Barok - opracowanie epoki

1. Niepokoje moralne i kryzys wyznaniowy w lirykach M. Sępa Szarzyńskiego.

Sonet IV „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”.

Dwie pierwsze strofy (jak w sonetach bywa – czterowersowe) opisują walkę człowieka z szatanem. Jest to ogromnie ważna walka, bo stawką jest „byt nasz podniebny” – czyli życie wieczne. Po stronie szatana opowiada się wszystko, co ziemskie: „światła łakome marności, dom – ciało, dla zbiegłych słabości”, są to kusicielskie siły, dobra ziemskie, zazdroszczące duszy. W refleksyjnej części sonetu poeta woła do Boga, prosząc go o pomoc. Sam człowiek jest słaby – „ wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”, lecz pomoc i opieka Boga zapewnia mu zwycięstwo.

Sonet V „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”.

Utwór wyróżnia i ustala dwa rodzaje miłości:
 trwałą – celem jej jest Bóg;
 nietrwałą – jej obiektem są, jak wskazuje tytuł, „rzeczy tego świata”. Tym niemniej utwór zaczyna się wspaniałym i prawdziwym stwierdzeniem człowieka:
„ I nie miłować ciężko, i miłować
Nędzna pociecha...”
Nasze myśli idealizują rzeczy, które kochamy i upiększają wartość: złoto, władza, sława, ludzka miłość, piękne oblicze. Także nasze ciało zawodzi duszę. Ciężko nie miłować! Lecz rozkosze ziemskie nie odpędzą trwóg człowieczych, a przecież miłość jest słuszna – należy tylko dobrze zobaczyć jej cel – Boga.

Krąg zainteresowań Mikołaja Sępa – Szarzyńskiego.

 Relacja człowiek – Bóg. Człowiek bez Boga jest niczym i nie osiągnie żadnych wartości.
Bóg – to pokój, piękno, szczęście, Wiekuista Mądrość.
Człowiek – to proch, cień, istota „rozdwojona w sobie”.
Nie ma już tej ufności i bliskości pomiędzy człowiekiem a Bogiem, jaką spotkaliśmy w twórczości Kochanowskiego.
 Życie ludzkie – walka. Walka z szatanem, z pokusami, ciała i świata. To co u Jana z Czarnolasu było uporządkowaną harmonią – w poezji Sępa – Szarzyńskiego staje się terenem walki.
 Wartości prawdziwe i złudne:
- złudne: złoto, sława, uroda, rozkosz;
- prawdziwe: miłość do Boga, byt przyszły;
 Dwie miłości:
- pierwsza – ziemska, przywiązanie do życia i wartości doczesnych, jest to miłość niedobra;
- druga – prawdziwa: miłość do Boga;
 Śmierć – to upragnione wyzwolenie od trudów życia.
- Człowiek – wolny, ale postawiony wobec pokus, zmuszony do ciągłej walki. Wciąż jest potężny w swojej walce – ale jest niczym bez Boga. Miłość ludzka potrzebna jest jednak Bogu (poeta zastanawia się dlaczego?), kreśląc nader smutno nasze losy na ziemi:
„ Z wstydem poczęty człowiek, urodzony
z boleścią, krótko tu na świecie żywie,
i to odmiennie, nędznie, bojaźliwie
ginie, od słońca jak cień opuszczony”.

Odpłynęła gdzieś w dal renesansowa, radosna afirmacja życia.

Barokowe cechy poezji Szarzyńskiego.

 barokowy styl obrazowania: zmienność toku zdania (powykręcany szyk), ozdobność wypowiedzi, gwałtowność i uczuciowość wyrazu, zabawy słowne, paradoksy;
 zmiana renesansowego światopoglądu, np. trwoga wynikająca ze zmienności i znikomości doczesnego świata. Człowiek jest samotny i słaby. Życie jest tylko zadaniem do wypełnienia;
 Ciągła walka z szatanem, niepokój, przemijalność, zagubienie, zastępują ład, harmonię i spokój renesansowy;
 barokowy motyw szatana, śmierci, przemijalności i marności rzeczy doczesnych.

2. Poetyka baroku – typowe środki stylistyczne , tematy. Omów na wybranych przykładach.

Charakterystycznymi dla baroku zjawiskami artystycznymi ,nadającymi konkretny charakter, zwłaszcza poezji barokowej, były marinizm, konceptyzm i gongoryzm.

Marinizm - to nurt poezji barokowej, biorący początek od poety włoskiego - Giambattisty Marino. Uważał on ,że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika ,a w związku z tym poeta powinien intensywnie poszukiwać niezwykłych metafor, wyrafinowanych porównań ,tworząc zawiłą ornamentykę słowną. Tego rodzaju poezja powinna przede wszystkim obierać za temat te sfery rzeczywistości, które są domena doznań zmysłowych-stad rozkwit poezji erotycznej. Polskim marinistą był J. A. Morsztyn.

Konceptyzm - oznacza styl zwracający uwagę przede wszystkim na elegancje języka, zrozumiałego wyłącznie dla elity umysłowej. Operowano albo wyszukaną grą słów (paradoksami, konceptami, antytezami, sentencjami)osiągając styl zwięzły i dominacje treści albo też przeciwnie –bogata ornamentyka, alegorie ,symbole zaćmiewały sens utworu i prowadziły do przerostu formy.

Gongoryzm - Zmodyfikowany przez L. de Gongore konceptyzm. Jego cechą było operowanie niezwykłym słownictwem, powstającym często z przekształcenia słów greckich i łacińskich ,wprowadzenie niezwykle rozbudowanych i zaskakujących konstrukcji metaforycznych oraz aluzji dających się rozszyfrować.

Cechy charakterystyczne marinizmu:
 Paradoks(twierdzenie sprzeczne z powszechnie przyjętym rozumowaniem)
 Oksymoron(dwa wyrazy przeciwstawne)
 Kontrasty
 Wyliczenia
 Łączenie komizmu z tragizmem
 Alegoria(obrazowe przedstawienie pojęć abstrakcyjnych)
 Anafora (powtórka tych samych wyrazów na początku wersów)
 Gradacja(stopniowanie)
 Hiperbola(wyolbrzymienie)
 Antyteza

Głównymi tematami poezji barokowej były:
Miłość –
„Do trupa” - wykorzystanie tematu miłości w sposób zupełnie odmienny. Jest to monolog dramatyczny .Sonet o typowym barokowym koncepcie z elementami turpizmu. Przedstawiony jest monolog nieszczęśliwie zakochanego do zmarłego człowieka-do trupa ,który już mu nie odpowie. Kontrast i paradoks ,którymi posłużył się Morsztyn , spełniają swoją role: zaskakują i olśniewają czytelnika, doprowadzając go do przewrotnego wniosku na temat miłości, która była ulubionym motywem dworskiej poezji barokowej,
„Cuda miłości” - sonet oparty na oryginalnym koncepcie charakterystycznym dla maria-nizmu, traktujący o miłości i jej „cudach”, które paradoksalnie okazują się kończącym się pasmem cierpień i mąk duchowych zakochanego podmiotu lirycznego. Tak przewrotny obraz miłości buduje poeta na zasadzie antytez, wkładając w usta zakochanego podmiotu lir. szereg pytań retorycznych, które wskazują na jego paradoksalną sytuacje: ”Jak żyje ,serca już nie mając?” Zdrowy rozsądek jest tutaj bezużyteczny i bezbronny bowiem w grę wchodzą uczucia, rozum jest bezsilny i nic nie jest w stanie obronić go przed miłością.

O kobietach-
„Niestatek” - żartobliwy wiersz nie pozbawiony złośliwości pod adresem kobiet. Jest to wiersz ikoniczny. Każdy obraz –wprowadzony anaforycznie przez wyraz „prędzej” –przedstawia jakąś paradoksalną nierealną sytuacje. ”Prędzej kto wiatr w wór zamknie” , ”prędzej niemy zaśpiewa” , ”prędzej słonce na nocleg skryje się w jaskini”... Ta oryginalna wyliczanka kończy się stwierdzeniem, iż prędzej one wszystkie nieprawdopodobne sytuacje nabiorą realnych kształtów i staną się rzeczywistością „nizli będzie stateczna która białogłowa”.

O marności, przemijaniu-
„Marność”-
Wiersz jest refleksją nad ludzką egzystencją .Głównym tematem jest przemijanie. Autor –Daniel Naborowski nawiązuje do Biblii ,do księgi Koheleta, w której najważniejszy jest Bóg. Bóg pozwala nam wierzyć, że będzie lepiej ,że znikną wszystkie smutki i troski. Występuje paradoks.
„Krótkość żywota”-„Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, punkt” - to określenia ,za pomocą których podmiot liryczny tego wiersza (autor - D. Naborowski) pragnie uświadomić znikomość i krótkość ludzkiej egzystencji we wszechświecie. Niszczycielską siłę przemijającego czasu i jego nieubłagany bieg, tragedie nietrwałości ludzkiego życia i nieodwracalność jego toku do śmierci i nicości w swej poezji zrażał nie tylko Naborowski. Były to bowiem fundamentalne motywy poezji i sztuki baroku.
„Cnota grunt wszystkiemu” - Posługując się anaforą ”nic to, że” poeta buduje ikoniczny obraz wszystkich nietrwałych ,przemijających rzeczy. Niczym są złoto, srebro ,władza, uroda, zaszczyty -wszystko to bowiem z czasem przemija. Jedyną wartością stałą jest cnota. Nadaje życiu sens, godzi sprzeczności wynikające z niedoskonałości rozdwojonej w sobie ludzkiej natury (uczucia i żądze). Utwór ten kończy się puentą, która ma zamkniętą formę barokowego paradoksu będącego antytezą:
„Tą kto żyje ,ma dosyć, choć nie ma niczego
A bez niej kto umiera, już nic ze wszystkiego”.



3. Jan Andrzej Morsztyn – piewca miłości, mistrz barokowej formy.

Jan Andrzej Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego poetycki dorobek określono mianem „błahej treści w wyszukanej formie”. Źródłem tej etykietki jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe twórcze działania na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści. I tak, tematami jego utworów nie są problemy egzystencjalne ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi: życie dworskie, płocha miłość, flirt, zmysły, „gra miłosna’’- stąd też inne określenie Jana Andrzeja Morsztyna- „ poeta miłości”. Napisał mnóstwo krótkich utworów traktujących o zakochanych, o ich uczuciu, wynajdując najdziwniejsze porównania i metafory, by wzorem włoskiego Mariana, wyrazić myśl za pomocą konceptu. Ma na swoim kącie fraszki bardzo swawolne. W niektórych można znaleźć i wulgaryzmy, i opisy więcej niż erotyczne. Są jednak wśród tych wierszy także filozoficzne. Był bowiem Morsztyn poeta wszechstronnym. Tomiki poezji Morsztyna noszą tytuły: Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia. Morsztyn jest mistrzem maniery barokowej, używa szczególnie często kontrastu, paradoksu, licznych oksymoronów; charakterystyczne rekwizyty, którymi obrazuje wdzięczny temat miłości, to bladość twarzy, łomot serca, skargi i żale. Zauważmy, że ten zbiór póz i gestów przejmą poeci romantyczni. Był to poeta-dworzanin. Więcej nawet: dyplomata zaplątany w polityczne intrygi. Dla literatury polskiej jednak Morsztyn to przede wszystkim symbol poezji barokowej, tworzonej na wzór włoskiego Marina. Dla wielu jest to też poeta naznaczony piętnem zdrady- okrzyknięto go bowiem zdrajcą na rzecz Francji. Cóż- dla dworaka trudnym jest chyba moment, gdy następuje zmiana króla. Morsztyn zajmował się polityką, uważał, że należy wzmocnić władze królewską, optował za stronnictwem profrancuskim i bardzo prawdopodobne, że dwór francuski okazywał mu swą wdzięczność w formie finansowej. Wszystko było dobrze, dopóki królowie polscy (zwłaszcza królowa Ludwika Maria) żywili sympatię do Francji. Zmieniło się, gdy na tronie zasiadł Jan Sobieski i zaczęły brać górę upodobania prohabsburskie. Morsztynowi, który kupił ziemię we Francji i złożył przysięgę Ludwikowi XIV, zarzucono zdradę stanu. W 1683 roku poeta opuszcza Polskę – do końca życia pozostanie we Francji.

Na czym polega oryginalność sonetu Do trupa?
Istotą utworu jest koncept poety, aby rozbudować następujący paradoks: wskazać podobieństwo między człowiekiem zakochanym a...... trupem. Można oczywiście dyskutować o trafności i takcie owego porównania, lecz Morsztyn sprawnie operuje opisem cech, takich jak: bladość („Ty krwie – ja w sobie nie mam rumianości”), płomień (świece a żar uczuć ), ciemności (sukno żałobne a ciemność zmysłów ) itd. Poeta wykazuje także różnice: milczenie i nieczułość, chłód umarłego – a cierpienie, i „ upał piekielny„ zakochanego. I oto nie tylko sam pomysł wydaje się zaskakujący – zaszokować może również pointa: oto trup i zakochany są do siebie podobni, lecz w lepszej sytuacji jest nieboszczyk – zakochany bowiem nie może przerwać swych cierpień i powstrzymać „płonących w nim ogniów”.
W formie utwór rzeczywiście jest sonetem: dwie pierwsze strofy są czterowersowe, dwie następne – trzywersowe. Dwie pierwsze to raczej opis zewnętrznego wyglądu obu bohaterów wiersza, a dwóch ostatnich poeta zwraca uwagę na cechy psychiczne i tym razem na różnice, a nie podobieństwa. Łatwo zauważyć, że strofy ułożone są przy użyciu anafory – powtórzeń zaimka „T y’’ w początkach większości wersów. Znajdziemy też hiperbole: „rozum łańcuchem spowity”, „jam w piekielnej śrzeżodze”. Paradoksem jest sam koncept wskazania podobieństw trupa i zakochanego. A przy tym - ten jeden z najsłynniejszych wierszy zestawia śmierć i miłość, a będzie to motyw często tak właśnie ujmowany w literaturze.

Analiza wiersza Jana Andrzeja Morsztyna pt.Niestatek.
Zasadą konstrukcyjną utworu jest anafora – przez 15 wersów poeta powtarza; „prędzej…”, wyszukuje najrozmaitsze” niemożliwości” tego świata, jak np. „ prędzej kto wiatr w wór zamknie„. Po cóż? By w ostatnim wersie zdradzić swój koncept. Wszystko to stać się może prędzej „ niźli będzie stateczna białogłowa”. Można powiedzieć zatem, że utwór ten jest barokowym głosem dyskusji o wyższości mężczyzn nad kobietami ( lub odwrotnie ). Morsztyn sięga szczytu swoich poetyckich możliwości, by wykazać absurd „stateczności” białogłów. Oto zwracają uwagę następujące koncepty: „ prędzej niemy zaśpiewa (kontrast i oksymoron), „w więzieniu będzie pokój, ludzie na pustyni…”, które czynią utwór dworskim żartem, a nie złośliwością.
Jest jeszcze inny wiersz o tym samym tytule – Niestatek. Ten z kolei oparty jest na zasadzie kontrastu – w ośmiu wersach poeta opisuje urodę swej wybranki. Z tym, że w pierwszych czterech opisuje kobietę piękną, gdyż jest to jej portret w sytuacji „ póki mi panno dotrzymujesz zgody ‘’. W razie waśni wszystko się zmienia – i następne cztery wersy to wspaniały przykład epatowania brzydotą. Oto kochanka widziana „ oczami zgody ‘’: oczy – ogniem, czoło – zwierciadłem, włos – złotem, ząb – perła, usta – koralem...
A oto ta sama pani widziana „oczyma waśni”: jagody (policzki) – trądem, usta czeluścią, ząb – szkapią kością, a włosy – pajęczyną.
Trzeba przyznać, że owa przemiana może być zaiste poetycką realizacją przysłowia „ zgoda buduje, niezgoda rujnuje”…Niemniej koncept jest, kontrast uderzający, poetyka wyliczenia i barokowej metafory, widać też wyraźnie, że poeta poszukuje jak najwymyślniejszych odniesień, by ukazać urodę i szpetotę wybranki. Oczywiście nie jest to poetycki obraz przysłowia, ale refleksji o tym, jak uczucia - zgoda lub waśń – wpływają na subiektywne widzenie danej osoby.


KONCEPTYZM,
jeden z literackich nurtów baroku, ukształtowany w literaturze hiszpańskiej i włoskiej, bliski gongoryzmowi (L. de Góngora y Argote) i marinizmowi (G. Marino)- wyszukany, kunsztowny styl.

5. Polska i Polacy w utworach Wacława Potockiego

Dorobek literacki Wacława Potockiego zaliczany jest do nurtu poezji sarmackiej, a jego twórczość zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu. Tytuł zbioru "Moralia albo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg" ukazuje, że był to twórca przejęty poczuciem odpowiedzialności pisarskiej. Morały i pouczenia, które głosił można następująco pogrupować:

 Postulaty patriotyczne w utworach:
"Nierządem Polska stoi"- wymierzony przeciwko bałaganowi prawnemu, uciskowi biedniejszej szlachty i niesprawiedliwości. Utwór przedstawia sytuację polityczną w Polsce w okresie demokracji szlacheckiej. Ukazuje zgubne rządy arystokracji , które prowadzą do osłabienia państwa oraz dysproporcje pomiędzy różnymi grupami społecznymi (nierówność władzy- przewaga magnaterii nad szlachtą). Próbka publicystyki w poezji. Na początek drastyczne przypuszczenie: gdyby nieboszczyk z grobu na ojczyznę spojrzał, przerażony wróciłby w grobową czeluść. Aż tak źle się dzieje: prawo wciąż się zmienia, nikt go zresztą nie słucha. Możni wyzyskują biednych i mają prawo mają za sobą. Tak to - nierządem Polska stoi.
"Pospolite ruszenie"- utwór jest scenką satyryczną, która przedstawia jak to szlachta zrywa się do walki z nieprzyjacielem. Obóz wojskowy pogrążony we śnie - "Ichmościów do wałów" dobudzić się nie można. "Kto widział ludzi budzić w pierwospy !" Krytyce poddaje tu poeta poczucie szlacheckiej wolności - nie podlega bowiem wolny szlachcic nawet wojskowym rozkazom oraz odchodzenie szlachty od idei obrony kraju. Wiersz-obrazek, prezentujący szlachtę polską na pospolitym ruszeniu przeciw Kozakom. Czy walczy w bitewnym zgiełku i huku armat ? Bynajmniej. Szlachta śpi po namiotach, a dobosz, który chce te smaczne "pierwospy" przerwać otrzymuje groźbę i brzydkie słowo. Scenka ze szlacheckiego obozu wojskowego jest wyraźną satyrą, szydzącą ze stanu szlacheckiego.

"Zbytki polskie"- Potocki ubolewa nad wadami kleru i szlachty polskiej, myślącej o bogactwach i wygodach, o klejnotach i strojach, zabawach i rozrywkach, podczas gdy ojczyzna potrzebuje obrony i pieniędzy na wojsko. Słynny jest początek utworu

" O czymże Polska myśli i we dnie , i w nocy ?
Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy..."

"Transakcja wojny chocimskiej"- opiewa przebieg i przygotowania do bitwy pod Chocimem w 1621 roku. Wacław Potocki wykorzystał do napisania utworu relację uczestnika bitwy- Jakuba Sobieskiego- który spisywał dziennik wojenny. Dziesięcioczęściowy epos Potockiego zachowuje dzień po dniu chronologię zdarzeń (czyli poemat posiada układ diariuszowy), poprzedzonych obszernym wywodem historycznym o stosunkach polsko-tureckich. Potocki starał się odtworzyć historię, aby poruszyć sumieniem sobie współczesnych. Znamienna cechą eposu są liczne refleksje na tematy społeczne, stanowe, obyczajowe. Pisarz okazał się czujnym i krytycznym obserwatorem szlachty, coraz bardziej przywiązanej do swych przywilejów, a zaniedbującej obowiązki, zwłaszcza względem nadmiernie eksploatowanych chłopów. Potocki krytykuje zaniedbanie wojennego rzemiosła, porównując współczesnych Polaków z dawnymi Sarmatami, przodkami bez skazy, których idealny obraz wyostrza teraźniejszy upadek ich potomstwa ("Tedy do tak nikczemnej, marnej szewskiej smoły Sarmatów będę równał ?"). Miało to "ruszyć ze snu, z drzymu, pleśni" szlachtę. Te liczne dygresje służą analizie wartości stanu szlacheckiego dawniej i dziś. Przyczyn upadku upatruje głównie na dworach magnackich, skąd promieniowały sprzeczne z tradycją rycerską wzory kultury. Mówi więc autor o modach niszczących moralność i gospodarkę, o naruszaniu praw. Za przykład stawia szlachcie odwagę chłopskiej piechoty. Czyni to z paradoksu, gdyż nadzieje naprawy wiązał z powołaniem zawodowej armii szlacheckiej, a nie chłopskiej. Dzieło Potockiego to "księga mądrości" szlachty ziemiańskiej i miało odbijać cały jej światopogląd, utrwalać jej najwspanialszą tradycję wojenną oraz wzywać do walki z wybujałą oligarchią magnacką. Utwór rozpoczyna się inwokacją do Boga z prośbą o zmiłowanie się nad narodem polskim, a kończy prośbą o zachowanie pokoju i swobody "w rządzie, w dobrej sile".

Zatem u Potockiego widoczne jest silne poczucie, że pisarstwo powinno być wyrazem odpowiedzialności społecznej, a pisarz obywatelskim sumieniem narodu. Stąd wyraźnie oskarżycielski ton wielu jego utworów i krytyczny stosunek do pewnych przejawów sarmatyzmu: megalomanii, sobiepaństwa, nieposzanowania praw, anarchii, braku tolerancji religijnej, wyzysku pańszczyźnianych chłopów, zaniku ducha rycerskiego u współczesnych Sarmatów, rozrzutności, lenistwa, egoizmu,, ciemnoty szlachty.

Zestaw reform koniecznych wg poezji Potockiego:
- uporządkować prawo w Polsce,
- bronić wolności wyznania,
- znieść liberum veto,
- sprawiedliwość wobec chłopów; także chrześcijan,
- powrócić do dawnych rycerskich ideałów i stosować je w życiu i w walce,
- o ojczyźnie, nie o własnych majątkach i wygodzie myśleć,
- skończyć z opilstwem, fanatyzmem, pieniactwem, ospałością i pychą- zwłaszcza w dobie wojny,
- rozrzutność, snobizm, pychę i wystawność zamienić na datki dla kraju.


6. „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska – skarbnica wiedzy o obyczajach,
postawach i języku dawnych Polaków.

Pasek był sarmackim literatem (sarmatyzm – specyficzna kultura szlachecka Rzeczypospolitej). Jest on bohaterem swoich „Pamiętników”. Jego życiowe przypadki mogą uchodzić za wzorcowe dla siedemnastowiecznego szlachcica: uczył się w jezuickim kolegium, młodość spędził na wojnie ( pod Czarneckim ze Szwedami, Węgrami, Moskwą, a nawet domowe, był porywczy, „w gorącej wodzie kąpany”), po czym osiadł na gospodarstwie w Olszówce, poślubił bogatą wdówkę, wiódł w miarę spokojny żywot szlachcica-ziemianina, zresztą bardzo burzliwy. Miał jednak czasami zatargi z sąsiadami, awanturował się. Został nawet skazany za banicję.
Język
„ Nie umiejętność moja to sprawiła.
Ale natura dobrym cię czyniła;
Ta zaś łaskawość i kochanie z tobą
Z tej okazyjej, żeśmy rośli z sobą.”
W ten sposób-od wiersza stanowiącego pożegnanie z poległym w bitwie koniem – rozpoczynają się zapiski XVII-wieczne Paska. Autor snuje o swym życiu swobodną, gawędziarską opowieść, używając niewyszukanego, potocznego języka, przeplatanego gęsto „makaronizmami” , jest też napuszony styl barokowy, dość trudny i nie zawsze zrozumiały dla dzisiejszego czytelnika. Występują często przysłowia, anegdoty.

Wygląd
„Pamiętniki” są na pewno skarbnicą wiedzy o obyczajach (w wojsku i na wsi), sposobie życia szlachty sarmackiej. Sarmata kojarzy się z postawnym szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz kłótliwym, skłonnym do bójek i do miodu., kultywującym tradycje, przekonanym o świetności polskiego ustroju „złotej szlacheckiej wolności”. Owa szlachta nosiła(jak Pasek) strój stylizowany na wschodnich sarmatów – kontusz, pas itp. Byli religijni, mieli poczucie dumy narodowej, niechęć do zmian i obcych wpływów. Choć cenili sobie prywatę to byli jednak waleczni, bronili ojczyzny. W ich postawie przeważał patriotyzm, umiłowanie wartości religijnych. Byli „do wybitki i do wypitki”. Czytamy o ucztach, które były popularne w XVII wieku, o polowaniach ( ich opisy zapełniają całe strony drugiej części „Pamiętników”.
Pisanie pamiętników było bardzo modne w XVII wieku. Po pierwsze szlachta stawała się wykształcona, po drugie były to czasy, w których dużo się działo ( wojny z Turcją, Moskwą, Szwecją). Uczestnicy chcieli je opisywać „na wieczną potomności pamiątkę”.


8. Nurty poezji barokowej – charakterystyka w oparciu o teksty literackie

I. Poezja metafizyczna, intelektualna :
 Twórczość Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
 Twórczość Daniela Naborowskiego
 Twórczość Sebastiana Grabowieckiego
Utwory skupione wokół filozoficznych pytań o byt, życie ludzkie, czas, przemijanie.
Powaga tematu łączy się z kunsztowną formą i typowym dla epoki obrazowaniem.
II. „Poezja światowych rozkoszy”
III. Poezja dworska :
 Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna
IV. Poezja ziemiańska :
 utwory Szymona Szymonowica
 Hieronima Morsztyna „Światowa rozkosz”
Głosi, by śmierć przeciwstawiać miłości, by korzystać z miłości właśnie ze względu
na jego ulotność, sławi rozkosze życia, także ziemską, zmysłową miłość i dworski
flirt.
V. Poezja sarmacka :
 wiersze Wacława Potockiego
 wiersze Kaspra Miaskowskiego
 psalmy Wespazjana Kochowskiego
 Szymona Szymonowica „Sielanki”
Prezentuje wzór życia na wsi, głosi umiar, pochwałę natury, a w przypadku
Potockiego porusz także problematykę patriotyczną.
VI. Poezja mieszczańsko - plebejska
 utwory Jana z Kijan
 wiersze anonimowe


* Poezja metafizyczna – przedstawiciele tego nurtu to prekursor baroku Mikołaj Sęp-
Szarzyński i Sebastian Grabowiecki. Ten typ poezji krąży wokół odwiecznego pytania:
„człowiek – cóż to jest?” Odpowiedzi ubierają poeci w rozmaite środki literackie, nie
unikają grozy i makabry, ich twórczość cechuje intelektualizm, powaga tematu.
*„Poezja światowych rozkoszy” – Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic. Można powiedzieć, że to poezja optymistyczna, bo, owszem, zauważa, że dramat jednostki polega na szybkości przemijania, lecz przy tym głosi, że rozkosze ziemskie to dar od Boga, że należy z nich korzystać, śmierci na przykład przeciwstawić miłość :
„opisać świeckie delicje, których każdy
póki żyw, niech - jeśli chce – zażyje.”
- oto hasło tej poezji. Do tego nurtu zaliczamy też słynnego Jana Andrzeja Morsztyna.
* Poezja ziemiańska – „na wsiach”, czyli w szlacheckich siedzibach, oprócz pamiętnikarstwa rozwijała się także poezja. Ziemiańscy poeci, jak np. Kasper Miaskowski, a potem bardzo ważny poeta Wacław Potocki prezentowali wzór życia na wsi, głosili także pochwałę natury, stoicką zasadę umiaru, a wieś prezentowali jako miejsce ucieczki od problemów świata doczesnego.
* Poezja mieszczańsko - plebejska – Mieszkańcy miast – lecz nie dworów i pałaców, a
ludność miejska, rzemieślnicy i handlarze, także zaczęli rozwijać swój nurt literacki. Symbolem tej literatury jest Sowizdrzał, bohater poezji mieszczańsko - plebejskiej. Jej bohaterem jest człowiek, jego miejsce w machinie społecznej, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast, wreszcie uniwersalne prawa ludzkie stanowią przedmiot rozważań „miejskiej” poezji. Wiersze krążyły często anonimowo, twórcą, który pozostał w pamięci potomnych był Jan z Kijan.

Powyższe nurty zajmowały się zatem tematyką filozoficzną, urokami życia doczesnego, tematem wsi, wreszcie miasta... Pamiętać trzeba jeszcze o tematach następujących :
 temat miłości
 temat śmierci
 tematy wojny