Pedagogika wczesnoszkolna

Według Kwiatowskiej dojrzałość szkolna to gotowość dziecka do rozpoczęcia nauki w szkole, która polega na gotowości dziecka do podjęcia nowych zadań, jak i na zdolności przystosowania się do nieznanego środowiska oraz ogólnie zmienionej sytuacji życiowej.

Dojrzałość szkolna nie jest uwarunkowanym biologicznie etapem samorzutnego rozwoju, lecz składają się na nią różnorodne doświadczenia dziecka w sferze motorycznej, umysłowej, emocjonalnej i społecznej. Ocena stopnia dojrzałości szkolnej jest zarazem oceną poziomu rozwoju dziecka w danym momencie. Ocena ta dokonuje się jednak z określonego punktu widzenia-gotowości do rozpoczęcia nauki w szkole, uzależnionej m.in. od dotychczasowego biegu życia dziecka, od tego, czy uczęszczało ono, czy też nie do przedszkola, czy miało okazję współdziałać z rodzeństwem lub z innymi dziećmi najbliższym otoczeniu, czy dorośli zaspokajali jego potrzeby poznawcze i uczuciowe, czy stawiano mu wymagania dostosowane do jego możliwości, a jednocześnie rozwijające pożądane społeczne formy zachowania.

Gotowość szkolna
Gotowość szkolna to inaczej stopień rozwoju dziecka niezbędny do podjęcia obowiązków, związanych z rozpoczęciem nauki w szkole.

Wg M. Przetacznikowej (psycholog) "dojrzałość szkolna to zespół tych cech psychofizycznych ukształtowanych w okresie pierwszych 6 lat życia, które umożliwiają dziecku przystosowanie się do nauki w szkole"

Wg W. Okonia "dojrzałość szkolna to inaczej gotowość szkolna, to osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, emocjonalnego, społecznego i fizycznego, jaki umożliwia mu udział w życiu szkolnym i opanowanie treści programowych klasy I"

Gotowość szkolna jest pojęciem, pod którym kryje się wiele aspektów życia dziecka. To przede wszystkim gotowość do podjęcia nauki, zainteresowanie nauką i chęć ją podejmowania oraz taki sam poziom rozwoju fizycznego, intelektualnego i społecznego, który pozwoli podołać szkolnym obowiązkom, odnaleźć się w grupie rówieśniczej i osiągnąć sukces w szkole. Gotowość szkolna jest wynikiem dwóch procesów: dojrzewania i uczenia się. I nie tylko, ale zależy od warunków, w jakich żyje dziecko, od jego zdolności, zainteresowań i od tego, czy uczęszczało do przedszkola czy nie.

Dojrzałość szkolna dziecka 7 - letniego rozpoczynającego systematyczną edukację
Wiek przedszkolny u dziecka to okres bardzo dynamicznego rozwoju fizycznego i umysłowego. Musimy wspomagać dzieci każdego dnia, aby nie zmarnować ich szans na wartościowe i pożyteczne jego spędzenie. Zdobycie gotowości do podjęcia nauki w szkole to proces długi, zbierający doświadczenie, umiejętności, sprawności i nawyki z poprzednich lat życia.
Dojrzałość (gotowość) szkolna – jest to gotowość dziecka do podjęcia obowiązków i zadań, jakie stawia przed nim szkoła. Oznacza osiągnięcie odpowiedniego stopnia rozwoju psychicznego, umysłowego, fizycznego oraz społecznego. Innymi słowy chodzi o to, aby dziecko miało wstępną chęć do podjęcia nauki i potrafiło pogodzić się z przerwaniem beztroskiego dzieciństwa.
Dojrzałość szkolna w/g M. Kwiatkowskiej – jest to gotowość dziecka do rozpoczęcia nauki, zależna od poziomu jego ogólnego rozwoju, zwłaszcza zdrowia i zdolności przystosowania się do nowego środowiska. Dojrzałość szkolna to taki stopień rozwoju fizycznego i psychicznego, który czyni dziecko podatnym i wrażliwym na oddziaływanie szkoły i umożliwia regularną naukę w kl. I. Dzieci spełniające warunki dojrzałości są wystarczająco rozwinięte fizycznie i ruchowo. Ruchy ich rąk i palców są już na tyle precyzyjne, że pozwalają na naukę pisania. Dzieci te posiadają także odpowiedni zasób wiedzy o świecie i orientację o bliskim otoczeniu. Przechodzą z fazy myślenia abstrakcyjnego do fazy myślenia konkretno – obrazowo – praktycznego. Okres fantazji, zmienności zabawy, niedostrzeganie stałych właściwości rzeczy i związków między nimi przechodzi stopniowo w rzeczywistość.
Wincenty Okoń „Słownik pedagogiczny” PWN W-wa 1987 s. 54.
Dojrzałość szkolna (gotowość szkolna)
Osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, emocjonalnego i fizycznego, jaki umożliwia mu udział w życiu szkolnym i opanowanie treści programowych kl. I.
Dojrzałość szkolna zależy od warunków bytowych dziecka, wykształcenia rodziców, wychowania przedszkolnego, zdolności dziecka i jego zdrowia. Badania nad dojrzałością szkolną mają na celu ustalenie czynników ją warunkujących, opracowanie narzędzi do masowych zadań dojrzałości szkolnej, oraz metod i środków psychopedagogicznych umożliwiających ogółowi dzieci osiągnięcie jeszcze przed pójściem do szkoły takiego poziomu dojrzałości szkolnej, jaki jest niezbędny do zapewnienia im pełnego powodzenia szkolnego.
Problem dojrzałości szkolnej jest wciąż żywy i aktualny. Obecnie nabiera szczególnego znaczenia w związku z przyspieszeniem rozwoju dziecka żyjącego w świecie współczesnej cywilizacji. Zmusza pedagogów do unowocześnienia treści i metod nauczania.
Zarówno dojrzałość jak i gotowość szkolną rozpatrujemy zawsze w obrębie następujących sfer:
- fizycznej, motorycznej i umysłowej – stanowią one warunek opanowania przez dziecko programu nauczania.
- społecznej, emocjonalnej i wolicjonalnej - pozwalają na prawidłowe funkcjonowanie dziecka w grupie i społeczności szkolnej.

Dojrzałość fizyczna

Dziecko powinno osiągnąć odpowiedni wzrost i ciężar ciała oraz funkcjonowanie i organów ustroju zgodnym z rozwojem dziecka 7 letniego. Dziecko słabe, chorowite nie jest w stanie uczestniczyć w zajęciach na równi z innymi dziećmi, szybko się męczy i wyczerpuje, często opuszcza zajęcia, wskutek czego ma trudności w opanowaniu materiału.

Dojrzałość motoryczna

Ruchy rąk i palców są już na tyle precyzyjne, że pozwalają na naukę pisania. Zajęcia plastyczne, fizyczne, techniczne, pisanie wymagają od 7- latka odpowiedniego poziomu sprawności ruchowej (koordynacji wzrokowo – ruchowej), a zwłaszcza manualnej.
Dziecko opóźnione w rozwoju motorycznym, o słabej koordynacji wzrokowo – ruchowej ma trudności w rysowaniu i pisaniu.

Dojrzałość umysłowa - na którą składa się wiele elementów:

- dobrze rozwinięte procesy spostrzegania,
- myślenia,
- umiejętność poprawnego wypowiadania się,
- zdolność do koncentracji uwagi,
- zapamiętywanie,
- wyobrażanie,
- przechodzenie z fazy myślenia abstrakcyjnego do fazy myślenia konkret no – obrazowo – praktycznego.
Dziecko dojrzałe do rozpoczęcia nauki powinno posiadać różne wiadomości, umieć liczyć i wykonywać dodawanie i odejmowanie na konkretach w zakresie 10, znać litery, czytać proste teksty, rysować malować, odwzorowywać, układać, lepić, wycinać itp.
Wszystkie powyższe umiejętności opanowuje dziecko w ciągu pierwszych lat życia w rodzinie, w przedszkolu, a przede wszystkim w klasie zerowej, której program obejmuje wszechstronne przygotowanie dziecka do nauki szkolnej.

Bardzo ważnym elementem dojrzałości szkolnej są: dojrzałość społeczna, emocjonalna i wolicjonalna.

Dojrzałość społeczna

Aby dziecko mogło uczestniczyć w zajęciach musi umieć włączyć się do zbiorowości i podporządkować panującym w niej prawom, umieć i chcieć współdziałać z nauczycielem oraz grupą rówieśniczą. Musi umieć ustąpić koledze, posunąć się w ławce, pomóc rozwiązać zaistniały konflikt.

Dojrzałość emocjonalna

Na zajęciach szkolnych i przerwach ma miejsce wiele wydarzeń, budzących u dzieci różnorodne reakcje emocjonalne. Gdy dziecko osiągnie dojrzałość emocjonalną powinno kontrolować swoje uczucia. Nie powinno złościć się i płakać z byle powodu. Nie powinno rozpaczać i załamywać się przy każdym niepowodzeniu. Dzieci, które cechuje niedojrzałość emocjonalna mają trudności w ułożeniu swoich stosunków z rówieśnikami i innymi osobami pracującymi w szkole, w wyniku czego źle się czują, nie lubią szkoły, niechętnie do niej uczęszczają.

Dojrzałość wolicjonalna

Dziecko dojrzałe do podjęcia nauki musi być samodzielne, zaradne, mieć poczucie obowiązku i motywację(gotowość) do podejmowania zadań. Powinna je cechować wytrwałość w pracy, celowa działalność, inicjatywa i chęć doprowadzania działań do końca.

Dojrzałość szkolna wiąże się z przemianami w poszczególnych zakresach rozwoju fizycznego, psychicznego i umysłowego. Nie postępują one jednak jednocześnie i równomiernie, jedne wyprzedzają drugie. Najważniejsza u progu szkoły jest harmonia pomiędzy rozwojem fizycznym, intelektualnym i społeczno-emocjonalnym. Jej brak może spowodować, że rozwinięte umysłowo dziecko może np. nie uważać na lekcji, nie przejawiać ambicji, nie umieć skupić się na wykonywanej czynności. Niedojrzałość ta często mija, ale pierwsze niepowodzenia szkolne są dla dziecka i jego rodziny trudne i mogą rzutować na negatywny stosunek dziecka do szkoły. Jeżeli rodzice i nauczyciele przedszkola zapewnią dziecku od najmłodszych lat wszechstronny i harmonijny rozwój, dziecko osiągnie dojrzałość szkolną, stanie się dobrym uczniem, będzie chodziło do szkoły z przyjemnością i wyniesie z niej wiele umiejętności i wiadomości.

ROZWÓJ PROCESÓW POZNAWCZYCH

Pełna gotowość

Dziecko jest dobrze zorientowane w najbliższym otoczeniu.
Wie, gdzie mieszka, jak się nazywa, potrafi opowiedzieć o pracy rodziców, zajęciach rodzeństwa. Wypowiada się całymi zdaniami poprawnie gramatycznie. Chętnie mówi o swoich spostrzeżeniach, zadaje dużo pytań na temat obserwowanych wydarzeń i zjawisk. Umie liczyć ze zrozumieniem przedmioty do dziesięciu lub dwudziestu. Sprawnie posługuje się ołówkiem, kredką. Potrafi określić, co narysowało. W rysunku dziecka można rozpoznać rzeczywiste przedmioty. Umie się skupić podczas zabawy, rysowania. Potrafi nawiązać kontakt z obcą osobą. Nie obawia się pójść samodzielnie do sklepu.

Brak gotowości

Dziecko nie orientuje się w swoim otoczeniu. Wypowiada się pojedynczymi wyrazami lub prostymi zdaniami, rzadko samorzutnie. Nie potrafi samodzielnie opowiadać lub opowiada chaotycznie i niezrozumiale. Nie zadaje pytań o wyjaśnienie niejasnych i nowych rzeczy czy zjawisk. Nie daje sobie rady z liczeniem. Nie lubi prac ręcznych, rysunków. Bardzo niezgrabnie posługuje się ołówkiem. Rysuje twory, w których nie można rozpoznać rzeczywistych przedmiotów. Ma trudności w skupieniu się, łatwo przerywa pracę .Dziecko unika kontaktu z obcymi. Zapytane o coś chowa się, wstydzi się odpowiadać.

ROZWÓJ UCZUCIOWO SPOŁECZNY

Pełna gotowość

Chętnie bawi się z rówieśnikami. Zależnie od sytuacji potrafi poprowadzić zabawę lub ustąpić koledze. Rozumie zasady gier i zabaw. Samodzielnie umie się ubrać. Utrzymuje z własnej inicjatywy porządek w swoich zabawkach. Chętnie wykonuje polecenia rodziców, lubi być pożyteczne w domu i w przedszkolu. Rozpoczęte prace dziecko stara się wykończyć, dba o ich wygląd estetyczny. Podporządkowuje się poleceniom dorosłych, rozumie ich konieczność, nawet, jeśli są dla dziecka aktualnie niemiłe.

Brak gotowości

Dziecko nie nawiązuje kontaktu z rówieśnikami, podczas zabaw stoi na uboczu. Jest kłótliwe, agresywne, zawsze chciałoby przewodzić. Dziecko nie jest samodzielne, nie wdrożone do utrzymywania porządku. Nie dba o swoje rzeczy. Niszczy zeszyty, książeczki. Nie próbuje współdziałać w domu w sprawach gospodarczych. Nie dba o wykonane prace, nie kończy ich, drze, wyrzuca. Jest nieposłuszne, często uchyla się od wykonania poleceń dorosłych

Dojrzałość szkolna dzieci

Edukacja jest obszarem życia społecznego budzącym ciągłe zainteresowanie, poddawanym ostrej krytyce, ale także wyzwalającym nadzieje, rodzącym rozmaite oczekiwania. Współczesna cywilizacja w znacznej mierze istnieje i przekształca się dzięki edukacji, a jednocześnie wciąż stawia oświacie nowe i chyba coraz trudniejsze zadania. Obserwujemy rozmaite poczynania mające zmieniać oświatę (dotyczy to również placówek przedszkolnych).

Przedszkole ma do wypełnienia zadania wobec dziecka i jego rodziców. Najważniejszym z nich jest jest kształcenie sześciolatków jako przygotowanie do nauki w szkole podstawowej.

Przygotowaniu dzieci do podjęcia nauki w szkole służy realizacja zadań wszystkich dziedzin wychowania, poczynając od grupy najmłodszej, stąd dojrzałość szkolna jest wynikiem pełnej realizacji tych różnorodnych i przenikających się wzajemnie treści. Wspomaganie i wspieranie tego rozwoju następuje w toku zabawy i indywidualnych kontaktów wychowanka z wychowawcą.

Badanie dojrzałości szkolnej przeprowadzam w maju na podstawie kwestionariusza gotowości szkolnej obejmującego siedem bloków tematycznych z zadaniami w zakresie:

* logicznego myślenia,
* spostrzegawczości,
* odwzorowań graficznych,
* znajomości figur geometrycznych,
* umiejętności przeliczania elementów,
* klasyfikowania,
* wymowy i komunikacji słownej.

Każde zadanie w określonym bloku tematycznym jest zaznaczone przez odpowiednie podkreślenie. Do powyższego kwestionariusza dołączony jest arkusz obserwacji zachowania się dziecka, dopełniający jego obraz diagnostyczny. Pozwala to na określenie poziomu gotowości szkolnej dziecka.

Nie wszystkie uwarunkowania, zachowania i postępy w rozwoju dziecka można zbadać i zapisać w formie ankiety lub kwestionariuszy. Dlatego bardzo ważną sprawą jest obserwowanie dziecka podczas pobytu w placówce w sytuacjach problemowych oraz codziennym życiu w społeczności przedszkolnej.

Przekonałam się w ramach wieloletniej praktyki, że duże efekty przynoszą częste kontakty i współpraca z rodzicami. Dzięki temu mogę określić problemy wychowawcze, dydaktyczne i opiekuńcze w grupie.

We wrześniu dzieci w wieku siedmiu lat rozpoczynają systematyczną naukę szkolną. Pójście dziecka do szkoły jest okresem przełomowym w jego życiu, szczególnie wtedy, gdy nie chodziło ono do przedszkola. Dziecko rozpoczynające naukę szkolną powinno być odpowiednio dojrzałe. Nie jest prawdą, że wszystkiego nauczy się w pierwszej klasie, albo dorośnie do zadań, jakie będzie musiało wykonywać. O powodzeniu dziecka w szkole decyduje jego poziom dojrzałości szkolnej.

Rodzice zastanawiają się: Czy moje dziecko poradzi sobie w szkole?

Dziecko dojrzałe do nauki szkolnej to takie, które potrafi sprostać wymaganiom stawianym przez program nauczania i wychowania.

Dojrzałość, to inaczej gotowość do podjęcia nauki szkolnej. Są dzieci osiągające dojrzałość w wieku sześciu, siedmiu lat, i takie, które osiągają dojrzałość znacznie później. Nie wszystkie dzieci rozwijają się jednakowo. Te różnice możemy dostrzec, obserwując zachowanie dzieci. Jedne ładnie wypowiadają się na temat usłyszanego opowiadania, inne robią to niechętnie, wypowiadając się tylko jednym wyrazem lub krótkim zdaniem. Jest także i część dzieci, które nie chcą się wypowiadać, wymagają zachęty, podpowiedzi. Podobne różnice można zaobserwować w umiejętności ubierania się i wiązania sznurowadeł. Niektóre dzieci potrafią poprawnie i samodzielnie się ubrać, zapiąć guziki, zawiązać sznurowadła. Jest też część dzieci, które mają z tym duże problemy.

Dziecko dojrzałe potrafi być samodzielne w grupie, umie nawiązywać kontakty z rówieśnikami, bawić się i rozmawiać z nimi. Jest zaradne w różnych sytuacjach. Na dojrzałość szkolną dziecka składa się jego indywidualne tempo rozwoju, dotychczasowa historia życia. W innej sytuacji jest dziecko, które chodziło do zerówki, inna jest sytuacja dziecka, które do niej nie chodziło lub z powodu choroby miało dużo nieobecności. Więcej wie dziecko, które ma swoje ulubione książki, rodzice dużo z nim rozmawiają, czytają mu książki, kupują gry i zabawki, które są bodźcami dla jego rozwoju.

Tak więc dużą rolę w osiąganiu przez dziecko dojrzałości szkolnej mają do spełnienia rodzice. Nikt nie zastąpi ich we wspieraniu rozwoju i wychowaniu dzieci. Instytucje mogą jedynie ich rolę dopełniać.

Pamiętajmy również, że rodzice patrzą na swoje dziecko z innego punktu widzenia, że dziecko może inaczej zachowywać się w przedszkolu niż w domu. Zdarza się, że dziecko rozmowne i pewne siebie w gronie rodzinnym, inaczej zachowuje się w przedszkolu będąc nieśmiałym, reagując płaczem nawet na drobne niepowodzenia, albo odwrotnie - nieposłuszne i uparte w domu, w przedszkolu jest grzeczne i pilne.

W celu zbadania dojrzałości dziecka można spróbować odpowiedzieć sobie na zamieszczone poniżej pytania. Należy odpowiadać rzetelnie i notować pytania, na które odpowiadamy twierdząco lub przecząco.

Oto lista pytań:

1. Czy twoje dziecko zna:
* imię i nazwisko,
* adres zamieszkania,
* imiona rodziców,
* nazwę zawodu rodziców, jeśli pracują,
* nazwy zwierząt domowych,
* nazwę pór roku, dni tygodnia?
2. Czy potrafi:
* powiedzieć, jak brzmi pierwsza i ostatnia głoska w prostych słowach: woda, rower, lody,
* wymówić prawidłowo wszystkie wyrazy (nie ma wady wymowy),
* powtórzyć dłuższe słowa np. hipopotam, kaloryfer?
3. Czy rozpoznaje przewidziane programem litery alfabetu?
4. Czy pod koniec zerówki umie przeczytać prosty nowy tekst (np.: To jest dom. Ola ma psa. )?
5. Czy rysując posługuje się zawsze tą samą ręką (prawą lub lewą)?
6. Czy prawidłowo trzyma ołówek (chwyt pęsetkowy - między palcem wskazującym i kciukiem, lekko oparty na palcu środkowym jak na siodełku)?
7. Czy widząc wzór potrafi go odwzorować, umie narysować znaki podobne do liter?
8. Czy jest w stanie narysować rysunek człowieka zaznaczając głowę, tyłów, ręce, palce i inne szczegóły?
9. Czy umie narysować rysunek, na którym coś się dzieje (np. Chłopiec bawi się piłką)?
10. Czy, kolorując obrazki, nie wychodzi poza ich kontur?
11. Czy dobrze zapamiętuje wierszyki i piosenki?
12. Czy potrafi skakać na jednej nodze, rzucać i łapać piłkę?
13. Czy umie ubrać się bez pomocy dorosłego, wiązać sznurowadła, zapiąć guziki?
14. Czy sprawnie posługuje się nożycami, tnie po linii prostej, falistej i łamanej?
15. Czy umie opowiedzieć, co wydarzyło się w domu lub w przedszkolu, posługując się prawidłowo zbudowanymi zdaniami?
16. Czy potrafi określić, których elementów jest więcej, a których mniej?
17. Czy rozpoznaje cyfry od 1 - 10 i potrafi na konkretach, np. patyczkach wykonać proste działania, np.
5 + 2 =
9 - 2 =
oraz wstawić odpowiedni znak matematyczny: <, >, =, np.
8 7
9 4
18. Czy umie powstrzymać się od głosu, gdy pytanie jest skierowane do innego dziecka?
19. Czy rozumie i wykonuje polecenia skierowane do całej grupy?
20. Czy umie pracować w grupie dzieci wykonując wspólne zadanie, np. budowanie z klocków?
21. Czy potrafi bez rozpaczy rozstać się z rodzicami lub babcią czy nianią?
22. Czy potrafi zwrócić się do dorosłego z prośbą lub pytaniem?
23. Czy jest w stanie skoncentrować się na wykonywanym zadaniu przez 30 minut?
24. Czy umie nazywać swoje emocje, np. co go cieszy, złości, czego się boi?

Jeśli na wszystkie pytania pod koniec zerówki rodzic odpowiada twierdząco można przypuszczać, że dziecko osiągnęło dojrzałość szkolną i jest dobrze przygotowane do podjęcia obowiązków szkolnych.

Jeżeli jednak na któreś z pytań odpowiemy przecząco, powinno to skłonić rodziców do pomocy dziecku w wyrównaniu braków. Czasami wystarczają dwa tygodnie, aby dziecko wyrównało braki. Nie wpadajmy w panikę, ale też nie czekajmy, że dziecko z tego wyrośnie. Jest jeszcze kilka miesięcy, aby popracować nad ewentualnymi trudnościami i brakami. Jeżeli dziecko ma trudności z ubieraniem się mogą mu w tym pomóc rodzice, zachęcając do samodzielności i nie wyręczając w prostych czynnościach.

Warto również porozmawiać o swoim dziecku z nauczycielką. Pamiętajmy, że to właśnie nauczyciel przedszkola jest przygotowany do obserwacji naszego dziecka pod kątem jego dojrzałości. Posiada również doświadczenie, dzięki któremu bardzo łatwo potrafi wychwycić braki i niedociągnięcia. Może podpowiedzieć rodzicom, jak pracować z dzieckiem w domu lub zaproponować wizytę w poradni psychologiczno - pedagogicznej, aby lepiej przygotować je do szkoły. Warto więc skorzystać z pomocy nauczycieli przedszkola jeszcze przed pierwszym dzwonkiem, by zaoszczędzić dziecku niepotrzebnych stresów.


3 Wyróżniamy trzy rodzaje dojrzałości
* społeczną
* psychoczną
* biologiczną

Dojrzałość społeczna wyraża się w dostrzeganiu potrzeb i wartości innych ludzi, w umiejętności współpracy, w podejmowaniu bezinteresownych działań na rzecz innych. Osoba niedojrzała pod względem społecznym jest skoncentrowana tylko na sobie, a innych traktuje jako narzędzie w zaspokajaniu swoich potrzeb.

W celu określenia dojrzałości szkolnej, należy przyjrzeć się poszczególnym rodzajom dojrzałości. Są to:

1.Dojrzałość fizyczna - wyrażana jest m.in. w odpowiedniej do wieku życia wadze i wzroście, dobrym zdrowiu, oraz sprawności ruchowej. Sprawnie fizycznie dziecko skacze, biega, wspina się, potrafi lub uczy się jeździć na rowerze, łyżwach czy nartach.

2.Dojrzałość intelektualna - ten rodzaj dojrzałości przejawia się m.in. w tym, że dziecko rozumie mowę otoczenia, treść obejrzanych lub wysłuchanych bajek, jest zorientowane w najbliższym środowisku. Potrafi opowiedzieć własne przeżycia, wyciągnąć logiczne wnioski z przebiegu zdarzeń. Dużą rolę odgrywają struktura i właściwości funkcjonowania układu nerwowego, zwłaszcza wyższych funkcji korowych, będących biologiczną podstawą koordynacji ruchowej, wzrostu uwagi dowolnej i koncentracji, które umożliwiają sprostanie wymaganiom szkolnym. Na dojrzałość szkolną składa się też rozwój procesów poznawczych, szczególnie uwagi, pamięci i myślenia. Dziecko osiąga zdolności związane z przyswajaniem i przetwarzaniem informacji o sobie i świecie. Uwaga umożliwia mu skupienie się na zadaniu, a także przetwarzanie wiedzy i jej zapamiętanie. Według Wygotskiego jest to główna funkcja umysłowa wieku szkolnego warunkująca proces uczenia się. Dalszemu rozwojowi podlega też pamięć (główna funkcja wieku przedszkolnego). Dzieci stosują coraz bardziej złożone strategie pamięciowe, a przy tym analizują, przekształcają i organizują zdobywane informacje. Mają też wiedzę o swojej pamięci. Dokonują się również zmiany w myśleniu dziecka, które zgodnie z teorią Piageta polegają na przejściu od stadium myślenia przedoperacyjnego do operacji konkretnych. Dzięki temu jest ono w stanie zrozumieć stałość ilości, długości, wagi i objętości, co prowadzi do ukształtowania pojęcia liczby. Uformowana zostaje orientacja w stronności jego ciała oraz gotowość do rozumienia pojęć przestrzennych i operowania nimi. Umożliwia to zdolność do podjęcia rozwiązywania problemów matematycznych. Myślenie dziecka cechuje logiczność, co pozwala mu na łączenie faktów w związki przyczynowo-skutkowe. Ważne jest również osiągnięcie takiego poziomu rozwoju słuchu fonemowego, który umożliwi uczniowi opanowanie czynności uczenia się czytania i pisania.

3.Dojrzałość emocjonalna - przejawia się ona umiejętnością zachowania adekwatnie do sytuacji. Małe dziecko manifestuje swe pozytywne i negatywne uczucia bardzo wyraźnie, przy czym podlegają one stałym zmianom. Dziecko dojrzałe pod względem emocjonalnym bez większych problemów rozstaje się z rodzicami, jest zainteresowane zadaniami odpowiednimi do jego wieku, potrafi skupić uwagę co najmniej przez pół godziny. Ważny jest tu również typ układu nerwowego: siła, równowaga i ruchliwość procesów pobudzenia i hamowania. Stanowią one podłoże rozwoju uzdolnień oraz w istotny sposób wpływają na cechy emocjonalności i ich przejawy w zachowaniu dziecka. W kształtowaniu gotowości szkolnej istotny jest odpowiedni zakres i natężenie cech emocjonalnych dziecka i jego kompetencji społecznych, które przejawiają się w chęci i umiejętności nawiązywania kontaktów z rówieśnikami i nauczycielem, samodzielności i zaradności, zdolności przystosowania się do nowych warunków, panowaniu na swoimi reakcjami emocjonalnymi i wyrażaniu ich w sposób akceptowany społecznie, w zdyscyplinowaniu i umiejętności podporządkowania się, obowiązkowości i wytrwałości. Kluczowymi wyznacznikami dojrzałości emocjonalnej dziecka są wiara w siebie i samokontrola zachowania.

4.Dojrzałość społeczna wyrażająca się w umiejętności dostosowania dziecka do wymagań otoczenia w zakresie podporządkowania się poleceniom. Dziecko jest silnie związane emocjonalnie ze swymi najbliższymi, ale przywiązuje się również do kolegów z przedszkola, szkoły, z którymi potrafi się zgodnie bawić. Stopniowo uczy się współdziałania w grupie.

5.Dojrzałość w zakresie rozwoju funkcji percepcyjno – motorycznych świadczy o prawidłowym poziomie sprawności manualnej, orientacji przestrzenno – kierunkowej, percepcji słuchowej, wzrokowej, oraz koordynacji wzrokowo – ruchowej. Zaburzenia w rozwoju tych funkcji bywają częstą przyczyną trudności w opanowaniu przez dziecko podstawowych technik szkolnych.

Środowiskowe uwarunkowania rozwoju dziecka

W swojej pracy będę nawiązywała do doświadczeń i obserwacji jakie poczyniłam pracując w małej, wiejskiej szkółce.
W tej szkole pracuję osiemnasty rok. Szkoła na dzień dzisiejszy liczy 61 uczniów. Szkoła jest sześcioklasowa. W związku z małą ilością dzieci w klasach prowadzone są zajęcia łączone. W szkole znajduje się oddział przedszkolny dla dzieci 6 letnich i chętnych 5 latków. Jestem nauczycielem kształcenia zintegrowanego.

Rozwój psychiczny człowieka jest to dynamiczny proces doprowadzający do zmian ilościowych i jakościowych we wszystkich funkcjach i czynnościach psychicznych. Zmiany ilościowe polegają na wzbogaceniu wiedzy o świecie, narastaniu sprawności i umiejętności oraz poszerzenia się zakresu emocji i potrzeb. Zmiany jakościowe to takie zasadnicze przekształcenie funkcji psychicznych, dzięki którym stają się one czymś zupełnie nowym i odmiennym.
Pójście dziecka do szkoły jest okresem przełomowym w jego życiu. Kończy się wiek beztroskiego dzieciństwa, a także wiek egocentryzmu. Dziecko zaczyna stopniowo wrastać w grupę rówieśniczą, przyjmować społeczny system wartości. Zmieniają się również proporcje między podstawowymi formami działalności: zabawą, nauką i pracą. Nauka przybiera postać pracy umysłowej, natomiast nasycenie elementami zabawowymi stopniowo maleje. Z tych powodów dziecko przychodzące do szkoły musi spełniać określone wymagania rozwojowe pod względem fizycznym i psychicznym. Wymagany poziom rozwojowy określa się dojrzałością szkolną. Dojrzałość szkolna jest to "osiąganie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, emocjonalnego, społecznego i fizycznego, jaki umożliwia mu udział w życiu szkolnym i opanowanie treści programowych w klasie pierwszej".

JĘCIE TRUDNOŚCI ADAPTACYJNYCH W LITERATURZE

Trudności rozumiane bywają wielorako. Gdy mówi się o nich w nauczaniu i wychowaniu, ma się przede wszystkim na uwadze to, że osiągnięcia rozwojowe osób poddawanych oddziaływaniom pedagogicznym są poniżej normy i ich możliwości rozwojowych. Jak podaje Włodarski, norma bywa identyfikowana różnorako, jako osiągnięcie przeciętne w populacji, do której należy jednostka, przyjęty wzorzec, standardowe oczekiwania dotyczące zachowania. Uwzględnia się przy tym możliwości indywidualne jednostki. O trudności wiec stanowi rozbieżność miedzy oczekiwaniami pedagoga a osiągnięciami ucznia, wychowanka. To zaś, czy trudność określa się jako występującą w nauczaniu czy w wychowaniu, zależy od rodzaju dominujących oddziaływań pedagogicznych i związanych z nimi dziedzin rozwoju.

Nieco inne rozumienie trudności wiąże się z akcentowaniem niezbędności, większego niż przeciętny, wysiłku pedagoga. W tym znaczeniu dziecko trudne to takie, które z uwagi na jakieś właściwości - wymaga, by zająć się nim w szczególny sposób, niekiedy z dodatkowym udziałem odpowiednich specjalistów. Zagadnienie wiąże się z uwzględnieniem różnic indywidualnych

w nauczaniu i wychowaniu.

Przytaczane przez różnych autorów statystyki wskazują, że częstość występowania trudności jest bardzo duża, a ich konsekwencje stają się niezwykle groźne. Nierzadko wyrażają się w wyraźnym zahamowaniu rozwoju, powtarzaniu klasy w szkołach, nieuzyskiwaniu wykształcenia podstawowego, społecznym przystosowaniu, aż do całkowitego wykolejenia (agresji, chuligaństwa, przestępczości). Zagadnienie trudności w nauczaniu i wychowaniu urasta do rangi ważnego problemu.

Wśród różnych koncepcji psychologicznych dotyczący adaptacji szczególne miejsce zajmuje teoria J. Piageta oraz T. Tomaszewskiego.

Według J. Piageta istotę adaptacji stanowi wzajemne dopełnianie się dwóch współdziałających procesów: asymilacji i akomodacji. Proces asymilacji polega na przyswajaniu przez dziecko nowych informacji o świecie zewnętrznym i włączaniu ich do schematów, jakimi ono aktualnie dysponuje. Gdy asymilowanie bodźców w ramach aktualnej organizacji schematów jest utrudnione lub niemożliwe, występuje wówczas drugi rodzaj procesów adaptacyjnych – akomodacja. Jej istotę stanowi dostosowanie własnej organizacji wewnętrznej do cech środowiska i do sytuacji zewnętrznej. Zakłócenia w obrębie asymilacji lub akomodacji ograniczają zdolności adaptacyjne. Brak asymilacji powoduje konflikt wywołany nowością, niepewnością lub zablokowaniem zdolności przetwarzania informacji. Brak akomodacji prowadzi do konfliktu spowodowanego zaskoczeniem lub frustracją. Procesy asymilacji i akomodacji zapewniają równowagę między jednostką a otoczeniem. Zdaniem Piageta, istotę rozwoju stanowi dążenie do pełnej równowagi. Doskonalenie procesów asymilacji i akomodacji w kolejnych stadiach rozwoju prowadzi do coraz większej równowagi. Im wcześniejsze jest bowiem stadium rozwoju, tym bardziej chwiejna jest równowaga – łatwiej ulega zakłóceniom. Wyższy stan równowagi osiągany jest dzięki procesom akomodacji prowadzącym do przekształcenia struktury organizmu.

T. Tomaszewski w swojej ogólnej teorii zachowania się ujmuje przystosowanie społeczne jako regulowanie wzajemnych stosunków z otoczeniem społecznym przez adaptację oraz działanie. Adaptacja wyraża się zmianami zachodzącymi w jednostce odpowiednio do stanu otoczenia, a działanie polega na przekształcaniu otoczenia odpowiednio do stanu jednostki. Dalsze przystosowanie społeczne oznacza taką regulację stosunków z otoczeniem, która zapewnia człowiekowi zaspokojenie własnych potrzeb psychospołecznych oraz umożliwia spełnianie wymagań stawianych mu przez społeczeństwo.

Spojrzenie na przystosowanie z punktu widzenia procesu adaptacji, a wiec biernego poddania się jednostki wpływom środowiska społecznego, było charakterystyczne również dla psychologii rozwojowej, reprezentowanej przez neobehawiorystów amerykańskich. E. B. Hurlock w rozważaniach nad przystosowaniem społecznym stwierdza, że: „... stopień przystosowania się dziecka do grupy społecznej zależy w znacznej mierze od tego, jak ściśle stosuje się ono do wzorców zachowania przyjętych w grupie”. Akceptacja i przestrzeganie wzorców obowiązujących w danej grupie społecznej jest zasadniczym momentem wskazującym na osiągnięcia dziecka

w procesie społecznego przystosowania. Taka opinia jest implikacją interpretacji pojęcia rozwoju społecznego. Rozwój społeczny, jest zdaniem tej samej autorki „...procesem uczenia się dostosowania się do wzorców grup społecznych, obyczajów i tradycji oraz poznawania istoty wspólnoty, systemu porozumienia i współdziałania”.

W bardzo zbliżony sposób referuje problem F. F. Power. Pisze on: „...jednostka musi pojąć czy zrozumieć społeczne dziedzictwo własnej grupy i formować wzorce postępowania czy nawyki, które pozwolą jej na efektywne przystosowanie się do tego dziedzictwa”.

Gard określa, że przystosowanie to „harmonijny stosunek, jaki istnieje miedzy jednostką a jej otoczeniem, szczególnie otoczeniem społecznym, przy zaspokajaniu psychicznych i fizjologicznych potrzeb”. Mówiąc o przystosowaniu do grupy należy mieć na uwadze ten rodzaj przystosowania, który jest świadomie oparty na regulowaniu stosunków między jednostką a grupą rówieśników. Definicja ta zakłada istnienie sprzężenia zwrotnego między człowiekiem, a jego otoczeniem. Tak więc harmonijne, według pewnej zasady układające się stosunki miedzy jednostką, jej środowiskiem społecznym wyznaczają normalny przebieg procesów psychicznych, dobre samopoczucie, poprawne zachowanie się. Podobnie Skorny definiując przystosowanie społeczne zwraca uwagę na efektywne zaspakajanie potrzeb psychiczno – społecznych jednostki w grupie. Zaspokajanie to zachodzi w sytuacji współzależności interesów jednostki i grupy. Dziecko dobrze przystosowane ma możliwość zaspokajania swoich potrzeb fizjologicznych, przejawia prawidłowe kontakty uczuciowe z bliskimi mu osobami, czuje się bezpiecznie, ma możliwość zabawy oraz nawiązywania innych kontaktów, jego zachowanie jest pozytywnie oceniane przez otoczenie. Brak zaspokojenia jednej lub kilku potrzeb powoduje jego nieprzystosowanie. Może to być poczucie zagrożenia, brak kontaktów emocjonalnych z bliskimi lub zbytnie ograniczenie swobody i samodzielności.

Poglądy reprezentantów psychologii dostosowania w znaczny stopniu zostały odzwierciedlone w pracach polskich psychologów : A. Lewickiego i K. Obuchowskiego. Obydwaj wymienieni autorzy rozpatrują pojecie przystosowania z punktu widzenia stopnia zaspokojenia potrzeb psychicznych jednostki. A. Lewicki definiuje przystosowanie jako „... umiejętność zaspakajania przez osobnika w warunkach danego środowiska potrzeb rozumianych szeroko, jako dążenia do określonych celów, zarówno zdobywcze, jak i obronne.”

Człowiek nieprzystosowany to jednostka sfrustrowana, lękliwa. Zdaniem K. Obuchowskiego, przystosowanie zależy od zharmonizowania sprawności i motywów jednostki z wymogami otoczenia.

Z medycznego punktu widzenia, adaptacja to dostosowanie się do zmienności środowiska. U dzieci zdrowych psychicznie adaptacja do nowych warunków trwa kilka dni. Często przez dobre przystosowanie danej osoby rozumie się realistyczne podejście do własnych problemów, równowagę wewnętrzną, właściwą samoocenę, rozwiązywanie konfliktowych sytuacji w sposób możliwie najbardziej realny, bez stałego uruchamiania mechanizmów obronnych.

Wokół terminu trudności adaptacyjne nagromadziło się wiele niejasności. Nieraz trudno rozróżnić, czy pewne zjawiska w zachowaniu dziecka nazwać trudnościami wychowawczymi, niedostosowaniem społecznym, czy nieprzystosowaniem. Sprawa terminologii komplikuje się jeszcze bardziej, gdy uwzględni się rozumienie tego terminu przez różne dyscypliny naukowe. Zjawisko to jest bowiem przedmiotem badań: pedagogiki, psychologii rozwojowej, klinicznej, wychowawczej, higieny psychicznej, psychiatrii, socjologii. Termin Trudności adaptacyjne nie posiada wiec jednoznacznego określenia, które zadawalałoby wszystkich zajmujących się tym problemem.

Nieprzystosowanie objawia się złym samopoczuciem jednostki, cierpieniu, niezadowoleniu z siebie. Jak podaje E. H. Erikson, nieprzystosowanie może wynikać z nie rozwiązanego kryzysu wzrostu, będącego pochodną fazy w cyklu życia albo przeniesienia się do fazy poprzedniej. Można zatem powiedzieć, opierając się na teorii autora, że trudności w przystosowaniu się dziecka do przedszkola czy szkoły, mogą być zjawiskiem towarzyszącym jego fazie rozwojowej. Nie ma większego znaczenia dla jego rozwoju fakt występowania okresowego nieprzystosowania, ale to, czy dziecko poradzi sobie z problemem, czy nie. Wyjście z kryzysu oznacza wzrost i rozwój, a dopiero przenoszenie nie rozwiązanych problemów do następnych cykli życia oznacza regres dla rozwoju osobowości dziecka. Autor uważa, że człowiek nie może się normalnie rozwijać bez środowiska społecznego i znaczących w nim interakcji. Musi wiec być w jakiś sposób do niego przystosowany. Reasumując – proces ten zależy od fazy rozwojowej dziecka, jego indywidualnych zdolności adaptacyjnych i właściwości samego środowiska, do którego się przystosowuje.

Według J. Konopnickiego, dziecko niedostosowane społecznie to takie, które :

- nie działa w swoim własnym interesie, co dowodzi jego frustracji,

- zachowaniem swoim sprawia wiele kłopotów,

- reakcje jego są skomplikowane, tj. trudne do przewidzenia i nieproporcjonalne do wywołujących je bodźców,

- przeżywa wiele niepowodzeń, nie ma możliwości osiągania sukcesów,

- nie mając możliwości osiągania sukcesów – czuje się nieszczęśliwe.

Przytoczone wyżej psychologiczne wyznaczniki niedostosowania społecznego pociągają za sobą określone konsekwencje natury społecznej, takie jak :

- dziecko nie jest lubiane przez inne dzieci i przez dorosłych,

- nie ma zaufania do innych, jest podejrzliwe,

- z trudnością nawiązuje kontakty i przyjaźnie,

- nie mogąc normalnie zaspokoić swoich potrzeb, czyni to w sposób okrężny, często aspołeczny.

Ludzie nieprzystosowani wykazują niski stopień tolerancji na frustracje, nie potrafią aktywnie wykorzystać swoich możliwości, zachowują się nieadekwatnie do trudności, uruchomiana mechanizmy obronne, zachowują się agresywnie, wycofują się z sytuacji grożących niepowodzeniem lub ich unikają, często występują u nich reakcje nerwicowe. Złe przystosowanie jest najczęściej skutkiem długotrwałych, silnych frustracji, powstałych na tle niezaspokajania podstawowych potrzeb, niewłaściwych bodźców emocjonalnych w okresie dzieciństwa, niekorzystnych warunków rodzinnych. Wiąże się ono z powstaniem trwałego poczucia niższości, nadmiernej zależności od innych, nieumiejętności dostosowania się do okoliczności stwarzanych przez życie społeczne oraz z przewrażliwieniem, stałym uczuciem zmęczenia, często depresji.

Opierając się na założeniach teorii zachowań interpersonalnych, formułuje także swoją klasyfikację D.H. Stott. Za podstawowe kryterium klasyfikacji objawów trudności wychowawczych – w ostrzejszej formie niedostosowania społecznego – przyjmuje on: bierność i nadmierną aktywność. Bierność obejmuje takie cechy jak: przygnębienie, depresje, brak siły fizycznej, nieudolność i nieśmiałość w nawiązywaniu kontaktów społecznych, obojętność na uznanie ze strony innych, niska samoocena i związany z nią brak samo zaufania. Natomiast nadmierną aktywność cechuje: zwracanie na siebie uwagi, wrogość, niekonsekwencja w postępowaniu.

M. Susułowska, podkreśla, że ze wszystkich znanych symptomów niedostosowania społecznego najłatwiej zauważalne i najbardziej powszechne okazują się niepowodzenia w nauce szkolnej. Słabe wyniki w nauce szkolnej, zwłaszcza w pierwszym okresie uczęszczania do szkoły, pociągają za sobą znamienne konsekwencje w postaci obniżenia motywacji do nauki, która jest podstawowym motorem wszelkiej działalności ludzkiej. Następstwem tego bywa zwykle spadek aspiracji. Niechętny stosunek do nauki i szkoły wytwarza negatywne postawy, które rzutują na dalszy rozwój dziecka i uniemożliwiają skuteczność działań wychowawczych.

Dzieciństwo, to okres słabej odporności na różnorodne bodźce, a dziecko wchodząc w nowe środowisko społeczne i materialne, doświadcza działania dużej ilości silnych bodźców, skondensowanych w czasie i przestrzeni, co prawdopodobnie sprawia, że proces przystosowania się u wielu dzieci przebiega z trudnościami.

Rola nauczyciela w pokonywaniu trudności adaptacyjnych.

Nauczyciel to osoba trudniąca się, najczęściej zawodowo uczeniem kogoś, udzielająca lekcji – taką definicję podaje W. Doroszewski, a W. Okoń, że nauczyciel to „ pracownik o uznanych przez władze oświatowe kwalifikacjach do nauczania i wychowywania dzieci, młodzieży oraz dorosłych”. Z obu tych definicji wynika, że zadaniem nauczyciela jest nauczanie zgodnie z uzyskanymi kwalifikacjami oraz świadome prowadzenie pracy wychowawczej.

Jedną z podstawowych zasad wychowania jest wpływ osobisty nauczyciela wychowawcy. Ta ważna dla procesu wychowania zasada pojawiła się w uczeniu przez obserwację i naśladownictwo. Uczniowie obserwują nauczyciela nie tylko w jego codziennej pracy pedagogicznej, ale także poza lekcjami, poza szkołą. Staje się on dla nich, poza rodzicami i innymi członkami rodziny, osobą szczególnie ważną w życiu, staje się wzorem do naśladowania, a także podstawowym źródłem wiedzy o świecie i jego sprawach. Powszechnie znane jest zjawisko, że dla dzieci rozpoczynających naukę w szkole, to co powie pani w klasie, jest jedynie prawdziwe i słuszne.

Nauczyciel w istotnym stopniu kształtuje osobowość swych uczniów oddziałując własnym przykładem nawet wówczas, gdy wydaje się z pozoru, że nie ma to miejsca. Dzieci cenią u swoich wychowawców i nauczyciel przede wszystkim wiedzę i znajomość przedmiotu, cenią osobistą kulturę i bogactwo zainteresowań nauczyciela, szczególne uznanie budzi wychowawca szanujący własną godność, a zarazem sprawiedliwy, chociaż wymagający. Uczniowie cenią u swych nauczycieli poszanowanie ich własnej autonomii, przejawy opiekuństwa i tolerancji dla indywidualnych zainteresowań, czy poglądów.

Mimo znacznych postępów w rozwoju, postępów, które umożliwiają dziecku rozpoczęcie nauki szkolnej, nie jest ono jeszcze w pełni samodzielne, a zwłaszcza czuje się niezbyt pewnie i bezpiecznie w nowym środowisku – w szkole. Rodzice mają do szkoły wstęp tylko ograniczony, a dziecko musi mieć w kimś oparcie, musi komuś okazywał zaufanie, musi do kogoś zwracać się w przypadku trudności. Nauczycielka natomiast jest w niej główną osobą, jest tą, która w czasie pobytu dziecka w szkole w pewnym sensie rodziców zastępuje. Do niej można zwrócić się

w przypadku trudności, ona zapewni dzieciom oparcie i jej okazują największe zaufanie. Nauczycielka jest także przewodniczką w zdobywaniu wiedzy, ona kieruje procesem zaspokajania potrzeb poznawczych i rozwojem intelektualnym, który stanowi jedną z najważniejszych dziedzin rozwoju dziecka w młodszym wieku szkolnym. Ona też jest główną osobą oceniającą dziecko, ona wypowiada nagany i pochwały, stawia oceny. Rodzice musza się pogodzić z tym, że nauczyciel staje się ważną osobą w życiu ich dziecka, a jego polecenia i opinie traktowane są jako niepodważalne. Rywalizowanie rodziców w tym momencie o względy dziecka, jest niestety równoznaczne z dążeniem do opóźniania rozwoju społecznego dziecka, w imię zaspokajania własnych potrzeb.

Dla każdej osoby kierującej jakąś grupą społeczną ważna jest znajomość panujących w niej stosunków społecznych, rozkładu sympatii i antypatii, dominacji i ulegania. W sytuacji osoby kierującej grupą znajduje się każdy nauczyciel i wychowawca. Celowe jest więc ułatwienie nauczycielowi rozpoznawania zjawisk psychospołecznych przebiegających w klasie szkolnej, sposobów określania sytuacji poszczególnych dzieci, wychowawczych konsekwencji postępowania nauczyciela w stosunku do poszczególnych uczniów.

Socjometria oferuje nauczycielom różne techniki do oznaczenia pomiaru stosunków międzyludzkich w klasie. Spośród technik opisywanych w literaturze metodologicznej najczęściej zastosowanie znajdują trzy: klasyczna technika Moreno, technika „zgadnij kto” oraz plebiscyt życzliwości i niechęci. Ich wartość informacyjna jest niezaprzeczalna. Ujawnienie niechęci i wrogości klasy do pewnych uczniów powinno stanowić dla nauczyciela informację i inspirację do podjęcia kroków zmierzających do osłabienia czy wyeliminowania tej wrogości. Diagnoza życia społecznego klasy, obejmująca także informacje o wzajemnych niechętnych ustosunkowaniach, może stanowić czynnik pobudzający nauczyciela do bardziej intensywnej pracy wychowawczej.

W niższych klasach szkoły podstawowej klasa tworzy się jako grupa nieformalna, w której obowiazują pewne normy będące między kompromisem pomiędzy wymaganiami szkoły, a osobowością każdego ucznia. Przestrzeganie tych norm zapewnia dzieciom akceptację w grupie.

W tym wieku ogromną rolę odgrywa nauczyciel i jemu w dużej mierze przypada rola kreowania osób popularnych poprzez okazywanie niektórym jednostkom przychylności, co pozostali uczniowie natychmiast zauważają. Bardzo często dziećmi „przyhamowanymi” są uczniowie izolowani. Niska częstotliwość komunikowania się nauczyciela z nimi może w wysokim stopniu wpływać na ich pozycje w klasie. Ważne jest, jak nauczyciel spostrzega danego ucznia, jaką wyrabia sobie o nim opinię, autorytet nauczyciela jest bowiem bardzo wysoki i jego stosunek do ucznia rzutuje na stosunek pozostałych uczniów do niego.

Nauczyciel powinien bacznie obserwować powierzony mu zespół uczniów. Wiele informacji mogą mu dostarczyć karty informacyjne zakładane przy zapisach dziecka do szkoły oraz obserwacje i opinie nauczycielek przedszkola, do którego dziecko uczęszczało. Wywiad środowiskowy w domu dziecka umożliwić może spostrzeżenia, których innymi sposobami nauczyciel nie mógłby zdobyć. Nauczyciele klas niższych mogą badać umiejętność wchodzenia dziecka w kontakty społeczne na różny sposób; wykorzystując zestawy pytań, swobodne wypowiedzi dzieci, prace plastyczne, metodę inscenizacji, metodę nie dokończonych historyjek.

Poznawszy swoich wychowanków, nauczyciel powinien podejmować działania zmierzające do skorygowania pozycji jednostek nieakceptowanych. Ma do dyspozycji dwie strategie postępowania: albo podejmuje działania indywidualne, ingerując w zaistniałe sytuacje bądź stwarzając nowe sytuacje wychowawcze, albo współdziałania w tym zakresie z klasą, organizując procesy grupowe i sytuacje, które sprzyjają poprawie pozycji dziecka; obie można stosować jednocześnie.

W celu podwyższenia pozycji danego ucznia w zespole nauczyciel powinien jak najczęściej zajmować wobec niego postawę podnoszącą, dając tym samym obserwującym go pozostałym uczniom dowód na to, że liczy się z danym dzieckiem, że nie uważa go za gorsze od innych.

Na podstawie literatury można sformułować kilka praktycznych wskazówek dla nauczycieli podejmujących zadanie zmiany pozycji dzieci nieakceptowanych w grupie:

1) Nienadużywanie kar - w pracy wychowawczej powinny dominować wzmocnienia pozytywne.

2) Koncentrowanie się na silnych stronach każdego ucznia, wykorzystywanie pozytywnych cech, umiejętności i walorów; ujawnianie zainteresowań przydatnych dla całej grupy.

3) Częste potwierdzanie wartości uczniów nieakceptowanych, kształtowanie ich pozytywnego stosunku do samego siebie, podkreślanie ich osiągnięć wobec klasy, umożliwianie im osiągania nawet drobnych sukcesów.

4) Spójne i konkretne wymagania, dostosowane do możliwości poszczególnych uczniów, jasno komunikowane uczniom.

5) Stosowanie różnorodnych, wzajemnie uzupełniających się metod poznawania zespołu

i poszczególnych uczniów.

6) Współdziałanie z uczniami akceptowanymi w zakresie modyfikowania obrazu dziecka nieakceptowanego w „oczach klasy”.

Nauczyciel jest w stanie spełnić te warunki, jeśli ma odpowiednią wiedzę psychologiczną, pedagogiczną i socjologiczną, jeśli rozumie znaczenie prawidłowych kontaktów interpersonalnych jeśli chce to wykorzystać w praktycznym działaniu.

W pracy korekcyjno–wyrównawczej nauczyciel nie może działać sam. Jeżeli nie uwzględni tego warunku, jeżeli inne źródła wpływu na dziecko pozostaną bez zmian, praca jego będzie mało skuteczna. Nauczyciel powinien pozyskać do współpracy rodzinę dziecka, wykorzystać do tej pracy grupę rówieśniczą, a także w szczególnych przypadkach zaburzeń, sam stać się aktywnym współpracownikiem specjalistów: psychiatry, czy psychologa z poradni wychowawczo – zawodowej, czy poradni zdrowia psychicznego. Jeżeli rodzice nie są chętni do współpracy z nauczycielem, przydatna może okazać się pomoc doradcy – pedagoga szkolnego czy psychologa. W ten sposób komunikacja pomiędzy nauczycielem a rodzicami mogłaby zostać wzbogacona przez współdziałanie nauczyciela z psychologiem – prowadzącym indywidualną pracę z dzieckiem, okazującym mu wiele uwagi, zachęty i wsparcia w usamodzielnianiu się i osiąganiu sukcesów w klasie.

Nauczycielom trudno jest być spokojnymi, jeżeli wiedzą, że dziecko z jakiegoś powodu cierpi. Dzieci nie mogą rozwinąć pewności siebie i zdobyć poczucia własnej wartości zupełnie bez wysiłku. Uniemożliwienie im pokonywania trudności, to równocześnie pozbawienie ich możliwości zdobycia szacunku dla samych siebie. Naturalnie trudno oczekiwać wytrwałości i motywacji osiągnięć u dzieci, które mimo rzeczywistych wysiłków nie odnoszą sukcesów. Jednakże jeśli wytrwałe dążenia do sukcesów bywają uwieńczone powodzeniem, dzieci zdobywaj konieczną pewność siebie i umiejętność dostosowania się do wymagań oraz radzenia sobie z niepowodzeniami.

Rozwój dziecka w wieku wczesnoszkolnym i przedszkolnym

Wiek wczesnoszkolny przypada na okres pomiędzy siódmym a dziewiątym rokiem życia (według niektórych autorów pomiędzy siódmym a jedenastym rokiem). Jest to okres szczególnie istotny dla rozwoju człowieka. Jest to okres dużych zmian , można powiedzieć rewolucji w życiu dziecka (szczególnie jeśli nie chodziło ono wcześniej do przedszkola) - rozpoczyna bowiem edukację szkolną. Zaczyna pojawiać się w jego życiu nowe środowisko społeczne, codzienne obowiązki i nowe wyzwania. Zmianie ulega proporcja pomiędzy zabawą a pracą (nauką). Od dziecka zaczyna się więcej wymagać - musi ono nauczyć się obowiązkowości, systematyczności. Musi odnaleźć swoje miejsce w grupie rówieśniczej. Wraz z rozpoczęciem edukacji dziecko zaczyna zdobywać systematycznie wiedzę pod kierunkiem nauczyciela. Coraz więcej jest w nauce elementów pracy umysłowej - coraz mniej elementów rozrywki czy zabawy. Dlatego też dziecko idąc do szkoły musi osiągnąć odpowiedni poziom rozwoju intelektualnego oraz emocjonalnego - poziom który wyznacza jego dojrzałość szkolną.

tym wieku następuje u dziecka gwałtowny rozwój procesów poznawczych zmierzający do wyodrębnienia i usamodzielnienia poszczególnych czynności umysłowych. Znaczącą rolę w tym procesie odgrywa systematyczna edukacji oraz udział dziecka w życiu kulturalnym i społecznym jego środowiska.

Istotne dla dalszego ogólnego rozwoju dziecka zmiany dokonują się w procesach myślenia - podstawowych procesach poznawczych człowieka. Myślenie składa się z takich podprocesów jak analiza, synteza, abstrahowanie i uogólnianie. Polega więc na operowaniu pewnymi treściami nawet wtedy kiedy dany przedmiot czy zjawisko nie oddziałuje bezpośrednio na zmysły.

Jedną z podstawowych zmian jaka dokonuje się w myśleniu człowieka w wieku pomiędzy siódmym a jedenastym rokiem życia jest to iż myślenie przybiera postać samodzielnej wewnętrznej czynności poznawczej, opartej na operacjach pojęciowych i realizowanej w zgodzie z zasadami logiki. Taką postać myślenia określa się w psychologii mianem myślenia pojęciowego, abstrakcyjnego, symbolicznego czy też mianem myślenia słowno logicznego.

Rozwój myślenia dokonuje się etapami, przebiega stopniowo. Istotnym zjawiskiem dla wykształcenia tego typu myślenia jest proces interioryzacji czynności zewnętrznych które opierają się na spostrzeżeniach lub też wyobrażeniach przedmiotów. Czynności te poprzez interioryzację zostają przekształcone w operacje myślowe.

W młodszym wieku szkolnym dziecko osiąga etap rozwoju poznawczego charakteryzującego się występowaniem operacji konkretnych (wg teorii rozwoju umysłowego Piageta) - w tym czasie operacje te zostają wykształcone, następnie są doskonalone. Pojawiają się one w późniejszym etapie rozwoju wczesnoszkolnego. Początkowo myślenie dziecka ma jeszcze postać myślenia przedoperacyjnego - procesy myślenie są jeszcze w dużym stopniu uzależnione od ich konkretnej treści. Później dziecko nabywa umiejętności operowania pojęciami coraz bardziej złożonymi, jest w stanie przeprowadzić rozumowanie a także potrafi wrócić do punktu wyjścia.

Istotnymi dla procesów myślenia operacjami są operacje syntezy i analizy. Punktem wyjścia procesu poznawania jest synteza (synteza pierwotna) - następuje spostrzeżenie zjawiska i jego całościowe ujęcie. Następnie w trakcie procesów poznawczych (w trakcie myślenia) zjawiska zostają rozbite na części - następuje proces analizy. Po zakończeniu analizy zjawiska znowu zostają połączone w całość - dokonuje się tzw. synteza wtórna. Oprócz operacji analizy i syntezy równie istotna jest operacja abstrahowania i uogólniania. Abstrahowanie jak wszystkie operacje poznawcze rozwija się stopniowo, etapami - jego rozwój następuje od etapu podstawowej abstrakcji zmysłowej do etapu jakim jest tworzenie pojęć abstrakcyjnych. W trakcie edukacji w okresie wczesnoszkolnym proces abstrahowania aktualizuje się i ulega dalszemu doskonaleniu podczas podejmowanej przez dziecko pracy umysłowej . Równie istotnym procesem jest uogólnianie - zachodzi ono wówczas gdy dziecko poznaje cechy ogólne grupy (klasy) przedmiotów , cechy istotne dla zdefiniowania klasy.

Wraz z procesem abstrahowania i procesem uogólniania zachodzi proces konkretyzacji. Przejawem konkretyzacji jest zastosowanie uogólnionej wiedzy teoretycznej do dalszego poznawania materiału szkolnego oraz do rozwiązywania zadań praktycznych. Konkretyzacja przejawia się również w umiejętności ilustrowania ogólnej teoretycznej wiedzy konkretnymi przykładami, w umiejętności odnoszenia poszczególnych faktów jednostkowych do wiedzy ogólnej.

Nauczanie dziecka odbywa się poprzez przekazywanie mu pewnego uporządkowanego materiału - uczy to dziecko systematyzowania zdobytej wiedzy. Dokonuje się to właśnie poprzez czynności myślowe określane mianem systematyzacji - polegają one na porządkowaniu informacji w pewnego rodzaju systemy.

Na wiek wczesnoszkolny przypada również rozwój zdolności wnioskowania. Można powiedzieć że nabycie zdolności wnioskowania jest pewnego rodzaju rewolucją w sposobie poznawania świata. Jednak operacje wnioskowania jakie wypracowują dzieci w tym wieku nie są jeszcze zbytnio zróżnicowane i są słabo rozwinięte. Dzieci w tym wieku wnioskowanie przeprowadzają jeszcze na podstawie przesłanek które powstają w rzeczywistości (są wynikiem operacji na konkretach) . Jednak przy zastosowaniu odpowiedniej metody edukacyjnej zaczynają one szybko nabywać umiejętności przeprowadzania rozumowania bez treści konkretnych (percepcyjnie dostępnych).

Oprócz procesów myślenia w okresie wczesnoszkolnym istotnym przeobrażeniom ulegają procesy spostrzegania, obserwacji oraz procesy uwagowe.

W początkowym etapie nauczania spostrzeganie rozwija się w znacznym stopniu - staje się ono czynnością niejako samodzielna (wyodrębniona od innych czynności poznawczych) zaczyna mieć również charakter celowej czynności.

Dzieci potrafią odróżniać i uogólniać cechy przedmiotów. Na ogół posiadają już prawidłowo wykształconą percepcje obrazów, konturów, schematów oraz rysunków. Dalsze doskonalenie procesów spostrzegania i obserwacji jest ściśle powiązany z edukacją szkolna i z rozwojem uwagi, która w tym okresie powinna być szczególnie starannie kształtowana i kierunkowania.

Cecha charakterystyczną dla tego etapu rozwoju jest niezbyt dobrze rozwinięta umiejętność dokładnego i wiernego spostrzegania. Dziecko nie zawsze wie które elementy są istotne - selekcja percepcji nie jest zbyt dobrze rozwinięta. Dziecko niekoniecznie koncentruje się na danych kluczowych dla właściwej percepcji. Spostrzeganie bowiem jest także procesem wymagającym świadomej organizacji oraz umiejętności kierowania nim. To na ile dziecko dokładnie spostrzega i to na ile te spostrzeżenia są trwałe jest uzależnione od ilości analizatorów biorących w percepcji udział. Im więcej analizatorów jest zaangażowanych przez komunikat tym większa jest percepcyjne zaangażowanie ucznia. Materiał jest podawany jak gdyby z różnych stron co sprzyja głębszemu przetwarzaniu informacji z nim związanych i lepszemu opanowaniu materiału.

Podstawą sukcesów w nauce szkolnej nie są przypadkowe i przelotne spostrzeżenia, a raczej spostrzeżenia które są wynikiem systematycznej , planowanej obserwacji. Czyli spostrzeżenia będące wynikiem świadomej, celowej, wybiórczej uwagi.

Rozwój spostrzegania i umiejętności obserwacyjnych jest wynikiem tego , ze dzieci które mają obserwować określone przedmioty czy zjawiska zaczynają bazować tylko na opisie słownym tego co ma być przedmiotem ich aktywności poznawczej . Zaczynają im wystarczać wyjaśnienia werbalne - przestaje być niezbędne przedstawianie dzieciom konkretu.

Oczywiście określone procesy poznawcze nie rozwijają się w sposób pojedynczy w oderwaniu od innych procesów poznawczych. . Rozwój spostrzegania i obserwacji jest warunkowany i zarazem wzajemnie wpływa na rozwój uwagi. Procesy uwagowe dziecka są stymulowane do szerszego rozwoju poprzez edukacje szkolną,. Ulegają w niej doskonaleniu takie właściwości uwagi jak koncentracja, trwałość i przerzutności. Zwiększa się również pojemność uwagi. Dzieci w wieku wczesnoszkolnym kierują swoja uwagę głównie na przedmioty i zjawiska zachodzące w świecie zewnętrznym. Uwaga dzieci jest aktywizowana poprzez takie nauczania które potrafią wzbudzić ich ciekawość oraz które łączą przekazywany nowy materiał z wiedza wcześniej przez dzieci nabytą oraz z doświadczeniami dzieci i ich nawykami. Przekazywany materiał musi być zrównoważony pod względem elementów nowych i elementów dobrze znanych dziecku. Wypracowanie odpowiednich metod aktywizacji uwagi dziecka sprzyja wytworzeniu i umocnieniu nawykowi skupiania uwagi wtedy gdy wymagają tego zewnętrzne okoliczności, umiejętność koncentracji uwagi staje się niemal cecha charakteru.

Również istotną role w orientacji człowieka w świecie.. Dzięki niej jest możliwe zdobywanie i gromadzenie doświadczeń, budowanie tożsamości, rozwijanie się. Jest ona kluczowym elementem, bazą dla min. intelektualnego rozwoju człowieka. W początkowym okresie wieku wczesnoszkolnego procesy pamięciowe dynamicznie rozwijają się. Pamięć to oczywiście nie tylko przechowywanie zdobytych informacji - to także proces odpowiedniego kodowania informacji, proces przywoływania ich z magazynów pamięciowych , proces rozpoznawania zjawisk już wcześniej napotkanych.

W okresie edukacji szkolnej dziecko opanowuje (zapamiętuje) znaczenie od siedmiu do czterdziestu tysięcy słów i ich znaczeń. Zapamiętuje również przeróżne zasady - zasady podstawowych działań arytmetycznych, zasady społecznego współżycia.

Rozwój pamięci w dużym stopniu jest uzależniony od ćwiczenia jej. W procesie nauczania może być np. ćwiczona głównie pamięć "świeża" kiedy nauczyciel bazuje cały czas na nowym materiale albo też pamięć odroczona - jeśli sięga do materiału wcześniej nabytego. Nauczyciel może również wymagać reprodukcyjnego odtworzenia zapamiętanych treści - wówczas nacisk jest położony na rozwój pamięci mechanicznej, albo też może wymagać nie tylko odtworzenia materiału ale także umiejętności rozumienia go - wówczas ćwiczona jest pamięć logiczna. Oczywiście optymalny proces to taki proces nauczania w którym dzieci ćwiczą wszystkie te rodzaje pamięci, taki proces nauczania który kładzie nacisk na różnorodność.

W okresie wczesnoszkolnym obserwujemy również znaczny rozwój mowy u dzieci. Poziom rozwoju mowy jaki dziecko osiągnęło przed rozpoczęciem edukacji jest jednym ze wskaźników dojrzałości szkolnej - czyli gotowości dziecka do rozpoczęcia edukacji. Bardzo istotna jest umiejętność budowania wypowiedzi bazujących na zdaniach wielokrotnie złożonych. W trakcie edukacji szkolnej dziecko doskonali funkcje komunikacyjne oraz symboliczne. Mowa dziecka zaczyna być coraz ściślej powiązana z myśleniem. Rozwój mowy znajduje pośrednio swoje odbicie w procesach percepcyjnych (które w dużej mierze zalezą od naszej wiedzy i doświadczenia) które stają się coraz doskonalsze- to sprzyja coraz lepszemu przystosowaniu do otaczającej rzeczywistości. Poprzez rozwój mowy doskonalą się procesy myślenia - działania dzieci w coraz większym stopniu są oparte na analizie sytuacji, wytyczaniu celu działania, opracowywaniu strategii jego realizacji .

Równie istotnym aspektem rozwoju mowy jest przebiegający stopniowo proces uzewnętrzniania. Niejednokrotnie rozwiązywane w szkole zadania wymagają skupienia, skierowania uwagi z zewnątrz do wewnątrz - skupienia jej na obrazach wewnętrznych. Stymuluje to proces uwewnętrzniania mowy. Z kolei uwewnętrznianie mowy jest podstawa rozwoju bardziej złożonych operacji myślowych.

Oczywiście mowa również nie rozwija się w oderwaniu od rozwoju innych procesów poznawczych- jej rozwój jest stymulowany i zarazem stymuluje rozwój uwagi, spostrzegania, pamięci , myślenia. Jest również stymulowany przez środowisko w jakim dziecko żyje - bogate w bodźce, stymulujące środowisko sprzyja lepszemu , bardziej pełnemu rozwojowi mnie tylko mowy ale także innych funkcji psychicznych.

Reasumując możemy powiedzieć iż wiek wczesnoszkolnym jest wiekiem znaczących zmian w zakresie:

* Procesów pamięciowych - dzieci stosunkowo łatwo nabywają nowe umiejętności czy słów, sprzyja temu dobrze rozwinięte procesy pamięciowe
* Wiekiem realizmu - w życiu dzieci coraz większe znaczenie zaczynają odgrywać rzeczywiste wydarzenia zewnętrzne - ludzie, przedmioty
* Wiekiem aktywności - dzieci wykazują duże zainteresowanie wykonywanymi czynnościami : zabawą czy nauką
* Wiekiem ekspresji - w dzieciach narasta potrzeba uzewnętrzniania własnych przeżyć poprzez zabawę i twórczość.

Dziecko w wieku wczesnoszkolnym jest już w miarę stabilne emocjonalnie - potrafi ono panować nad ekspresją emocjonalna. Autorytetem dla niego są rodzice, coraz większe znaczenie zaczyna również mieć nauczyciel w szkole. Szczególnie w pierwszej klasie dzieci potrzebują by nauczyciel poświęcał im dużo uwagi. Wzrasta w tym wieku znaczenie grupy rówieśniczej - coraz bardziej istotna jest opina grupy, dziecko posiada z reguły przyjaciela - inaczej iż w wieku prz