Świat mediów chronologicznie

Tekst z leksykonu PWN!

Świat mediów
Termin mass media powstał w latach 40. XIX w. Jako gł. cechy mediów określa się: masowość produkcji i odbioru przekazu, schematyczność, prostotę i dostępność przekazywanych treści. Do mediów zaliczamy przede wszystkim wysokonakładową prasę, radio i telewizję.
Prasa, jest jednym z najważniejszych środków komunikowania masowego.

Na ziemiach polskich pierwsze druki o charakterze informacyjnym zaczęły się ukazywać w XVI w. Za początki prasy periodycznej przyjmuje się datę wydawania „Merkuriusza Polskiego” (1661). O nieprzerwanym rozwoju prasy można mówić od 1729, kiedy to pijarzy, dysponujący przywilejem wydawniczym (przywilej ten przeszedł następnie na zakon jezuitów), rozpoczęli wydawać „Kurier Polski”. Na wzrost znaczenia prasy wpływ miały szczególnie wydarzenia polityczne lat 90. XVIII w., zwł. powstanie kościuszkowskie (1794), podczas którego ukazywało się aż 18 pism.
Rozbiory spowodowały, że do odzyskania niepodległości prasa polska była podporządkowana systemom prawnym i politycznym trzech państw zaborczych. Wymuszony lojalizm tytułów kontrastował z niepodległościowym tonem prasy tajnej. Pierwsze tytuły konspiracyjne pojawiły się w 1861, a zjawisko osiągnęło apogeum w chwili wybuchu powstania styczniowego (1863), kiedy to ukazywały się 23 tytuły tajne i 35 oficjalnych. Upadek powstania styczniowego (1864) rozpoczął okres wzmożonej rusyfikacji Królestwa, a więc i działalności cenzury.

Mimo tego w latach 1864–85 liczba tytułów wydawanych w Warszawie wzrosła z 18 do 72. W 2. połowie XIX w. prasa miała najlepsze warunki do działania w Galicji. Liberalne prawo prasowe (ustawa prasowa z 1862) umożliwiało zakładanie nowych tytułów i zwiększało zakres ich swobody. Barierą rozwoju był niski poziom materialny oraz analfabetyzm. Przed wybuchem I wojny światowej na ziemiach polskich ukazywało się ok. 1,1 tys. tytułów.
Odzyskanie przez Polskę niepodległości oznaczało nowy rozdział w dziejach prasy. Przede wszystkim zyskiwała ona możliwość niemal nieskrępowanej swobody wypowiedzi. Po zamachu majowym (1926), kiedy do władzy doszedł obóz polityczny Józefa Piłsudskiego, sanacja przystąpiła do zdobywania dominującej pozycji na rynku prasy. Służyły temu uregulowania prawne (rozporządzenie prezydenta z V 1927) oraz działania administracyjne, oscylujące niekiedy na granicy prawa. Ukoronowaniem polityki sanacji był dekret prasowy prezydenta (XI 1938), uzależniający prasę od władz oraz wpływający na jej treść (nakaz drukowania komunikatów urzędowych).

Klęska we IX 1939 oznaczała koniec etapu w dziejach prasy polskiej. Zarówno na terenach zajętych przez Niemcy, jak i ZSRR zlikwidowano ukazujące się periodyki oraz odcięto społeczeństwo od źródeł informacji. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa władze niem. przystąpiły do tworzenia systemu prasowego (tzw. prasa gadzinowa) opartego na niewielkiej liczbie tytułów (8 dzienników) o stosunkowo wysokich nakładach. Przeciwwagę dla pism wydawanych przez okupantów stanowiła prasa wydawana przez organizacje działające w podziemiu.
Podczas wojny prasa polska ukazywała się poza krajem na wszystkich szlakach migracji Polaków (Węgry, Rumunia, Francja, W. Brytania, ZSRR, Bliski Wschód, Włochy). Funkcję pisma na poły oficjalnego pełnił „Dziennik Polski” wydawany w Londynie.
Koniec wojny nie spowodował likwidacji większości znaczących pism założonych na Obczyźnie po 1939. Centrum stała się W. Brytania (Londyn), gdzie przeniosły się pisma wydawane we Włoszech i na Bliskim Wschodzie. Bezpośrednio po wojnie, przez 4–5 lat, dużym ośrodkiem były Niemcy. Po 1945 pozycję zachowały tytuły, które uznaniem cieszyły się w czasie wojny („Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, „Wiadomości”, „Orzeł Biały”, periodyki ugrupowań politycznych). Prasę emigracyjną — w porównaniu z prasą wydawaną w Kraju — charakteryzowała przede wszystkim swoboda wypowiedzi oraz krytyczny stosunek wobec politycznego i terytorialnego kształtu Polski powojennej. Po 1945 powstało kilka nowych pism, w Londynie „Lwów i Wilno” i „Życie” oraz periodyki naukowe, gł. historyczne. Początkowa dominacja ośrodka londyńskiego zaczęła od połowy lat 50. być równoważona przez „Kulturę” (wydawana w Maisons Laffitte k. Paryża przez Jerzego Giedroycia), która w następnych latach stała się najlepszym periodykiem emigracyjnym. Nowe tytuły pojawiły się poza krajem w latach 70. W 1973 zaczął wychodzić miesięcznik polityczny „Aneks” (pismo emigracji 1968) a na początku lat 80. szereg czasopism emigracji posierpniowej („Zeszyty Literackie”, przeniesiony z kraju „Puls”, „Archipelag”, „Kontakt”, „Libertas”).
Rok 1945 otworzył nowy etap w dziejach politycznych Polski zapoczątkował także nowy etap w dziejach prasy. Władze komunistyczne traktowały prasę jako instrument propagandy i prowadziły politykę jej kontroli. W latach 1945–47 podporządkowanie to wyrażało się w zmonopolizowaniu decyzji koncepcyjnych i stosowaniu cenzury (działającej początkowo przy Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego, a następnie podległej Prezesowi Rady Ministrów). Zabiegi te, w okresie bezpośrednio powojennym, praktycznie sparaliżowały prasę opozycji, czyniąc ją niegroźną dla władzy. Zarazem stosunkowo szybko władze zbudowały ogólnokrajowy system prasy informacyjnej. Dominowała tu Spółdzielnia Wydawniczo-Oświatowa „Czytelnik”, a od początku lat 50. Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa” (RSW). Pisma codzienne założone w okresie powojennym przetrwały w większości wypadków do 1989. Dotyczyło to zwł. prasy centralnej oraz wydawanej w dużych ośrodkach.

W Warszawie były to: „Trybuna Ludu” (organ KC PZPR), „Życie Warszawy”, „Express Wieczorny”, „Słowo Powszechne” (dziennik lojalnych wobec władz katolików ze Stowarzyszenia PAX), w Krakowie: „Dziennik Polski”, w Katowicach: „Trybuna Robotnicza”. Od 1945 w Krakowie wychodził katolicki „Tygodnik Powszechny”, starający się zachować postawę niezależną. Inne tygodniki, wydawane przez państwo, pełnić miały doraźne funkcje polityczne przede wszystkim wobec inteligencji, np. nowatorski graficznie „Przekrój” oraz „Odrodzenie” i „Kuźnica”. W 1950 „Odrodzenie” i „Kuźnica” zostały zlikwidowane i zastąpione socrealistyczną „Nowa Kulturą” oraz założonym w 1952 „Przeglądem Kulturalnym”.
W okresie stalinowskim prasa poddana została unifikacji merytorycznej oraz centralizacji, czego wyrazem był spadek liczby tytułów (1953 — 416 tytułów), pełniła funkcje ideologiczne i stanowiła instrument indoktrynacji.
Po 1956 zarówno prasa codzienna, jak i tygodniki społeczno-kulturalne zyskały większy margines swobody. W kontrolowanym zakresie dopuszczalna stała się krytyka rzeczywistości. Wykorzystywały to przede wszystkim pisma katolickie: „Tygodnik Powszechny”, „Polityka” założona w miejsce „Po prostu” oraz „Współczesność”, „Kultura”, „Literatura” i pozytywnie oceniane miesięczniki „Twórczość” czy „Dialog”. Nad dyspozycyjnością pism, których liczba systematycznie rosła (1955 — 638, 1965 — 1305, 1973 — 2461) nadal czuwała cenzura, co odbijało się na jej wiarygodności, ograniczało zakres tematyczny i wpływało na format publicystyki.

Informacyjny monopol państwa przełamały periodyki opozycyjne, które zaczęły ukazywać się po 1976, np. „Biuletyn Informacyjny” i „Robotnik” (wydawane przez KOR). Pokazywały one inną rzeczywistość niż oficjalne, stanowiły także forum kształtowania niezależnej myśli, dawały możliwość druku pisarzom i publicystom nie chcącym podporządkować się wymogom cenzury („Zapis”, „Krytyka”, „Puls”, „Res Publica”, „Spotkania”). Zakres swobody wypowiedzi prasy oficjalnej uległ poszerzeniu po Sierpniu 1980; wykorzystały to tygodniki („Polityka”, „Kultura”), które nie wywarły jednak wpływu na antysystemowe postawy inteligencji. Pozycję pisma opozycyjnego, na tyle, na ile umożliwiała to cenzura, potwierdził „Tygodnik Powszechny”. Odrębnością, w wymiarze zainteresowań i interpretacji, od prasy pozostającej w gestii władz, wyróżniały się pisma „Solidarności” (przede wszystkim wyd. od III 1981 „Tygodnik Solidarność”, red. Tadeusz Mazowiecki).

Wprowadzenie stanu wojennego (13 XII 1981) i towarzysząca temu polityka prasowa władz, oznaczała kres legalnie ukazującej się prasy „Solidarności”. Większość pism została zawieszona, a w tych, które zyskały prawo istnienia dokonano weryfikacji redaktorów i dziennikarzy. Znacznemu zaostrzeniu uległa cenzura. Zarazem zaczęło się ukazywać wiele pism podziemnych („Wiadomości”, „KOS”, „Tygodnik Mazowsze”, „Tygodnik Wojenny”). W 1983 w drugim obiegu ukazało się ok. 600 tytułów (1989 — 900).
Zakres zmian, jakim uległa prasa po upadku komunizmu odpowiadał głębokości przemian politycznych, jakie zaszły w Polsce po 1989. W 1990 zlikwidowana została cenzura ( Główny Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk), system koncesyjny (licencyjny) zastąpiony został rejestracyjnym, państwo przestało być monopolistą na rynku prasy, zlikwidowano RSW, a wydawane przez nią pisma zostały sprzedane. Za sprawą tych zmian prasa, w kraju po raz pierwszy od 1945, zyskała możliwość w pełni swobodnego rozwoju i ekspresji. Oficjalnie zaczęły się ukazywać pisma wydawane dotąd w podziemiu, a prawo obecności w kraju zyskały pisma wydawane poza Polską („Kultura”, „Puls”). Nowego charakteru nabrały tytuły wydawane przed 1989, w których doszło do zasadniczych zmian w składach redakcji. Likwidacja PZPR oznaczała koniec istnienia „Trybuny Ludu” — gazety, którą uznać można za charakterystyczny przykład dla modelu prasy w latach rządów komunistycznych. Zastąpiła ją „Trybuna”, dziennik związany z SdRP, kontynuacją PZPR. Przestało się także ukazywać kilka pism utrzymujących się dotąd jedynie dzięki mecenatowi państwa. Zarazem powstały nowe pisma, przede wszystkim dzienniki informacyjne. Ukazująca się od czasów poprzedzających wybory z VI 1989 „Gazeta Wyborcza” (red. Adam Michnik) stała się szybko najpopularniejszym dziennikiem o orientacji demokratyczno-lewicowej, a od połowy lat 90. jest największym polskim dziennikiem informacyjnym. Uformowała się także grupa pism prawicowych.
Efektem zmian kulturowych w Polsce było pojawienie się komercyjnej prasy masowej („Super Express”) opartej na pomyśle tabloidów, a także pism sensacyjnych i erotycznych, odwołujących się do czytelnika oczekującego niewybrednej rozrywki. Efektem ich istnienia była wulgaryzacja przekazu i brutalizacja języka (np. tygodnik „Nie”). Z drugiej strony zaczęły się ukazywać eleganckie magazyny ilustrowane, adresowane do środowisk lepiej sytuowanych oraz popularna prasa kobieca. Ob. wydawnictwa zagraniczne wydają polskie edycje popularnych magazynów, a także prasę przeznaczoną dla młodzieży i poradniki. Kapitał obcy (m.in. Wydawnictwo H. Bauer, Marquard Presse, Passauer Neue Presse, Orkla Media, Axel Springer Verlag, Gruner + Jahr) dysponuje także udziałami w szeregu pism różnych typów, od poważnych dzienników informacyjnych, po tytuły lokalne, magazyny ilustrowane, prasę kobiecą, telewizyjną i sportową.

Radio, podobnie jak telewizja, góruje nad prasą szybkością informowania, równoczesnością nadawania i odbioru, stosunkową taniością rozpowszechniania programów w różnych językach, także łatwością pokonywania granic państw, dużych odległości i przeszkód naturalnych (góry, pustynie, morza itp.). Ważną rolę może odgrywać w propagandzie międzynarodowej.
Co najmniej raz dziennie 78% Polaków słucha radia przez minimum 15 minut, a średni tygodniowy czas słuchania przypadający na jednego słuchacza wynosi 3 godz. 46 minut. Istniejący dziś ład medialny w Polsce został stworzony przez Ustawę o Radiofonii i Telewizji, uchwaloną przez Sejm 29 XII 1992. Na straży medialnego ładu stoi powołana mocą tej samej Ustawy Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (KRRiT).

Obecność w polskim eterze warunkuje posiadanie koncesji na nadawanie programu radiowego, udzielanych przez KRRiT.
Segment radiowy w Polsce Ustawa dzieli na stacje publiczne i prywatne (inna, często używana nazwa — stacje komercyjne). Układ ten uzupełnia radiofonia katolicka. Najsilniejsza spółka radiofonii publicznej — Polskie Radio S.A. (PR) — jest historycznym oraz prawnym spadkobiercą przedwojennego Polskiego Radia.
Pierwszą próbną audycją w historii polskiej radiofonii była emisja przygotowana przez Polskie Towarzystwo Radiotechniczne w II 1925. Już w XI 1925 koncesjonowane PR rozpoczęło działalność programową.

Obok — emitującej 2 programy radiowe rozgłośni centralnej działającej w Warszawie — przedwojenne PR SA do 1939 uruchomiło 7 ośrodków regionalnych. Dynamiczny rozwój organizacyjno-techniczny polskiej radiofonii został przerwany z chwilą wybuchu II wojny światowej. Po wysadzeniu (8 IX 1939) radiostacji w Raszynie PR nadawało jeszcze z Fortów Mokotowskich, po czym — po zbombardowaniu elektrowni 23 IX 1939 — zamilkło.
Najbardziej znane podziemne radiostacje z okresu wojny to nadający od 1941 z terenu Generalnej Gubernii „Świt” i czynna podczas Powstania Warszawskiego radiostacja „Błyskawica”.
Podstawą prawną utworzenia powojennego Przedsiębiorstwa Państwowego PR był dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 XI 1944. Od XI 1960 Przedsiębiorstwo Państwowe PR weszło w skład Komitetu do spraw Radia i Telewizji, którego działalność zniosła dopiero Ustawa o Radiofonii i Telewizji.
W II 1945 rozpoczęła pracę rozgłośnia PR w Warszawie. Próby przełamania monopolu państwa w eterze podejmowali działacze NSZZ Solidarność, organizując lokalne transmisje radiowe. W IV 1982 w Warszawie miała miejsce pierwsza emisja Radia Solidarność.
Obecnie publiczne radio — PR S.A. składa się z radia centralnego z siedzibą w Warszawie oraz 17 niezależnych rozgłośni regionalnych. Pierwsze koncesje ogólnopolskie KRRiT otrzymały: RMF FM, Radio Zet oraz katolickie Radio Maryja. Te 3 stacje zaczęły być wyraźnie zauważane na rynku odbiorców już jesienią 1993.
Telewizję, podobnie jak radio, cechuje zdolność natychmiastowego dotarcia do odbiorcy, umożliwia również bezpośrednią transmisję wydarzeń. Dzięki emocjonalnemu oddziaływaniu na odbiorcę przekazy telewizyjne umożliwiają kształtowanie opinii publicznej.

Pod względem prawnym telewizje można podzielić na: rządowe, publiczne (autonomiczne, działające jako instytucje użyteczności publicznej) i prywatne. Telewizje rządowe i publiczne utrzymują się z opłat abonentów, w wielu przypadkach z reklamy, ewentualnie dotacji (stałych lub okresowych). Telewizja prywatna utrzymuje się z ogłoszeń oraz reklam i w większości ma charakter komercyjny.

W Polsce 25 X 1952 odbyła się oficjalna inauguracja telewizji. Tego dnia został nadany półgodzinny program studyjny. Prace nad telewizją rozpoczęto jednak już w latach 30. W 1938 była już gotowa kompletna aparatura. W 1947 wznowiono prace badawcze nad telewizją.
W 1952 rozpoczęto emisję programów telewizyjnych, które były oglądane na ekranach 24 telewizorów, rozmieszczonych w fabrycznych świetlicach i klubach. W IV 1956 uruchomiono Warszawski Ośrodek Telewizyjny, wyposażony w profesjonalną aparaturę, umożliwiającą nadawanie regularnych programów. W 2. połowie lat 50. zaczęły powstawać ośrodki telewizyjne w różnych miastach.
Pod koniec lat 60. władze partyjne i państwowe uznały, że telewizję można wykorzystać do celów ideologicznych i propagandowych. Nadzór nad telewizją przejęli przedstawiciele najwyższych władz partyjnych.
Uchwalona w 1992 przez Sejm RP Ustawa o radiofonii i telewizji radykalnie zmieniła funkcjonowanie mediów elektronicznych w Polsce. Na mocy ustawy telewizja została oddzielona od radia, powołano jednoosobową spółkę Skarbu Państwa pod nazwą Telewizja Polska S.A., która działa jako podmiot prawa handlowego.
Pierwszą stacją komercyjną, która działa od III 1994 jest Polsat. W XII 1994 rozpoczęła nadawanie stacja Canal+, pierwsza w Polsce kodowana telewizja. W X 1997 rozpoczęła działalność ponadregionalna stacja TVN. Telewizja Niepokalanów O.O. Franciszkanów działa od I 1996, jako sieć ponadregionalna. W 1998 zostały uruchomione dwie pierwsze w Polsce platformy cyfrowe: Wizja TV i Cyfra+.