marzy o szczęściu - i wciąż spotyka go rozczarowanie. Ukojenie dają tylko: sztuka, natura, nirwana (niebyt) - motyw filozofii buddyjskiej. Popęd jest siłą konstruującą ludzkie życie. Powrót do ascezy. Świat jako wola i wyobrażenie.
Friedrich Nietzsche - filozofia buntu przeciw zastanym wartościom, przeciw przeciętności i słabości człowieka. Nietzsche głosi „wolę mocy” oraz kult nadczłowieka - silnej jednostki, pełnej energii, uprawnionej do władzy nad resztą słabych. Ten może działać „poza dobrem i złem”, odrzucić prawa, normy i wartości. Odrzucenie idei chrześcijańskich. Tako rzecze Zaratustra, Poza dobrem i złem.
Henri Bergson - lan vital. Intuicjonizm. Metafizyka. Rzeczywistość jest nieustannym, nieogarnionym ruchem, przepełnia go siła twórcza (lan vital), badać ją można tylko przez intuicję i instynkt. Bergson powraca do metafizyki i irracjonalizmu. Ewolucja twórcza.
3. Impresjonizm
impression - wrażenie; impresjonizm - metoda twórcza, której celem jest utrwalenie w dziele sztuki indywidualnych, przelotnych i trudnych do określenia wrażeń i stanów psychicznych. Rzeczywistość jest z natury niepoznawalna - jedynym obiektem, który człowiek może poznać, jest on sam - jego psychika, reakcje, uczucia. Dlatego impresjoniści zakładali, że nie będą odtwarzać rzeczywistości, ale oddawać jej subiektywnie, uczuciowe przeżywanie przez psychikę ludzką - obraz świata to obraz duszy.
Sposób tworzenia: malarze wychodzili w plener, stąd pejzaże stały się częstym tematem obrazów. W zależności od kierunku i kąta padania światła powstawały różne obrazy - stąd wniosek, że rzeczywistość jest bardzo ulotna i trzeba chwytać chwilę, póki się da. Kontury przedmiotów były początkowo nieostre, bo tak się je postrzega w rozświetlonej przestrzeni, a w późniejszym czasie zaczęto malować techniką barwnych punktów. Odbiło się to także na literaturze - chęć zatrzymania ulotnych nastrojów i wrażeń cechowała także impresjonizm poetycki. Pojawiały się więc tak subtelne opisy krajobrazy, które oddawałyby to wrażenie. W prozie był to subiektywizm: narrator I-osobowy, przedstawiający swoje wrażenia.
4. Secesja
Wyodrębnia ruch w sztuce, w dziedzinie stroju, w architekturze i stylistyce przedmiotów użytkowych, który wyrażał się w dążeniu do ozdobności, płynna linią, upodobaniem do bieli i barw pastelowych (na przykład suknie dam secesyjnych powinny być zielone, liliowe lub jasnoczerwone). Kobieta powinna być wiotka, krucha, ozdobiona przepychem włosów i niezbyt bujnym biustem. Lubiano też motywy roślinne, asymetrię, kształty strzeliste, zmienność i ruch natury.
5. Symbolizm
Eksponuje ten nurt w sztuce i literatur, który posługuje się symbolem. Geneza - we Francji, w 1886 roku, na łamach paryskiego „Le Figaro” ukazał się odczytywany wówczas jako manifest nowej poezji artykuł Jeana Morasa zatytułowany „Symbolizm”. Nazwa ta właściwie odnosiła się do metody poetyckiej (rezygnacja z opisu, swoboda wersyfikacyjna, wieloznaczność), dość szybko jednak przeniesiona została na teren dramatu i prozy. Twórcy: poezja: Tetmajer, Kasprowicz, Staff; dramaty: Wyspiańskiego, Przybyszewskiego, Micińskiego; proza: Żeromskiego i Berenta.
Ch. Baudelaire, Padlina - turpizm, brzydota nowym kanonem piękna, synestezja - łączenie elementów dźwięku, zapachu i koloru tak, żeby poezję można było obierać wszystkimi zmysłami.
Oddźwięki - klasyczny sonet realizujący teorię synestezji.
A. Rimbaud, Statek pijany - personifikacja, statek - artysta, morze - życie.
Samogłoski - sonet
6. Znaczenie Galicji w rozwoju polskiego modernizmu, krytycy literaccy
Galicja - znacznie większe swobody polityczne i narodowe sprzyjały rozwojowi kultury i przyswajaniu najnowszych prądów europejskich. Nie musiano walczyć o język polski, a cenzura była bardzo łagodna.
Krytycy literaccy:
S. Przybyszewski - jego centrum filozofii to „naga dusza”, do której można dotrzeć tylko przez stany anormalne: upojenie alkoholem, szaleństwo albo przez analizę zachowań seksualnych.
Z. Przesmycki - jedna z pierwszych definicji symbolizmu
A. Górski - indywidualizm, idealizm filozoficzny, szczerość duszy artysty.
7. Poezja Kazimierza Przerwy-Tetmajera
Melodia mgieł nocnych - dynamika, taniec!!! impresjonizm, synestezja
pejzaże tatrzańskie, życie ludu górskiego, kult miłości, kult sztuki, poszukiwanie
Koniec wieku XIX - zapis monologu wewnętrznego, pełen rozterek i wątpliwości, rozpaczliwe pytania powodują stawianie kolejnych, jeszcze rozpaczliwszych, zamiast odpowiedzi, człowiek u schyłku wieku powinien szukać obrony przed złem i zanegować dotychczasowe wartości, bo nie mają one sensu
Hymn do nirwany - zniechęcenie do świata i ludzi, nirwana staje się bóstwem
Evviva l’arte! - pochwała sztuki
liryka miłosna, pejzażowa i nastroju
Na Anioł Pański - symbole przemijania i poczucia beznadziejności
Nie wierzę w nic - załamanie, brak systemu wartości, sensem nirwana
8. Poezja J. Kasprowicza
sonety, opisy wsi i biedoty, naturalizm
Krzak dzikiej róży - cykl sonetów, wrażenia zmysłowe, zmiany w statyzmie/dynamizmie kolejnych utworów z cyklu
9. Wczesna poezja Leopolda Staffa
sonety
nietzscheanizm:
Kowal (z tomu Sny o potędze)- zaprzeczenie dekadentyzmu, biernego oczekiwania, trzeba brać życie w swoje ręce
franciszkanizm:
miłości akceptacja świata takiego, jakim jest; radosna asceza; szukanie w świecie potwierdzenia boskości
Ogród przedziwny (z tomu Uśmiechy godzin)- tajemniczy, inny, topos Arkadii, Eden; poezja ma funkcję wskazującego wybory moralne, niesie dobrą nowinę, przekazuje radość, pozwala wybierać to, co pozytywne, a eliminować to, co sprawia ból
10. Stanisław Wyspiański, Wesele
Dramat symboliczny:
„osoby dramatu” - bohaterowie rodem ze świata mitu reprezentują gotowy system wartości porządkujący świat, są to: postaci historyczne, symbole tradycji narodowej, elementy świadomości kulturowej, wytwory wyobraźni;
przedmioty symboliczne - rekwizyty magiczne
sceny symboliczne - np. chocholi taniec
wizyjność i fantastyka obrazowania
wieloznaczność, tajemniczość nastroju
Geneza - wesele poety, Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną, młodszą siostrą Włodzimierza Tetmajera. Wesele urządzono w domu Tetmajerów 20 listopada 1900 roku w Bronowicach.
Goście wesela: chłopomania
inteligencja: Gospodarz, Pan Młody, Poeta, Dziennikarz, Nos, Maryna, Zosia, Radczyni, Haneczka
chłopi: Gospodyni, Panna Młoda, Marysia, Wojtek, Ojciec, Dziad, Jasiek, Kasper, Czepiec, Czepcowa, Klimina, Kasia, Staszek, Kuba, Muzykant, Isia
pozostali: Żyd, Rachela, Ksiądz
Budowa dramatu - kompozycja dwuplanowa; akt pierwszy rozbudowuje plan „realistyczny”, akt drugi - ogarnia oba plany („realistyczny” i „fantastyczny”), w końcu przeważa plan „fantastyczny”
Symbole - w ściądze (str. 100)
11. Gabriela Zapolska, Moralność12. pani Dulskiej
tragifarsa kołtuńska, dramat mieszczański - sztuka z tezą - salon mieszczański, modernistyczny w rodzinie kołtuńskiej, na pozór wszystko pięknie, służy podkreśleniu tezy (na ogół: demaskowanie kołtuństwa) (twórca tego rodzaju dramatu: H. Ibsen „Dzika kaczka”, „Nora”, inni twórcy: T. Rittner, Kisielewski)
13. Władysław Stanisław Reymont, Chłopi
Mitologizacja chłopskiego bytu - opis wszystkich „rytuałów” związanych z pracą na roli, toki i cykle, 4 porządki: prac polowych, sakralno-obyczjaowy, egzystencjalny i fabularny, wszystkie łączą się z i wpływają na pracę w polu
Struktura utworu: 4 pory roku (jesień à jesień); główny wątek: dzieje Boryny i jego rodziny, poza tym: dzieje Kuby, Jagny, Agaty, walka o los (z dworem); oś zdarzeń: zmiany pór roku, chronologia! małe retrospekcje, wydarzenia są wynikiem innych doświadczeń;
Narrator: III osobowy, poza światem przedstawionym, mówi gwarą, utożsamia się z ludźmi z Lipiec; jego oblicza: wnikliwy obserwator (impresjonizm, metaforyzacja, zdania złożone skomplikowane), młodopolski poeta (drobiazgowe, realistyczne opisy, brak odczuć, zmysłowych doznać, śr. stylistycznych), utożsamiający się z chłopami (wyrazy przestarzałe, elementy gwarowe: słownictwo, odmiana fleksyjna, składnia)
Naturalizm w powieści - podkreślenie związku chłopów z naturą i uzależnienie ich od przyrody, drobiazgowe, „fotograficzne” opisy rzeczy niezwykłych, czasem wręcz brzydkich lub przerażających
14. Stefan Żeromski
Rozdzióbią nas kruki, wrony… - powstaniec jest ubogi, obdarty, boi się śmierci, wierzący w Boga, romantycznie samotny, prawdziwy, realistyczny, umiera w podłych warunkach, przyroda mu nie pomaga, prowokuje jego porażkę
wrony i kruki- symbol ludzi, którzy niszczą ostatnią wolną myśl powstańców, dbają tylko o swoje, jak lojaliści, których jest coraz więcej, którzy zniszczą wolę walki, „dobiją” tych, którzy chcą walczyć; Żeromski oskarża także chłopów, którzy żerują na upadku powstania; o taką postawę chłopów z kolei oskarża szlachtę, która wciskała im ciemnotę, nie dbała o to, aby umieli używać rozumu. Chłop bezwiednie mści się za to, co mu zrobiono. Żeromski używa ironii, kpi z tych, których oskarża
Zmierzch - ukazanie chłopskiej nędzy, gatunek: „obrazki” (nie ma całości), inteligencja winna nie uczestniczeniu chłopów w powstaniu, f. informatywna - inf. o biedzie i chłopach, f. ekspr. - autor przedstawia uczucia, f. impresywna - wrażenia czytelnika, f. poetycka - plastyczne wyrażenia, środki stylistyczne
Ludzie bezdomni - bohater powieści Tomasz Judym - autoportret Żeromskiego, „chybiony pozytywista” (p: ideały społeczne, wykształcony, światły, typowy mieszczanin, boi się wyjazdu na wieś, do Cisów, praca organiczna (trzeba uzdrowić biednych, bo inaczej społeczeństwo nie będzie zdrowe), utylitaryzm (nie można zaznać szczęścia, dopóki społ. nie będzie szczęśliwe - rezygnuje z Joanny), godzi się z tym, że Joanna też może mu pomóc w pracy; ch.: otoczenie hamuje jego pracę u podstaw/organiczną, nie wytrzymuje wyboru między miłością do Joanny a utylitaryzmem, uważany za utopistę; inni nie chcą poświęcić całości, wymaga od innych ludzi poświęcenia się całkowitego dla jego idei, nie ma prawa wymagać od ludzi, żeby go naśladowali), „romantyk realizmu” (samotnik, nieakceptowany, niespełniona miłość, rozdarty wewnętrznie, bohater tragiczny, ma skonkretyzowane idee, oparte na faktach, idee nie kończą się na ich powstaniu, tylko są wprowadzane w życie), „Hamlet dzisiejszy” (wiara w kryształowe pojęcia, ideały, rozdarcie wewnętrzne, z góry skazany na porażkę, oderwany od rzeczywistości, bezkompromisowość, niemożność zaakceptowania świata, dążenie do ideałów romantycznych); Judym: wyalienowany, samotny, nieakceptowany, sam też nie akceptuje rzeczywistości, dla idei wyższej rozstaje się z Joanną, z góry skazany na porażkę, marnuje siebie w dążeniach do bezsensownych idei (dobrych, ale nie mających racji bytu), to, że chce dawać za darmo, jest uznawane za szaleństwo, jego wrażliwość jest śmieszna, nie traktowana poważnie, nie radzi sobie ze swoim wnętrzem, nieustępliwy, poważny, nie ma siły przebicia, ma chwile zwątpienia, świadomy swego pochodzenia i tego, ze jako lekarz robi dobrze
Bezdomni w Ludziach bezdomnych - Les - tułacz z wyboru, paryscy kloszardzi - najubożsi, Wiktor Judym - za pracę, Joanna - nie ma rodziny, domu, nie bardzo wie, co robić, Tomasz Judym - bezdomność uczuciowa, bezdomność w świecie, Korzecki - bezdomny moralnie
Cechy stylu Żeromskiego: dużo obcojęzycznych wtrąceń, wpływ modernizmu, charakterystyczna, czytelna symbolika, dosadność w formułowaniu obrazu, momenty humorystyczne, ironia, komedia z pointą, emocjonalizmy, poetyckość, szczegółowe opisy, przekrój przez wszystkie warstwy społeczne, czas - chronologicznie, ale urywane wydarzenia