Przewodnik po Śląsku

Śląsk jest historyczną dzielnicą Polski mieszczący się w dorzeczu górnej i środkowej Odry. W VIII–IX w. był zamieszkany przez plemiona zachodniosłowiańskie, m.in. Ślężan (w rejonie góry Ślęży - Ślązacy). Po okresie przynależności do Czech został włączony ok. 990 do Polski. W 1000 roku założono biskupstwo we Wrocławiu- teren sporny z Czechami (1038–50 pod ich władzą). Po 1138 Śląsk był dzielnicą Władysława II Wygnańca, a następnie jego synów, którzy dali początek 2 liniom piastowskim: wrocławskiej i opolsko-raciborskiej (stąd późniejsze, od XV w., wyodrębnianie Dolnego Śląska i Górnego Śląska). Z upływem czasu rozpadał się na coraz więcej księstw, rządzonych przez Piastów. Od początku XIII w., wraz z rozwojem osadnictwa (kolonizacja na prawie niemieckim), górnictwa kruszców, rzemiosła i międzynarodowego handlu, Śląsk stawał się najbogatszą i przodującą pod względem kultury dzielnicą Polski. Mimo silnych związków z innymi dzielnicami znaczne od połowy XIII w. rozdrobnienie polityczne i walki między książętami ułatwiły opanowanie Śląska przez Czechy (w 1 połowie XIV w. większość książąt uznała ich zwierzchnictwo). Po zjednoczeniu Polski Śląsk pozostał poza granicami królestwa a próby jego odzyskania zakończyły się niepowodzeniem. W 1348 Kazimierz III Wielki zrzekł się praw do Śląska a później wróciły do Polski jedynie księstwa oświęcimskie (1457) i zatorskie (1494), wykupione przez króla polskiego, oraz księstwo siewierskie (od 1443 własność biskupów krakowskich). Diecezja wrocławska należała do metropolii gnieźnieńskiej do XVIII w. W 1526 Śląsk przeszedł, wraz z innymi ziemiami Korony czeskiej, pod władzę Habsburgów. Linie piastowskie w poszczególnych księstwach stopniowo wygasały — wrocławska 1335, świdnicka 1368, głogowska 1476, oleśnicka 1492, żagańska 1504, opolska 1532, cieszyńska 1625, brzesko-legnicka 1675 (ostatnim Piastem był Jerzy Wilhelm). Wraz z napływem ludności niemieckiej postępowała od zachodu germanizacja ludności polskiej. W okresie reformacji większość książąt i miast śląskich przyjęła luteranizm a wielu działaczy reformacyjnych odegrało ważną rolę w rozwoju polskiego języka i kultury na Śląsku. W czasie wojny trzydziestoletniej działania wojenne spustoszyły kraj, zdziesiątkowały ludność, spowodowały upadek wielu miast. Po wojnie nastąpiły prześladowania protestantów, którzy masowo emigrowali, m.in. do południowej Wielkopolski. W 1740–42 (śląskie wojny) Śląsk został zdobyty przez Prusy, Austria zachowała tylko Śląsk Cieszyński i księstwa: kaniowskie i opawskie. Ten stan potwierdził pokój 1763 kończący wojnę siedmioletnią. Władze pruskie prowadziły politykę germanizacyjną, mimo to na pocz. XIX w. Górny Śląsk i południowo-wschodnia część Dolnego Śląska miały zdecydowanie polski charakter; ogółem mówiący po polsku stanowili ok. 25% ludności prowincji śląskiej. W XIX w. szybko rozwijały się: górnictwo węglowe, hutnictwo i inne gałęzie przemysłu, a gospodarka rolna osiągnęła wysoki poziom. Polscy działacze narodowi (J. Lompa, K. Miarka) starali się przekształcić poczucie „ślązackiej” odrębności etnicznej w świadomość wspólnoty z całym narodem. Budzenie polskości i przeciwdziałanie germanizacji ożywiła Wiosna Ludów 1848 (zakładanie czasopism i stowarzyszeń pol.), także na Śląsku austriackim („Tygodnik Cieszyński”). Ruch narodowy jednoczył Polaków wokół Kościoła katolickiego (inaczej było na Śląsku Cieszyńskim, gdzie mieszkało wielu ewangelików). Na początku XX w. wzrosła aktywność polityczna ruchu narodowego (m.in. działalność W. Korfantego). Po I wojnie światowej, uczestnicy 3 powstań śląskich (VIII 1919, VIII 1920, V–VI 1921) dali wyraz woli zjednoczenia Górnego Śląska z Polską. Wyniki plebiscytu z 20 III 1921, odbywającego się w warunkach dających przewagę Niemcom, były dla Polaków niekorzystne, ale Rada Ambasadorów mocarstw Ententy, decydując X 1921 o podziale Górnego Śląska, pod wpływem III powstania śląskiego wytyczyła granicę korzystniejszą od rezultatów głosowania; VI–VII 1922 Rzeczpospolita przejęła 29% obszaru plebiscytowego i 46% zaludnienia (996 tys. mieszk., w tym 250 tys. Niemców) wraz z większą częścią przemysłu górnośląskiego (po stronie niemieckiej pozostało ok. 530 tys. Polaków). Śląsk Cieszyński decyzją Rady Ambasadorów został 1920 podzielony w przybliżeniu wzdłuż Olzy: część wschodnią przyznano Polsce, zachodnią — Czechosłowacji (gdzie w niektórych gminach Polacy stanowili większość mieszkańców — tzw. później Zaolzie). Z przyznanych Polsce ziem Śląska utworzono województwo śląskie (ze stolicą w Katowicach), które otrzymało autonomię (lokalny sejm) i jako okręg górno-hutniczy odgrywało wielką rolę w gospodarce polskiej (tylko w tym województwie większość ludności pracowała w przemyśle). Zakłady przemysłowe były przeważnie własnością arystokratycznych rodów niemieckich lub spółek o przewadze niemieckiego kapitału (władze polskie usiłowały — z częściowym powodzeniem — wprowadzić kapitał francuski i w latach 30 akcje niektórych wielkich firm przeszły na własność państwa polskiego). Część Śląska znajdująca się w Niemczech traciła znaczenie gospodarcze. Na Śląsku Opolskim działał Związek Polaków w Niemczech oraz liczne stowarzyszenia polskie, które szykanowano zwłaszcza po dojściu A. Hitlera do władzy (1933). W 1938 po układzie monachijskim wojska polskie zajęły Zaolzie. Po agresji niemieckiej na Polskę, X 1939 woj. śląskie zostało wcielone do Rzeszy (do prowincji górnośląskiej), wywierając presję na Polaków wpisano większość mieszkańców na niemiecką listę narodowościową (tzw. volkslistę), ponad 40 tys. wcielono do Wehrmachtu. Terror niemiecki na Górnym Śląsku był bardziej masowy niż na innych ziemiach polskich a przeciwko okupantowi walczyły organizacje podziemne (przede wszystkim Organizacja Orła Białego — ZWZ-AK).
Po 1945 przywrócono granicę polsko-czechosłowacką z 1920 (lecz początkowo ze strony polskiej były tendencje do ponownego zajęcia Zaolzia), zaś należąca poprzednio do Niemiec część Śląska powróciła do Polski. Ludność niemiecka w znacznej większości została wysiedlona do Niemiec, napłynęła ludność polska (do I 1947 — ponad 2630 tys. osób), w dużej części repatrianci z przedwojennych ziem wschodnich Polski. Władze komunistyczne traktowały w praktyce śląskich Polaków na równi z Niemcami, co często powodowało odchodzenie od polskości i emigrację do Niemiec. Obecnie terytorium Śląska leży w obrębie województw: śląskiego, opolskiego i dolnośląskiego. Śląsk dzielimy na:
CIESZYN ŚLĄSKI
jest to pdudniowo-wschodnia część Śląska. Od 1291–1653 było księstwem piastowskim ze stolicą w Cieszynie (1625–53, po śmierci ostatniego ks. Fryderyka Wilhelma, władzę sprawowała jego siostra, Elżbieta Lukrecja) a następnie był pod władzą Habsburgów. Od 1920 część Śląska Cieszyńskiego, na wschód od Olzy, należy do Polski, a część zachodnia do Czech ( Zaolzie ).
GÓRNY ŚLĄSK
to region historyczny obejmujący ziemie nad środkową Odrą, głównie na Nizinie Śląskiej. W pierwszej połowie XIII w. Dolny Śląsk obejmował ziemie księstwa śląskiego Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego. Ok. połowy XIII w. rozpadł się na mniejsze księstwa, m.in. wrocławskie, głogowskie, świdnickie, legnickie, jaworskie, brzeskie, żagańskie, nyskie (Śląsk). Od 1742 był w państwie pruskim, w XIX w. został podzielony na rejencje wrocławską i legnicką. W 1945 powrócił do Polski i wszedł w skład województw: wrocławskiego, zielonogórskiego i opolskiego. Obecnie Dolny Śląsk leży w obrębie woj.: jeleniogór., legn., wrocł., wałb., częściowo zielonogór. i opolskiego.
DOLNY ŚLĄSK
to region historyczny obejmujący w XV–XVIII w. tereny księstw: opolskiego., raciborskiego, cieszyńskiego, karniowskiego, opawskiego i państwa pszczyńskiego. Od 1742 był w większości w państwie pruskim, pozostała część w Austrii (Śląsk). W XIX i początku XX w. w państwie pruskim tworzył rejencję opolską. W 1922 wschodnia część Górnego Śląska wróciła do Polski i z częścią Śląska Cieszyńskiego utworzono woj. Śląskie. Po II wojnie światowej, po powrocie pozostałych ziem do Polski, znaczna część Górnego Śląska znalazła się w obrębie ówczesnego woj. śląskiego, od 1950 — opolskiego i katowickiego (wtedy połączono z Górnym Śląskiem Zagłębie Dąbrowskie), po 1975 — katowickiego, częściowo opolskiego i bielskiego.
WYŻYNA ŚLĄSKA
to południowo-zachodnia część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, między Niziną Śląską na zachód i północ, Wyżyną Krakowsko-Częstochowską na wschód a Kotliną Oświęcimską na południe. Wysokość 200–400 m, kulminacja na Górze Św. Anny (400 m) w garbie Chełm. Zbudowana z węglonośnych skał wieku karbońskiego, wychodzących na powierzchnię między Zabrzem na zachodzie, Mikołowem na południu oraz Sosnowcem i Dąbrową Górniczą na wschodzie. Na karbonie zalegają od północy dolomity i wapienie środkowotriasowe, które tworzą wzniesienia Chełmu i Garbu Tarnogórskiego, a na wschodzie Pagóry Jaworznickie. W związku z wydobyciem węgla kamiennego, w środkowej i południowej części Wyżyny Śląskiej powstały najsilniej uprzemysłowione i zurbanizowane regiony w Polsce — GOP i ROW (13 miast o liczbie ludności przekraczającej 100 tys.) jest to zarazem region o największej w kraju degradacji środowiska naturalnego.




PAŃSTWOWY ZESPÓŁ LUDOWY PIEŚNI I TAŃCA "ŚLĄSK"

z siedzibą w Koszęcinie. Został
założony w 1953 roku przez S. Hadynę. W repertuarze głównie folklor Śląska, Podhala i ziemi krakowskiej, polskie tańce narodowe takie jak: mazur, kujawiak, oberek, polonez. Także pieśni polskie (np. Poszła Karolinka) i obce, fragmenty oper i oratoriów. Zespół został odznaczony m.in. w 1959 Złotym Medalem Światowym Rady Pokoju, zyskał światowe uznanie dla polskiej sztuki i muzycznego wykonawstwa. Choreografia w układzie E. Kamińskiej i opracowanie muzyczne Hadyny.
Ubranie wrocławskiej służącej, które stanowi mieszaninę panującej mody miejskiej i wiejskiego stroju składającego się ze spódnicy i gorseciku (po lewej). Po prawej odtworzony strój „badylarzy”, który służył jednocześnie za oznakowanie grupy i za markę sprzedawanych towarów.




NYSA


Nysa jest to miasto w woj. opolskim a siedziba powiatu nyskiego znajduje się w Dolinie Nysy Kłodzkiej. Miasto to jest ośrodkiem przemysłu: maszyn (aparatura dla przemysłu chemicznego i spożywczego), środków transportu (samochody dostawcze, polonezy, truck oraz od 1995 lekkie dostawcze Citrony C-15), spożywczego (zakłady cukiernicze, zbożowo-młynarskie), ponadto znajduje się tam garbarnia, fabryka pomocy naukowej, wytwórnia materiałów budowniczych, zakłady zielarskie, Wyższe Seminarium Duchowne, ośrodki turystyczne, Muzeum Ziemi Nyskiej a w pobliżu Nysy Jezioro Nyskie.
Historia: Powstała w starożytności jako osada handlowa na szlaku z Pragi przez Kłodzko, Opole do Krakowa. Od 1201 w posiadaniu biskupów wrocławskich. Lokowana na prawie flamandzkim przed 1223 przez biskupa Wawrzyńca. Od 1290 jako stolica samodzielnego księstwa rozwinęła się w ważny ośrodek handlu i rzemiosła artystycznego. W mieście handlowano zbożem, winem, przędzą, płótnem. Na targi i jarmarki przybywali kupcy z Austrii, Moraw i Węgier.
W 1417 powstała w Nysie szkoła parafialna, przekształcona następnie w słynne w XVI i XVII w. gimnazjum. 1624 otworzono kolegium jezuickie zwane Carolinum, w którym nauki pobierali m.in. przyszli królowie polscy: Michał Korybut Wiśniowiecki i Jan III Sobieski. Miasto znacznie ucierpiało w wyniku wojny trzydziestoletniej (1618-1648), a także w czasie konfliktów prusko-austriackich 1740-1763. Od 1742 pod panowaniem Prus. W okresie 1807-1809 okupowana przez Francuzów. Dzięki rozbudowie sieci połączeń kolejowych od poł. XIX w. rozwinął się w mieście przemysł, głównie metalowy. Na początku XX w. funkcjonowały odlewnie żelaza, fabryki maszyn, browary, fabryka firanek, pierników, słodu i olejarnie. Podczas okupacji w mieście funkcjonowały: podobóz obozu koncentracyjnego w Rogoźnicy, 6 obozów pracy, oddziały robocze jeńców radzieckich, brytyjskich i włoskich obozu w Łambinowicach. W 1945 w wyniku działań wojennych zburzona została przeszło połowa miasta. Po wojnie odbudowana, zniszczone obiekty zabytkowe częściowo zrekonstruowano.
Ważny ośrodek przemysłu środków transportu (Fabryka Samochodów Dostawczych Nysa), ponadto przemysł maszynowy, garbarski i spożywczy. Miejscowość turystyczno-wypoczynkowa.
Zabytki: Zabytki: kościół Św. Jakuba (XIII-XV w., zrekonstruowany), kościół ewangelicki Św. Barbary (XIV/XV w.), kościół cmentarny Św. Rocha (1637), kościół, kolegium i gimnazjum pojezuickie (XVII/XVIII w.), dawny kościół i klasztor Bożogrobców (XVIII w.), barokowy pałac biskupi w miejscu dawnego zamku (1608-1624), budynek Wagi Miejskiej (XVII w.), fragmenty murów obronnych z wieżami bramnymi (XIV w.), liczne renesansowe i barokowe domy i kamienice.


TOSZEK
Toszek, miasto w północnej części województwa katowickiego, na pograniczu Kotliny Raciborskiej i Garbu Tarnogórskiego. 5,2 tys. mieszkańców (1994).
W początku XIII w. gród kasztelański, od 1327 lenno Czech. 1321 i ponownie 1536 prawa miejskie (z nadania Fryderyka II króla czeskiego). Do 1532 należał do Piastów śląskich, 1539 przeszedł na własność rodu von Redern. XVII-XVIII w. podupadł. 1742 włączony do Prus. 1807 zniszczony przez wojska Napoleona I. 1808 odnowienie praw miejskich. 1921 objęty plebiscytem, pozostał w granicach Niemiec. Podczas II wojny światowej w Toszku funkcjonował obóz dla internowanej ludności cywilnej różnych narodowości oraz 2 obozy jenieckie dla oficerów z państw Europy Zachodniej. 1945 wrócił do Polski.
Niewielkie zakłady przemysłu drzewnego i spożywczego. Szpital psychiatryczny i sanatorium rehabilitacyjne dla dzieci.
Zabytki: zamek książąt raciborsko-opolskich (XV w., 1650-1666), kościoły: Świętej Katarzyny (1450, 1713-1715) z wieżą (1860) i plebanią (1745-1750), cmentarny (1720-1750), ewangelicki (1875-1876). Pod wzgórzem zamkowym tzw. dolny dwór (1811, 1880) z oficyną (tzw. Dom Bractwa Kurkowego, 1848) w parku typu krajobrazowego z XIX w. Ratusz (1836), kamienna statua Świętego Jana Nepomucena (1725), domy (XVIII-XIX w.).


GŁUCHOŁAZY

Głuchołazy, miasto w południowo-zachodniej części województwa opolskiego, na styku Przedgórza Paczkowskiego, Gór Opawskich i Płaskowyżu Głubczyckiego, nad rzeką Biała Głuchołaska.
15,9 tys. mieszkańców (1992).
Historia: Miasto istniało już w XIII w. Od 1222 do 1810 należało do księstwa nysko-otmuchowskiego. W XVI w. w okolicach Głuchołaz prowadzono intensywne poszukiwania kruszców złota.
Ośrodek przemysłu drzewno-papierniczego, odzieżowego, skórzanego, metalowego. Miejscowość turystyczno-uzdrowiskowa. Funkcjonują domy wypoczynkowe, sanatoria przeciwgruźlicze. Dobre warunki uprawiania sportów zimowych.
Zabytki: kościół parafialny (1729), kościół św. Rocha (XVII w.), fragmenty obwarowań miejskich (XIV-XV w.), domy mieszkalne (XVIII-XIX w.).

STRZELCE OPOLSKIE


Strzelce Opolskie, miasto we wschodniej części województwa opolskiego, na Wyżynie Śląskiej. 21,9 tys. mieszkańców (1994).
Historia: Stara osada handlowa przy szlaku z południa Europy przez Bramę Morawską nad Bałtyk. Od ok. 1290 drewniany zamek obronny, zastąpiony w 1324 lepiej umocnionym. Przed 1324 prawa miejskie. W XIV w. przejściowo stolica samodzielnego księstwa piastowskiego, następnie włączone do księstwa opolskiego. Rozwijały się jako ośrodek handlowy przy szlaku z Wrocławia do Krakowa, pośrednicząc w handlu solą, drewnem i futrami. Od 1327 lenno Czech, od 1526 Habsburgów. Po wojnie trzydziestoletniej (1618-1648) upadek znaczenia. W wyniku I wojny śląskiej (1740-1742) zajęte przez Prusy. Pod koniec XIX w. szybki rozwój przemysłowy. Mieszkańcy Strzelec Opolskich brali udział w powstaniach śląskich (1919-1921). Po plebiscycie w 1921 w granicach Niemiec, podczas wojny zniszczone w 80%. Do Polski powróciły w 1945.
Przemysł wapienniczy, cementowy (cementownia Strzelce Opolskie), wydobywczy (kamieniołomy), maszynowy, skórzany, spożywczy.

PACZKÓW

Paczków, miasto w zachodniej części województwa opolskiego, nad Nysą Kłodzką, na Przedgórzu Sudeckim, w Obniżeniu Otmuchowskim. 8,5 tys. mieszkańców (1994).
Założony w 1254, własność biskupów wrocławskich. Od XIV w. pod zwierzchnictwem Czech. W połowie XIV w. miasto otoczono murami obronnymi. 1428 zajęty przez husytów. Znacznie zniszczony podczas wojny trzydziestoletniej. 1741 włączony do Prus. Po sekularyzacji dóbr biskupich w 1810 włączony do powiatu nyskiego. W połowie XIX w. rozwój przemysłu ceramicznego i drzewnego, napływ ludności z innych części Śląska. W 1945 powrócił do Polski. Przemysł meblarski, materiałów budowlanych, sprzętu przeciwpożarowego.
Zabytki: kościół Św. Jana Ewangelisty (1361-1389) z kaplicami: Najświętszej Marii Panny (1447), Św. Rocha (1701), wieża dawnego kościoła cmentarnego (1604-1606), kaplica Św. Mikołaja (XIX w.), późnoklasycystyczny ratusz (1821-1822).
Mury miejskie (XIV-XVI, XIX w.) z 19 basztami oraz 3 wieżami bramnymi: Wrocławską, Kłodzką i Ząbkowicką, kamienice renesansowe, barokowe i klasycystyczne. Ze względu na zachowane mury obronne Paczków zyskał przydomek "polskiego Carcassonne".




RACIBÓRZ

Racibórz, miasto w zachodniej części województwa katowickiego, nad Odrą, w Kotlinie Raciborskiej. 65 tys. mieszkańców (1994).
W IX w. funkcjonował gród broniący przeprawy przez Odrę na drodze handlowej przez Bramę Morawską do Polski. Wzmiankowany przez Galla Anonima, który w Kronice napisał o zdobyciu w 1108 Raciborza przez Bolesława III Krzywoustego. W początkach XII w. osiadł tu wypędzony przez braci książę Władysław II. Jego syn Mieszko I Plątonogi otrzymał we władanie ziemię raciborską i cieszyńską.
Z czasem, gdy w drodze dziedziczenia tutejsi książęta objęli zwierzchność nad ziemią opolską, zaczęli używać tytułu książąt opolskich. 1177 schronił się w Raciborzu wygnany Mieszko III Stary z żoną i dziećmi. 1241 zniszczony przez Tatarów, 1255 spalony i zrabowany przez Przemysła Ottokara II czeskiego. Prawa miejskie przed 1230, w 1299 otrzymał prawo magdeburskie.
Po wygaśnięciu książęcej linii piastowskiej, w 1532 wraz z całym księstwem przeszedł jako lenno pod panowanie Austrii. Od 1741 pod zwierzchnictwem Prus. 1921 po plebiscycie przyznany Niemcom. Po II wojnie światowej powrócił do Polski.
Przemysł maszynowy (największa w Polsce fabryka kotłów Rafako), spożywczy, chemiczny, drzewny i odzieżowy. Przystań wodna na Odrze.
Zabytki: zamek książąt raciborskich (1281-1287, wielokrotnie rozbudowywany, m.in. 1609-1631, XIX w.), kaplica zamkowa (1288, 1519, XIX w.), kościół Wniebowzięcia NMP (1286, wielokrotnie przebudowywany), wieża (1574-1580), kapitularz (1416-1418), kościoły: Św. Jakuba (XIV w.), Dominikanek Św. Ducha (1317-1335). W Starej Woli kościół Matki Boskiej (1723-1736), fragmenty murów miejskich (ok. 1300).

LWÓWEK ŚLĄSKI
Lwówek Śląski, miasto we wschodniej części województwa jeleniogórskiego, nad Bobrem, na Pogórzu Izerskim i Kaczawskim. 9,4 tys. mieszkańców (1994) .
Historia: Jedno z najstarszych miast polskich lokowanych na prawie niemieckim, przywileje miejskie w 1217. Pierwotny rozwój miasta wiązał się z eksploatowanymi w pobliżu złożami złota i srebra. W XVI i XVII w. bardzo dynamicznie rozwinęło się rzemiosło, głównie płóciennictwo i sukiennictwo oraz handel. W XVI i XVII w. silny ośrodek reformacji. Dotkliwie zniszczony podczas wojny trzydziestoletniej, podupadł. Do 1392 własność Piastów śląskich, następnie we władaniu Czech (do 1526), Habsburgów. W 1742 wcielony do Prus, w granicach Polski po II wojnie światowej. Przemysł spożywczy, drzewny, odzieżowy.
Zabytki: kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (1493-ok. 1520), ratusz (XIV w.), wieża ratuszowa (1500-1504), dawny kościół Franciszkanów (XIII w., kilkakrotnie przebudowywany), obwarowania miejskie z basztami przybranymi wieżami przybramnymi (XIII/XIV w. i XV/XVI w.), kamienice w rynku (XVI-XVIII w.), budynek ław chlebowych i szewskich (1494).


PIEKARY ŚLĄSKIE

Piekary Śląskie, miasto w północnej części województwa katowickiego, nad Brynicą, na Wyżynie Śląskiej. 67,3 tys. mieszkańców (1994). Wzmiankowane w 1277, pierwotnie osada górnicza. Od 1289 wraz z całym księstwem bytomskim pod zwierzchnictwem Czech, od 1526 Habsburgów. Miejsce postoju armii Jana III Sobieskiego udającej się na odsiecz Wiednia. 1742 zajęte przez Prusy.
Od poł. XVIII w. cel pielgrzymek do cudownego obrazu Matki Boskiej Piekarskiej. W XIX w. w mieście działały polskie organizacje społeczne i kulturalne. 1840 założono tu (T. Heneczek) pierwszą na Górnym Śląsku drukarnię polską. 1919-1921 mieszkańcy brali udział w powstaniach śląskich. 1920 po plebiscycie przyznane Polsce. We wrześniu 1939 w obronie miasta uczestniczyli byli powstańcy i harcerze. Wkraczający do miasta Niemcy rozstrzelali 53 osoby. 1939 prawa miejskie, faktycznie wprowadzone dopiero po wojnie.
Duży ośrodek przemysłu górniczego (wydobycie rud cynku i ołowiu, węgla kamiennego), ponadto przemysł materiałów budowlanych, maszynowy, odzieżowy i spożywczy.
Zabytki: kościół NMP i Św. Bartłomieja (XIX w.), na plebanii kopia obrazu Matki Boskiej Piekarskiej (1681), kościół Przemienienia Pańskiego (XIX w.).








ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE

Ząbkowice Śląskie, miasto w środkowej części województwa wałbrzyskiego, nad Budzówką, na Przedgórzu Sudeckim. 17,4 tys. mieszkańców (1994).
Historia: Założone przez Henryka I Brodatego na początku XIII w. Prawa miejskie przed 1287. Od końca XIII w. rozwój rzemiosła i handlu (1297 prawo składu na ołów i sól), w XIV-XV w. ośrodek produkcji sukna i płótna.
Do połowy XIV w. w posiadaniu Piastów śląskich - do 1290 w księstwie wrocławskim, do 1322 w księstwie świdnickim, do 1428 w księstwie ziębickim, od 1335 lenno czeskie. Podczas wojen husyckich (1419-1435) opanowane przezhusytów. Od 1453 własność Jerzego z Podiebradu, późniejszego króla czeskiego (1457-1471), i rodu Podiebradów do 1569, następnie włączone do monarchii Habsburgów.
W 2. połowie XV w. wielokrotnie niszczone podczas walk prowadzonych przez właścicieli miasta z królem węgierskim Maciejem Korwinem (1457-1490). Znacznie ucierpiały także wskutek wojny trzydziestoletniej (1618-1648). 1742 włączone do Prus. Rozwój przemysłu od końca XIX w. w związku z oddaniem do użytku linii kolejowej. Od 1945 w granicach Polski.
Ośrodek usługowy regionu rolniczego. Przemysł elektrotechniczny, szklarski, materiałów budowlanych, spożywczy. W pobliżu Zębkowic Śląskich kamieniołomy kamienia budowlanego.
Zabytki: Fragmenty murów obronnych z basztami i bastejami (XIV-XVI w.), kościół Św. Anny (XIV, przebudowany XV i XIX w.), dzwonnica zwana Krzywą Wieżą (XIV, nadbudowana XVI w.), zespół dawnego klasztoru Dominikanów: kościół Podwyższenia Krzyża Św. (XIV-XV w., przebudowany 1655-1669 i XIX w.), budynek klasztorny (1684-1687). Ruiny zamku książąt ziębickich (XIV w., rozbudowany 1524-1532), kaplice: szpitalna (XIV, XVIII w.), cmentarna (1728). Dwór opatów henrykowskich, obecnie klasztor Boromeuszek (ok. 1710), ratusz (1862-1864), most Św. Jana (1553-1554, rozbudowany 1886), domy (XVII-XIX w.).


SIEMIANOWICE ŚLĄSKIE
Siemianowice Śląskie, miasto w środkowej części województwa katowickiego, na Wyżynie Śląskiej. 78,1 tys. mieszkańców (1994).
Wzmiankowane w XIV w. jako wieś. Od 1718 własność rodziny Henckel von Donnersmarck. 1797 uruchomiono pierwszą kopalnię węgla kamiennego, przy której powstały osady robotnicze: Bańgów, Bytków, Michałowice, Przełajka, połączone 1923 w gminę Siemianowice Śląskie. Nastąpił rozwój górnictwa i hutnictwa. Ośrodek ruchu robotniczego, polskiego ruchu narodowego.
Pod koniec XIX w. założono tu polski Bank Ludowy skutecznie rywalizujący z bankami niemieckimi, powstał polski teatr amatorski. Mieszkańcy Siemianowic Śląskich brali udział w powstaniach śląskich (1919-1921). 1922 po plebiscycie miasto powróciło do Polski. 1932 prawa miejskie. Podczas okupacji działały tu: 3 obozy pracy przymusowej, obóz przejściowy dla wysiedlonych Polaków i podobóz obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Miejsce urodzenia W. Korfantego.
Jeden z ośrodków przemysłowych Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Przemysł wydobywczy (kopalnie węgla kamiennego Siemianowice i Michał), huta żelaza Jedność, przemysł metalowy, szklarski, spożywczy. Zabytki: pałac (1832, XX w.), spichlerz (XVIII w.).


KATOWICE
Katowice to miasto w woj. śląskim, powiecie grodzkim, na Wyżynie Katowickiej, nad Rawą (pr. dopływ Brynicy) i Kłodnicą, w centralnej części GOP.Katowice liczą 338 tys. mieszkańców (1998). Katowice są jednym z największych ośrodków przemysłowych Polski oraz ośrodkiem dyspozycyjnym i usługowym największego zespołu miejsko-przemysłowego w kraju. Przeważa tu górnictwo węgla kamiennego (m.in. kopalnie Katowice, Kleofas, Wieczorek, Wujek), hutnictwo żelaza (huty Baildon i Ferrum), cynku i miedzi (walcownia miedzi) oraz przemysł maszyn. (m.in. maszyny górnicze, liczne zakłady remontowe, montażowe i konstrukcyjne związane z górnictwem węglowym i hutnictwem), ponadto zakłady przemysłu metalowego, elektrotechnicznego (urządzenia sygnalizacyjne, wytwórnia lamp żarowych), spożywczego, fabryki porcelany, domów, zakłady graficzne, wyrobów optycznych, warsztaty i zaplecze kolejowe, wiele przedsiębiorstw budowniczych i biur projektowych. Górnictwo i hutnictwo znajduje się w fazie restrukturyzacji. Na skutek eksploatacji górnictwa następują częste tąpnięcia gruntu, powodujące lokalne zmiany w ukształtowaniu terenu. Powstaje wiele hałd i wyrobisk. Roczna emisja pyłów i gazów (wyrażona w równoważnej pod względem szkodliwości ilości SO2) wynosi 236 t na km2 (średnio w Polsce — 25 t, 1991). Katowice stanowią ważny węzeł kolejowy i drogowy. W Pyrzowicach (34 km od Katowic) znajduje się port lotniczy, ośrodek naukowy i kulturalny, kościół rzymskokatolicki, Uniwersytet Śląski, akademie: medyczna, ekonomiczna, wychowania fizycznego, muzyczna, Wyższe Seminarium Duchowne, oddział PAN, Śląski Instytut Naukowy, Główny Instytut Górnictwa, w 1999 powstała w Katowicach Wyższa Szkoła Policji, rozgłośnia radiowa i ośrodek telewizyjny, Filharmonia Śląska, Wielka Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia i Telewizji, Teatr Śląski im. S. Wyspiańskiego, teatr lalek, muzea, m.in. Muzeum Historii Katowic, Muzeum im. J. Wieczorka (przy kopalni), pomniki m.in.: Powstańców Śląskich ku czci poległych w kopalni Wujek, marsz. J. Piłsudskiego. Katowice składają się z kilku dużych dzielnic: Śródmieścia, Bogucic, Zawodzia, Ligoty, Szopienic, Załęża. Po 1945 zbudowano nowe osiedla mieszkaniowe, m.in. Tysiąclecia, Nowa Ligota i rozbudowano dzielnicę śródmiejską. Mieszkaniowe części miasta nie tworzą zwartej całości, rozdzielają je tereny przemysłowe, kolejowe, leśne i nieużytki. Na północnym-zachodzie Katowice graniczą z Wojewódzkim Parkiem Kultury i Wypoczynku w Chorzowie, w południowo-wschodniej części miasta rozległe tereny rekreacyjne, m.in. Katowicki Park Leśny, Dolinka Murckowska, Dolina Trzech Stawów, wiele obiektów sportowych i rekreacyjnych, m.in. hala widowiskowo-sport. ze sztucznym lodowiskiem, tor saneczkowy, ośrodki wypoczynkowe. Na terenie Katowic znajdują się 2 rezerwaty — Las Murckowski (leśny), Ochojec (florystyczny).
Historia: W średniowieczu na terenie obecnych Katowic znajdowały się słowiańkie osady rolnicze (Bogucice, Dąb, Załęże, Brynów i in.). Od 990 znajdowały się w granicach państwa polskiego. Od XIV w. były pod zwierzchnictwem Czech, dzieliły losy polityczne Śląska. W XIV–XVI w. powstały kuźnie żelaza, m.in. 1414 kuźnia bogucicka (od 1842 p.n. Marta, przetrwała do 1924). Obok na prawym brzegu Rawy założono osiedle Katowice, od 1742 Katowice znalazły się pod panowaniem Prus. Od pierwszej połowy XIX w. nastąpił rozwój przemysłu, m.in. założenie w 1804 hutę żelaza w Wełnowcu, 1825–30 hutę Baildon, 1840 w Zawodziu hutę Kunegunda (zamknięta 1965). Później nastąpił rozwój hutnictwa cynku. W 1873 powstały zakłady budowy maszyn dla hutnictwa, górnictwa, kolei. W 1823 otwarto kopalnię węgla kamiennego Ferdynand, 1839 — Waterloo, 1899 — Wujek w Byrnowie. Od 1846 Katowice miały połączenie kolejowe z Wrocławiem i Mysłowicami, 1847 z Krakowem, 1859 z Warszawą. Duży napływ Niemców, związany
z uprzemysłowieniem miasta oraz germanizacją spowodowały opór ludności polskiej (polskie organizacje kulturowe i społeczne, czasopisma). W 1919–21 ludność katowicka i okolic brała udział w powstaniach śląskich (m.in. sformowano pułk katowicki). Katowice były od 1922 w granicach Polski, stolicą autonomicznego woj. śląskiego, Sejmu Śląskiego oraz Górnośląskiej Komisji Mieszanej. W 1924 do Katowic włączono Bogucice, Byrnów, Dąb, Ligotę, Roździeń, Załęże i Zawodzie. Przemysł i górnictwo znajdowało się głównie w rękach obcego kapitału. W 1939 rozpoczeły się trzydniowe walki byłych powstańców śląskich i harcerzy w obronie miasta, poległo ok. 200 obrońców, Niemcy rozstrzelali ok. 80; podczas okupacji włączone do Rzeszy. Żydów wysiedlono do Sosnowca. W mieście i okolicy powstały liczne obozy pracy przymusowej (m.in. 12 obozów pracy — ponad 7 tys. osób, 7 oddziałów roboczych jeńców sowieckich i 2 bryt. z obozu w Łambinowicach), 3 obozy przejściowe dla wysiedlonych Polaków, masowe egzekucje.
Zabytki: W parku im. T. Kościuszki późnogotycki drewniany kościół z 1510 (przeniesiony z Syryni) i drewniany spichlerz z 1683 (przeniesiony z Gołkowic).

ŚWIDNICA

Świdnica, miasto w północnej części województwa wałbrzyskiego, nad Bystrzycą, w Obniżeniu Podsudeckim. 64,7 tys. mieszkańców (1994).
Historia: Stare osiedle słowiańskie przy skrzyżowaniu starożytnego szlaku podsudeckiego z drogą z Wrocławia. Ok. 1220 powstał klasztor Franciszkanów. Prawa miejskie 1243. Do 1291 w granicach księstwa wrocławskiego, następnie stolica samodzielnego księstwa piastowskiego. 1392 przeszła pod zwierzchnictwo czeskie.
W 2. połowa XIV w. największy, po Wrocławiu, ośrodek gospodarczy Śląska. 1374 istniało tu 16 cechów, wielką rolę odgrywała produkcja piwa. Miasto utrzymywało rozległe stosunki handlowe z innymi miastami śląskimi oraz z Czechami, Polską i Rusią. Od 1526 wraz z całym Śląskiem pod panowaniem Habsburgów. W XVI w. ośrodek reformacji. Wśród rzemiosł dominowało tkactwo płótna i tkanin z domieszką wełny, sławne były także m.in. tutejsze targi na bydło sprowadzane z Polski. 1742 przyłączona do Prus. W XVII-XVIII w. w wyniku zniszczeń spowodowanych wojnami (wojna trzydziestoletnia 1618-1648, wojna siedmioletnia 1756-1763) podupadła gospodarczo i nie odzyskała już dawnego znaczenia. Ponowny rozwój od 2. połowy XIX w. w związku z rozbudową sieci połączeń kolejowych. W okresie międzywojennym działała tu największa na Śląsku hurtownia towarów kolonialnych. Podczas II wojny światowej istniał w Świdnicy podobóz obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen (Rogoźnica). Duży ośrodek przemysłu elektromaszynowego, ponadto przemysł precyzyjny, środków transportu, włókienniczy, skórzany, spożywczy.
Zabytki: Kościoły - Św. Stanisława i Św. Wacława (1330-1353, XIV-XV w.), dawny kościół Św. Barbary (1500-1501, przebudowany po 1818 na magazyn), ewangelicki Kościół Pokoju (1656-1658) z dzwonnicą (1709), Św. Antoniego (1682-1688, ok. 1815), Św. Józefa (1754-1772). Ratusz (XVI w.) z wieżą (1548-1555), kamienice mieszczańskie (XVI-XVIII w.), budynek dawnego kolegium jezuickiego (1664-1667), dawny pałac opatów lubiąskich (1723-1725), dawny klasztor Kapucynów (1673-1680, XIX w.), kościół Św. Krzyża (1720, 1865-1868), klasztor Urszulanek (1731-1734, 1851-1875).

CIESZYN

Cieszyn, miasto w zachodniej części województwa bielskiego, na Pogórzu Śląskim, na prawym brzegu Olzy, nad potokiem Bobrówka. Przez miasto, wzdłuż Olzy, przebiega polsko-czeska granica państwowa. Drogowe przejście graniczne. 36,9 tys. mieszkańców (1992).
Historia: Stary gród słowiański, istniejący co najmniej od VIII w. Prawa miejskie nabył w 1364. Po śmierci Bolesława Krzywoustego znalazł się w dzielnicy śląskiej i już w XIII w. stał się lennem królów czeskich. W latach 1290-1653 stolica księstwa piastowskiego.
W XVI w. rozwinął się w ważne centrum rzemiosła i handlu. W tym samym okresie został jednym z ważniejszych ośrodków reformacji. Po wygaśnięciu linii Piastów śląskich (1625) trafił pod bezpośrednie zwierzchnictwo Habsburgów. W 1920 podzielony granicą na dwa odrębne miasta. Podczas aneksji Czechosłowacji przez wojska hitlerowskie włączono czeską część miasta wraz z kilkoma wioskami na Zaolziu do Polski. W 1945 przywrócono podział na część polską i czeską. W czasie II wojny światowej, w latach 1941-1945, w Cieszynie znajdował się obóz jeniecki.
Gospodarka: Ważny ośrodek przemysłu elektromaszynowego - fabryka urządzeń elektrycznych Celma, fabryka urządzeń chłodniczych, wyrobów metalowych i narzędzi. Ponadto duży ośrodek przemysłu spożywczego (Zakłady Przemysłu Cukierniczego Olza, browar), a także przemysłu lekkiego i chemicznego (produkcja farb i lakierów).
Zabytki: Romański kościół Świętego Mikołaja (XI w.), pozostałości piastowskiego zamku obronnego, m.in. Wieża Piastowska (XIV w.), gotycki kościół Marii Magdaleny (XIII w.), wiele innych cennych zabytków architektury sakralnej. Ponadto zabytkowa zabudowa miejska, kamienice (XV-XIX w.), ratusz (początek XIX w.), budynek dawnej mennicy (początek XVIII w.).



PODSUMOWANIE

Nawet dziecko wie, że miasto które posiada zamek, mury obronne, fosę, baszty czy przynajmniej ruiny dawnej budowli jest miejscowością malowniczą, tajemniczą i ciekawą. Na Śląsku takich miejsc nie brakuje. Bogusz Stęczyński, XIX-wieczny poeta, pisał: „Szląsko niegdyś do polskich królów należało, miastami i zamkami od dawna jaśniało”. Jest się czym pochwalić i co zwiedzać. Oprócz wypisanych miejscowości warto jeszcze zwiedzić: Lubomir, Bieruń Stary, Świerklaniec, Chudów, Otmuchów, Prudnik, Niemodlin, Kluczbork, Namysłów.