Obrona Cywilna (Ochrona Ludności) w Unii Europejskiej.
Wstęp.
Zadania ochrony ludności w UE pozostają w sferze wyłącznych kompetencji państw członkowskich Unii. Władze krajowe dysponują zasobami i zdolnościami reagowania
w sytuacji kryzysowej, których mogą użyć dla wsparcia innych państw członkowskich lub krajów trzecich. Zadania UE to koordynowanie i wspieranie działań narodowych, zwłaszcza w przypadku operacji poza granicami Unii.
Obecnie podstawowe dokumenty regulujące współpracę w ramach ochrony ludności
to „Mechanizm Wspólnotowy”, umożliwiający i usprawniający reagowanie w sytuacji krytycznej oraz „Program Działań”, dzięki któremu możliwe jest finansowanie przedsięwzięć z zakresu zapobiegania i gotowości.
Najważniejszy element składowy „Mechanizmu” to Centrum Informacji i Monitoringu (MIC) – działająca całodobowo komórka Komisji Europejskiej, odpowiedzialna
za prowadzenie bazy danych, stały monitoring sytuacji na świecie i przekazywanie ewentualnych próśb o wsparcie. Punktem kontaktowym MIC w Polsce jest Krajowe Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludności KG PSP. W ramach „Mechanizmu” wysyłane są zespoły interwencyjne państw członkowskich na operacje
w UE oraz poza granicami Wspólnoty. Działanie zespołów ułatwia Wspólny System Informacji i Łączności (CECIS) oraz system szkoleń i wymiany ekspertów.
W związku z pojawieniem się nowych wyzwań dla bezpieczeństwa Europy (walka
z terroryzmem, ochrona infrastruktury krytycznej, zagrożenie poważnymi katastrofami,
np. tsunami, konieczność usprawnienia transportu pomocy) w latach 2005-2006 podjęto szereg inicjatyw w celu wzmocnienia i ujednolicenia ochrony ludności na poziomie UE.
Projekt przekształcenia „Mechanizmu” ma na celu rozszerzenie listy zagrożeń, w przypadku których „Mechanizm” może być uruchomiony oraz dodanie zapisów o modułach (wyspecjalizowanych narodowych jednostkach ochrony ludności), rozwój systemów wczesnego ostrzegania i sprecyzowanie roli instytucji Unii w przypadku katastrofy poza granicami UE.
Celem powołania nowego „Instrumentu finansowego ochrony ludności” jest zastąpienie dotychczasowego „Programu Działań” i stworzenie przejrzystych podstaw prawnych finansowania wzmacniania gotowości, zapobiegania i reagowania. Nowym rozwiązaniem proponowanym w „Instrumencie” jest możliwość dofinansowania przez Komisję Europejską transportu lub sprzętu w przypadku, gdy możliwości państw członkowskich ulegną wyczerpaniu. Oba powyższe dokumenty weszły w życie z dniem 1 stycznia 2007 roku.
W ciągu ostatnich lat w ramach wszystkich filarów UE podjęto kroki zmierzające
do wzmocnienia bezpieczeństwa obywateli Unii. W związku z tym zintensyfikowano współpracę interdyscyplinarną, zwłaszcza w zakresie Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, ochrony zdrowia, zarządzania kryzysowego i walki z terroryzmem. Trwają prace nad „Europejskim Programem Ochrony Infrastruktury Krytycznej” oraz „Podręcznikiem koordynacji UE w sytuacjach nadzwyczajnych i kryzysowych”. Omawiane są również kwestie możliwości wykorzystania zasobów wojskowych na potrzeby cywilnych operacji ochrony ludności, zwłaszcza w zakresie transportu.
W przyszłości można się spodziewać dalszego wzrostu znaczenia ochrony ludności
na poziomie UE i bliższego związania tej problematyki z szeroko rozumianą polityką bezpieczeństwa Unii Europejskiej.
OCHRONA LUDNOŚCI I RATOWNICTWO W UNII EUROPEJSKIEJ
Celem współpracy unijnej w dziedzinie ochrony ludności jest niesienie pomocy państwom członkowskim w podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa ludności, środowiska naturalnego oraz mienia przed klęskami i katastrofami, a w szczególności:
- wspieranie i uzupełnianie działań związanych z prewencją i gotowością do reagowania, podejmowanych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym;
- upowszechnianie zasad bezpiecznego postępowania;
- stworzenie struktur ułatwiających szybką i efektywną współpracę pomiędzy krajowymi organizacjami ochrony cywilnej w przypadku wystąpienia klęski lub katastrofy;
- zagwarantowanie spójności (wzajemnego uzupełniania się) działań podejmowanych przez poszczególne kraje członkowskie oraz państwa kandydujące.
Współpraca w dziedzinie ochrony ludności została zapoczątkowana w 1985r. Podstawowe jej założenia zostały sformułowane w sześciu rezolucjach, które powołały
do życia instrumenty dotyczące zarówno prewencji, jak i działań operacyjnych w przypadku wystąpienia zagrożenia. Wszystkie one funkcjonowały w oparciu o zasadę subsydiarności . Celem Wspólnoty jest wspieranie wysiłków państw członkowskich za pośrednictwem możliwie elastycznych mechanizmów administracyjnych i prawnych, a nie ich wyręczanie. Z tego względu znaczna część współpracy w dziedzinie ochrony cywilnej ma charakter zwykłej współpracy międzynarodowej w ramach II lub III filaru Unii Europejskiej – to państwa mają głos decydujący i samodzielnie decydują o uczestnictwie w jakimś przedsięwzięciu . Tylko niektóre zagadnienia regulowane są prawem wspólnotowym wiążącym bezwzględnie państwa członkowskie. Z tego również powodu każde z państw samodzielnie decyduje o organizacji swoich struktur państwowych odpowiedzialnych
za ochronę ludności.
Od 1985 r. do chwili obecnej wśród najbardziej znaczących osiągnięć Wspólnoty
w dziedzinie ochrony cywilnej wymienić należy:
- stworzenie kilku mechanizmów operacyjnych ułatwiających niesienie międzynarodowej pomocy ratowniczej państwom członkowskim, a przede wszystkim podręcznika operacyjnego, działającego całodobowo centrum operacyjnego, systemu mobilizacji ekspertów;
- zwiększenie zdolności do szybkiego i efektywnego reagowania na zagrożenia podmiotów bezpośrednio zaangażowanych w działania operacyjne ochrony cywilnej (kursy, warsztaty treningowe, system wymiany ekspertów, ćwiczenia symulacyjne);
- przyjęcie jednolitego numeru alarmowego 112;
- działalność badawczą, związaną przede wszystkim z wybuchami wulkanów, trzęsieniami ziemi, strategiami gaszenia pożarów lasów, systemami zarządzania kryzysowego wykorzystującymi nowoczesne technologie informatyczne
i komunikacyjne;
- intensywną współpracę z organizacjami międzynarodowymi (Radą Europy, Organizacją Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Europejską Komisją Gospodarczą ONZ, Biurem Koordynacji Spraw Humanitarnych ONZ i in.).
Najważniejsze zadania stojące przed Unią w najbliższej przyszłości związane są
z zakończeniem procesu wdrażania wspólnotowego mechanizmu dotyczącego ratowniczych operacji ochrony cywilnej oraz stworzeniem zintegrowanej strategii dotyczącej prewencji, przygotowań i reakcji na naturalne i spowodowane przez człowieka klęski i katastrofy.
W dalszej części niniejszego opracowania omówione zostaną najważniejsze
z inicjatyw unijnych z zakresu ochrony ludności.
Wspólnotowy mechanizm dotyczący ratowniczych operacji ochrony cywilnej
Wspólnotowy mechanizm został utworzony na mocy decyzji Rady 2001/792/EC, EURATOM z dnia 23 października 2001r. o ustanowieniu wspólnotowego mechanizmu ułatwiającego wzmocnienie współpracy w przedmiocie ratowniczych operacji ochrony cywilnej. Jego podstawowym celem jest poprawienie poziomu interwencji podejmowanych przez państwa członkowskie UE w odpowiedzi na różnego rodzaju zagrożenie poprzez lepszą koordynację działań, polepszenie łączności oraz nowoczesny i skuteczny program szkoleń.
Mechanizm może zostać zastosowany w przypadkach zaistnienia poważnych katastrof, zapewniając ochronę ludziom, mieniu (także dobrom kultury) i środowisku naturalnemu przed wszelkiego rodzaju zagrożeniami.
Pomoc udzielana jest przez państwa członkowskie lub Komisję Europejską, wyłącznie na wniosek zagrożonego państwa. Polegać ona może na zmobilizowaniu
i wysłaniu grup ratowniczych lub grup składających się z ekspertów zajmujących się oceną sytuacji oraz koordynacją działań ratowniczych. Zadaniem tych ostatnich jest ułatwienie współpracy pomiędzy grupami ratowniczymi oraz odpowiednimi podmiotami w państwie zwracającym się o pomoc. Aby zapewnić mechanizmowi odpowiednią elastyczność działania, pomoc może być udzielona również w innych niż wskazane powyżej formach, jeśli poszkodowane państwo wystąpi z prośbą o udzielenie mu takiego „niestandardowego” wsparcia.
Wspomniany powyżej wniosek państwo zagrożone może wysłać do innych państw członkowskich bezpośrednio albo za pośrednictwem Komisji Europejskiej. W tym drugim przypadku to Komisja odpowiada za przekazanie wniosku o udzielenie pomocy innym państwom.
Możliwe jest także uruchomienie mechanizmu w razie wystąpienia zagrożenia poza terytorium Unii Europejskiej . W takim przypadku pomoc również udzielana jest na wniosek, a obowiązek koordynacji działań ratowniczych spoczywa na państwie członkowskim sprawującym w danym momencie przewodnictwo w Radzie Unii Europejskiej.
W mechanizmie uczestniczą państwa członkowskie Unii Europejskiej, państwa Europejskiego Obszaru Ekonomicznego (Norwegia, Islandia oraz Lichtenstein)..
Pierwsze formalne uruchomienie mechanizmu w warunkach rzeczywistych, obejmujące zarówno państwa członkowskie UE, jak i państwa wtedy kandydujące, miało miejsce 14 sierpnia 2002 r. podczas letnich powodzi, na wniosek Republiki Czeskiej.
Elementy składowe mechanizmu dotyczącego ratowniczych operacji ochrony cywilnej
Zgodnie z postanowieniami decyzji mechanizm składa się z:
1) grup ratowniczych i środków technicznych, które państwa uczestniczące
w mechanizmie będą mogły zmobilizować w odpowiedzi na wniosek poszkodowanego kraju;
2) programu szkoleniowego;
3) grup rozpoznawczych i koordynujących składających się z ekspertów państw uczestniczących w mechanizmie;
4) Centrum Monitoringu i Informacji;
5) wspólnego systemu informacji i łączności.
Dane dotyczące grup ratowniczych i środków technicznych poszczególnych krajów, przekazane przez państwa do wiadomości Komisji, zgromadzone zostaną w specjalnej bazie danych. Na wniosek poszkodowanego państwa grupy będą mogły być, za zgodą zgłaszającego je państwa i na jego koszt, wysłane do dotkniętego katastrofą kraju. Zakłada się, że grupy powinny zostać wysłane w ciągu 2-24 godzin od wezwania.
Program szkoleniowy jest skierowany do ekspertów, członków grup ratowniczych, personelu obsługującego system komunikacji i łączności oraz Centrum Monitoringu
i Informacji. Obejmuje wymianę ekspertów , kursy, warsztaty i seminaria oraz ćwiczenia – jako najważniejszy jego element. Za pomocą ćwiczeń sprawdzone zostaną umiejętności przekazywane podczas kursów, a przede wszystkim zdolność współpracowania poszczególnych grup ratowniczych oraz koordynacji ich działań.
Wagę, jaką Komisja przykłada do praktycznych aspektów wdrażania mechanizmu najlepiej ilustruje fakt, że tylko w 2002 r. ćwiczenia odbyły się dwukrotnie:
- symulacyjne – obejmujące symulowany atak biologiczno-chemiczny na pięć europejskich miast;
- polowe – obrazujące atak z użyciem broni biologicznej, chemicznej i radiologicznej podczas dużej imprezy sportowej.
W 2003r. zorganizowano trzy ćwiczenia. Dotyczyły one zagrożeń technologicznych, ekologicznych oraz naturalnych.
Eksperci wchodzący w skład grup rozpoznawczych i koordynujących są jednym
z filarów mechanizmu. Wynika to z faktu, że podczas operacji ratowniczej odpowiadają oni za właściwą koordynację działań wielonarodowych grup ratowniczych. Eksperci odpowiadający wymogom określonym w wytycznych zgłaszani są przez państwa uczestniczące w mechanizmie. Ich dane wpisywane są następnie do specjalnej bazy tworzonej przez Komisję Europejską. W razie konieczności eksperci są mobilizowani
i wysyłani do państwa dotkniętego katastrofą na koszt Wspólnoty.
System komunikacji i łączności oraz Centrum Monitoringu i Informacji umożliwiają utrzymanie łączności pomiędzy Komisją a państwami uczestniczącymi w mechanizmie. System łączności tworzony jest w oparciu o punkty kontaktowe funkcjonujące
w poszczególnych państwach. Zapewnić on musi szybki, niezawodny przepływ informacji (zarówno w sytuacji kryzysowej, jaki i normalnej) oraz odpowiadać wymogom bezpieczeństwa obowiązującym w Unii Europejskiej. Połączony jest z innymi istniejącymi systemami łączności (zwłaszcza z sieciami służb medycznych oraz radiologicznych – ECURIE i IAEA ).
Centrum Monitoringu i Informacji jest podstawowym filarem mechanizmu – miejscem, gdzie podejmowane są wszystkie decyzje dotyczące akcji ratowniczej, gdzie spływają dane z sieci i systemów informacyjnych oraz gromadzone są bazy danych dotyczących ekspertów, grup ratowniczych oraz zasobów krajowych. Obsługę centrum stanową eksperci oddelegowani przez państwa uczestniczące w mechanizmie.
Funkcjonowanie systemu komunikacji i łączności oraz Centrum doskonalone jest podczas ćwiczeń. Obsada Centrum jest w ich trakcie wspierana przez oficerów łącznikowych i obserwatorów z uczestniczących w mechanizmie państw członkowskich.
Zasady funkcjonowania mechanizmu dotyczącego ratowniczych operacji ochrony cywilnej
Decyzja ustanawiająca mechanizm określa tylko ogólne obowiązki Komisji Europejskiej oraz państw w zakresie wdrażania i funkcjonowania wymienionych elementów mechanizmu. Wszelkie szczegółowe rozwiązania, dane techniczne, procedury, kryteria określone zostaną w tzw. common rules – wytycznych opracowanych przez grupy specjalistów z poszczególnych krajów ściśle współpracujących z Komisją.
Decyzja przewiduje stworzenie pięciu wytycznych dla pięciu elementów składowych mechanizmu.
Wytyczne dla grup ratowniczych i środków technicznych, które będą mogły zostać zmobilizowane w odpowiedzi na wniosek poszkodowanego kraju, zawierają m.in. scenariusze podstawowych typów interwencji, szablony, według których przygotowywane będą raporty, określą również sposób tworzenia inwentarza grup oraz sił i środków.
Wytyczne dla programu szkoleniowego określają w szczególności założenia programowe kursów i formy, w których odbywa się szkolenie.
Wytyczne dla grup rozpoznawczych i koordynujących wskazują przede wszystkim wymagania, jakim muszą odpowiadać eksperci, aby wejść w skład tych grup.
Wytyczne dotyczące Centrum Monitoringu i Informacji dotyczą wniosku
o udzielenie pomocy, zasad wymiany informacji oraz wsparcia dla grup ratowniczych
w trakcie interwencji.
Wytyczne dotyczące wspólnego systemu informacji i łączności określają jego parametry techniczne.
Stworzone zostały również wytyczne dotyczące zasobów medycznych, w tym szczepionek i serum, oraz zasad interwencji na terenie Unii Europejskiej i na terenie państw trzecich.
Rola Komisji Europejskiej
Główny ciężar stworzenia oraz wdrożenia elementów mechanizmu spoczywa na Komisji Europejskiej. Jak stanowi decyzja, Komisja Europejska utworzyła Centrum Monitoringu i Informacji i nim zarządza, utworzyła wspólny system informacji i łączności pomiędzy Centrum Monitoringu i Informacji a punktami kontaktowymi państw członkowskich i nim zarządza, utworzyła – w oparciu o zgłoszenia państw uczestniczących w mechanizmie – grupy ekspertów odpowiedzialne za ocenę sytuacji oraz za koordynację operacji ratowniczych, opracowała programy szkoleniowe, stworzyła bazę danych dotyczącą sił i środków poszczególnych państw i wprowadziła te dane do systemu informacyjnego, przygotowała materiały zawierające doświadczenia i wnioski z akcji ratowniczych i rozpowszechnia je poprzez system informacyjny, inspiruje i zachęca do stosowania nowych technologii w systemach wykrywania i alarmowania, poczyniła kroki ułatwiające transport ratowników, ich wyposażenia i sprzętu oraz ekspertów wchodzących w skład grup rozpoznawczych i koordynujących.
Sposób finansowania
Mechanizm posiada własny budżet, pochodzący ze składek państw w nim uczestniczących . Pieniądze te przeznaczone są na sfinansowanie poszczególnych elementów mechanizmu: programu szkoleniowego, Centrum Monitoringu i Informacji, wspólnego systemu komunikacji i łączności (wraz z odpowiednim oprogramowaniem komputerowym), kosztów transportu, ubezpieczenia, wyżywienia itp. podczas misji ekspertów wchodzących w skład grup rozpoznawczych i koordynujących. Państwa pokrywają jednak koszty użycia przez nie grup ratowniczych (jeśli państwo podejmie decyzję o udzieleniu pomocy – ponosi ono koszty związane z wysłaniem ratowników
i sprzętu).
Polska przystąpiła do mechanizmu 1 stycznia 2003 r.
Zapobieganie poważnym awariom. Dyrektywy Seveso i Seveso II
Po awarii w zakładach chemicznych w Seveso (Włochy, 1976 r.) w 1982 r. przyjęto dyrektywę Rady nr 82/501/EEC o zagrożeniach poważnymi wypadkami spowodowanymi działalnością przemysłu – zwaną dyrektywą Seveso. Po kolejnych wypadkach, które miały miejsce w fabryce karbidu w Bhopalu (Indie, 1984 r.) oraz w magazynie firmy Sandoz
w Bazylei, dyrektywa ta była dwukrotnie uzupełniana. Obie nowelizacje miały na celu rozszerzenie zakresu dotychczasowych uregulowań, a w szczególności uwzględnienie
w nich problematyki magazynowania niebezpiecznych substancji. Jednak i one nie były wystarczające.
9 grudnia 1996 r. przyjęto dyrektywę Rady 96/82/EC o kontroli zagrożeń poważnymi wypadkami – zwaną dyrektywą Seveso II.
W dyrektywie tej przyjęto nową koncepcję oraz sformułowano nowe wymagania
w zakresie systemów zarządzania bezpieczeństwem, planowania w sytuacjach nadzwyczajnych i planowania przestrzennego.
Dyrektywa Seveso II ma do spełnienia dwa cele. Po pierwsze – ma zapobiegać zagrożeniom poważnymi wypadkami z udziałem niebezpiecznych substancji, po drugie –
w razie gdy awaria już nastąpi, ma ograniczać skutki tego wydarzenia nie tylko w stosunku do człowieka (aspekty bezpieczeństwa i zdrowia), lecz także w stosunku do środowiska.
Jej zakres obejmuje zarówno działalność przemysłu, jak i składowanie niebezpiecznych substancji chemicznych, z wyjątkiem bezpieczeństwa nuklearnego, transportu niebezpiecznych substancji, ich pośredniego tymczasowego składowania poza zakładem oraz transportu tych substancji rurociągami.
W dyrektywie określono ogólne i szczególne obowiązki zarówno zarządzających zakładami, jak i władz krajów członkowskich UE. Jej zapisy podzielono na dwie główne kategorie: środki kontroli przeznaczone do zapobiegania poważnym awariom oraz środki kontroli przeznaczone do likwidacji skutków poważnych awarii.
Wszyscy zarządzający zakładami, których dotyczą zapisy dyrektywy, powinni wysłać notyfikację do kompetentnych władz i wypracować program zapobiegania poważnym awariom. Ponadto zarządzający zakładami posiadającymi niebezpieczne substancje w ilości powyżej górnej wartości progowej powinni przygotować raport
o bezpieczeństwie, system zarządzania bezpieczeństwem oraz plan operacyjno-ratowniczy.
Plany operacyjno-ratownicze
Wewnętrzny plan operacyjno-ratowniczy, zawierający środki reagowania, jakie mają być podjęte wewnątrz zakładu, musi być opracowany przez zarządzającego zakładem
i udostępniony władzom lokalnym w celu umożliwienia im opracowania zewnętrznego planu operacyjno-ratowniczego. Ważnymi nowymi elementami są wymagania dotyczące konsultowania planów wewnętrznych – przez zarządzających zakładami ze swoim personelem oraz zewnętrznych – przez władze lokalne z opinią publiczną.
Dyrektywa Seveso II zwiększa uprawnienia ludności w zakresie dostępu
do informacji oraz konsultowania istotnych dla niej zagadnień. Zarządzający zakładami,
jak również władze publiczne mają obowiązek informowania społeczeństwa o zagrożeniach
i sposobach postępowania w razie wypadku. W dyrektywie rozróżniono dwa rodzaje informacji: pasywną i aktywną. Pierwsza oznacza stałą dostępność informacji, tzn. że może być ona przekazana na życzenie społeczne, druga – że zarządzający zakładami lub kompetentne władze same informują wyprzedzająco, np. rozpowszechniając ulotki lub broszury informujące ludność o sposobie zachowania się w przypadku awarii.
Kraje członkowskie są zobowiązane zgłaszać Komisji Europejskiej przypadki zaistnienia poważnych awarii. W celu wypełnienia tych zobowiązań Komisja Europejska utworzyła tzw. system meldowania o poważnych awariach (MARS – Major-Accident Reporting System) i Centrum Dokumentacyjne Wspólnoty o Zagrożeniach Przemysłowych (CDICR – Community Documentation Centre on Industrial Risk) przy Biurze Zagrożeń Poważnymi Awariami (MAHB – Major-Accident Hazards Bureau), funkcjonującym
w Połączonym Centrum Badawczym (JRC – Joint Research Centre) w miejscowości Ispra (Włochy).
Spójne wdrażanie i konsekwentne stosowanie zapisów dyrektywy Seveso II przez Wspólnotę wymaga współpracy kompetentnych władz krajów członkowskich i Komisji Europejskiej. Takim administracyjnym forum współpracy jest tzw. Komitet Kompetentnych Władz (CCA – Committee of Competent Authorities), w skład którego wchodzą przedstawiciele państw członkowskich i służb Komisji Europejskiej. Praca Komitetu jest oparta na zasadzie consensusu. Podczas jego posiedzeń omawiane są wszystkie sprawy związane z wdrażaniem dyrektywy oraz przekazywane wytyczne jej praktycznego stosowania.
Polska wobec regulacji unijnych
Nasz kraj przystąpił do realizacji zapisów dyrektywy Seveso II w 2001r. Podstawowym dokumentem, który określa wymogi dotyczące zapobiegania poważnym awariom przemysłowym jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska . Szczegółowo sprawy te zostały ujęte w tytule IV – Poważne awarie (art. 243 – 271). Oprócz przepisów ogólnych zawiera on instrumenty prawne służące przeciwdziałaniu poważnej awarii przemysłowej, w tym obowiązki prowadzącego zakład stwarzający zagrożenie. Określa też obowiązki organów administracji związane z awarią przemysłową, a także ustalenia w zakresie współpracy międzynarodowej na wypadek transgranicznych skutków tego rodzaju awarii.
Realizując zapisy ustawowe, wydano akty wykonawcze dotyczące:
- zewnętrznych planów operacyjno-ratowniczych ,
- wewnętrznych planów operacyjno-ratowniczych ,
- raportów bezpieczeństwa ,
- kwalifikacji zakładów do grup zwiększonego ryzyka lub dużego ryzyka ,
- szczegółowego zakresu informacji podawanych do publicznej wiadomości ,
- obowiązku zgłaszania poważnych awarii .
Jednolity europejski telefon alarmowy 112
Celem wprowadzenia jednolitego numeru ratunkowego jest zapewnienie wszystkim mieszkańcom Unii Europejskiej możliwości skontaktowania się w momencie, kiedy zagrożone jest życie ludzkie, zdrowie, mienie lub środowisko naturalne.
Obowiązek wprowadzenia telefonu 112 nakłada na państwa członkowskie decyzja Rady nr 91/396/EEC z dnia 29 lipca 1991 r. Szczegółowe postanowienia dotyczące telefonu 112 znajdują się ponadto w szeregu dyrektywach telekomunikacyjnych.
Decyzja nakłada na państwa obowiązek wprowadzenia jednolitego telefonu alarmowego we wszystkich publicznych sieciach telefonicznych oraz w sieciach cyfrowych i telefonii komórkowej (również tych, które powstaną w przyszłości). Może
on funkcjonować obok dotychczasowych numerów ratunkowych. Państwo obciąża również obowiązek zadbania, aby telefon 112 był obsługiwany we właściwy sposób.
Obecnie telefon 112 funkcjonuje we wszystkich państwach członkowskich. Każde
z nich samodzielnie określiło sposób jego funkcjonowania, kierując się bardzo ogólnymi zapisami decyzji. Koncepcja wprowadzenia telefonu 112 powstała w momencie, kiedy
w technologiach telekomunikacyjnych zachodziły duże zmiany, co umożliwiło w miarę łagodną przebudowę systemów pod kątem potrzeb telefonu 112. Mimo to tworzenie systemów obsługujących 112 napotkało szereg trudności związanych z:
- wielojęzycznością – operatorzy powinni bowiem porozumiewać się w kilku językach;
- organizacją połączeń – możliwe jest kilka rozwiązań: zintegrowane centrum telefoniczne, centrum koordynacyjne, które rozdziela połączenia do poszczególnych służb, proste przekierowanie połączeń 112 czy komercyjne centrum telefoniczne;
- lokalizacją rozmówcy;
- szkoleniem dyspozytorów;
- edukacją użytkowników telefonów.
Program działania ochrony cywilnej
Program przewidziany jest do wspierania i uzupełniania wysiłków państw członkowskich na poziomie narodowym, regionalnym i lokalnym w dziedzinie ochrony osób, własności i środowiska, w przypadku klęsk naturalnych i technologicznych. Ponadto jego celem jest ułatwienie współpracy, wymiany doświadczeń oraz wzajemnego wsparcia
w powyższym zakresie między państwami członkowskimi. Cel ten osiągany jest przez państwa członkowskie, które współpracując ze sobą tworzą projekty odnoszące się do poszczególnych dziedzin ochrony ludności. Projekty te są finansowane ze środków tych państw oraz ze specjalnych funduszy przeznaczonych na funkcjonowanie programu
(ok. 1,5 mln euro rocznie).
Poszczególne projekty zgłaszane przez państwa członkowskie są wybierane według kryteriów określonych w decyzji powołującej program.
Muszą być także ukierunkowane na integrację celów związanych z ochroną cywilną z celami innych polityk i działań Wspólnoty, w szczególności z oceną ryzyka przy szacowaniu obiektów i działań oraz gwarantować spójność programu z innymi działaniami z zakresu ochrony cywilnej.
W związku z uruchomieniem wspólnotowego mechanizmu udzielania międzynarodowej pomocy ratowniczej, którego elementy składowe pokrywają się
w pewnym zakresie z działaniami programu, eksperci UE zalecili ścisłą koordynację działań podejmowanych w ramach tych dwóch instrumentów. Zalecenie to skierowane jest
w pierwszym rzędzie do specjalnego komitetu, który jest organem zarządzającym zarówno mechanizmem, jak i programem działania ochrony cywilnej.
Dobrym rozwiązaniem wydaje się pozostawienie w sferze oddziaływania mechanizmu inicjatyw dotyczących fazy reagowania. Program działania ochrony cywilnej mógłby skupić się na zagadnieniach prewencji, rozpoznawania i oceny zagrożeń
oraz budowaniu sieci ekspertów z poszczególnych dziedzin związanych z ochroną ludności oraz upowszechnianiu wiedzy na ten temat.
Zrealizowano już projekty obejmujące zagadnienia związane z informowaniem opinii publicznej (m.in. sygnały alarmowe i ostrzegawcze, piktogramy, bezpieczeństwo dzieci i grup szczególnego ryzyka, w tym turystów, samoobrona), zarządzaniem ryzykiem oraz jego oceną (tu pierwszeństwo przyznane zostanie projektom dotyczącym pożarów lasów, powodzi, zagrożeń sejsmicznych, miejskich oraz związanych z użyciem środków chemicznych, biologicznych, radiologicznych i nuklearnych).
Zintegrowana strategia dotycząca prewencji, przygotowań i reakcji
na naturalne oraz spowodowane przez człowieka klęski i katastrofy
Powstanie zintegrowanej strategii prewencyjnej zostało przewidziane w planie prac Komisji Europejskiej na 2002 r. oraz w dwóch dokumentach programowych. Dokumenty
te to VI Wspólnotowy program działania w zakresie ochrony środowiska oraz komunikat dotyczący reakcji Wspólnoty na powodzie w Austrii, Niemczech oraz w innych państwach .
Działania w zakresie ochrony cywilnej mogą być podzielone na trzy podstawowe grupy: prewencyjne, operacyjne oraz związane z odbudową (przywróceniem stanu sprzed katastrofy). Po wydarzeniach 11 września w naturalny sposób organy Wspólnoty skupiły swoje wysiłki na przedsięwzięciach należących do drugiej z wymienionych grup, dążąc przede wszystkim do jak najszybszego uruchomienia unijnego mechanizmu ułatwiającego udzielanie wzajemnej pomocy ratowniczej oraz zwiększanie możliwości efektywnego likwidowania skutków użycia broni chemicznej, biologicznej, radiologicznej i nuklearnej. Dla zachowania równowagi konieczne stało się zatem zaangażowanie również w działania związane z prewencją i odbudową.
Zintegrowana strategia ma zostać ukierunkowana przede wszystkim
na niebezpieczeństwa wynikające z zagrożeń naturalnych oraz spowodowanych przez człowieka. Są to te obszary, które do tej pory nie doczekały się stworzenia spójnych instrumentów unijnych, które by im przeciwdziałały.
Nowa strategia ma mieć charakter zintegrowany. Oznacza to, że nie będzie ograniczała się jedynie do sfery ochrony cywilnej, ale obejmie inne sektory mające wpływ na prewencję zagrożeń naturalnych oraz spowodowanych przez człowieka. Zintegrowane podejście pozwoli dokonać przeglądu wszystkich istniejących instrumentów unijnych, wyselekcjonować te, które mają związek z zakresem przedmiotowym strategii oraz odpowiedzieć na pytanie, czy konieczne jest tworzenie nowych mechanizmów, czy też wystarczające będzie zreformowanie tych, które już funkcjonują.
Celem strategii jest polepszenie poziomu ochrony ludności i środowiska poprzez rozpoznawanie zagrożeń, podnoszenie świadomości społecznej, wdrażanie środków zaradczych (prewencyjnych), podejmowanie działań związanych z fazą reagowania
i odbudowy. Strategia będzie obejmować przede wszystkim zagrożenia technologiczne oraz spowodowane powodziami i pożarami lasów, ponieważ nie jest oczywiście możliwe zajęcie się wszystkimi ich rodzajami.
Strategia obejmować będzie wszystkie trzy fazy zarządzania kryzysowego (prewencja, reagowanie, odbudowa), a główny nacisk położony zostanie na zagadnienia zapobiegania katastrofom i klęskom.
W zakresie rozpoznawania zagrożeń planuje się stworzenie unijnego (a jeszcze lepiej – ogólnoeuropejskiego) planu działania dotyczącego przewidywania, monitorowania oraz oceny powodzi. Równolegle podobne działania powinny zostać podjęte w odniesieniu do gwałtownych powodzi. Komisja Europejska chce wykorzystać przy tworzeniu tych planów rezultaty badań naukowych, pragnie również włączyć w działania państwa kandydujące.
Spójne działania powinny zostać podjęte również w odniesieniu do zapobiegania pożarom lasów oraz ich przewidywania. Muszą one uzupełniać już istniejące mechanizmy oraz mieć charakter zintegrowany: obejmować zarówno rozpoznawanie zagrożeń, szacowanie ryzyka oraz zarządzanie nim, kampanię informacyjną dla ludności, szacowanie strat, jak i zagadnienia degradacji gleby czy zmian klimatycznych. Działania w zakresie zagrożeń technologicznych skupione zostaną przede wszystkim na przeanalizowaniu istniejących mechanizmów, w celu znalezienia sektorów nieobjętych dotychczas prawem unijnym.
Zwiększanie świadomości społecznej będzie ważnym elementem strategii. Obywatele Unii mają bowiem prawo wiedzieć o zagrażających im niebezpieczeństwach oraz o sposobach prawidłowego zachowania się w trakcie zagrożeń. Kampania edukacyjna skierowana będzie także do dzieci.
Wdrażanie środków zaradczych obejmie m.in. tworzenie planów działania, których celem będzie zmniejszenie poziomu ryzyka w najbardziej zagrożonych regionach, wprowadzenie elementów związanych z zagrożeniami do wszystkich sektorów działalności Unii Europejskiej (podobnie jak ma to miejsce z elementem ochrony środowiska), rozpowszechnianie najlepszych metod zmniejszania poszczególnych rodzajów ryzyka.
Działania związane z fazą reagowania dotyczą zachęcania państw do korzystania ze wspólnotowego mechanizmu dotyczącego ratowniczych operacji ochrony cywilnej, standaryzowania sprzętu ratowniczego używanego w różnych państwach, stworzenia lepszego systemu alarmowania ludności, wypracowania wskazówek dotyczących organizacji pomocy medycznej dla ludności.
Działania związane z fazą odbudowy obejmują uwzględnienie elementu szacowania ryzyka jako jednego z kryteriów podczas alokacji środków funduszy strukturalnych oraz promowanie wykorzystania istniejących mechanizmów finansowych do pokrywania kosztów odbudowy (m.in. pożyczki z Europejskiego Banku Inwestycyjnego).
Strategia stworzy okazję do podsumowania i oceny wszystkich instrumentów dotyczących ochrony ludności i środowiska. W rezultacie Komisja zapoczątkuje szeroko zakrojoną dyskusję na temat zagrożeń naturalnych i technologicznych, w którą powinny zaangażować się wszystkie kompetentne służby Komisji, eksperci państw członkowskich oraz krajów kandydujących, a także przedstawiciele społeczni oraz podmioty spoza sfery publicznej (stowarzyszenia, organizacje pozarządowe, towarzystwa ubezpieczeniowe i in.).
Inne inicjatywy UE w dziedzinie ochrony cywilnej
Multilingwalny leksykon ochrony cywilnej
Zawiera ok. 1100 terminów. Dostępny jest w elektronicznej bazie danych Komisji Europejskiej EURODICAUTOM. Podobnym instrumentem jest niemiecko-angielsko-francuski słownik terminów pożarniczych, dostępny za pośrednictwem linku umieszczonego na stronach internetowych Komisji Europejskiej http://www.europa.eu.int.
Vademecum ochrony cywilnej
Vademecum gromadzi informacje o wybranych działaniach ochrony cywilnej podejmowanych na poziomie Wspólnoty oraz poszczególnych państw członkowskich
i kandydujących. Zawiera opisy katastrof i klęsk żywiołowych, plany ratownicze z nimi związane, sposób zorganizowania akcji ratowniczych w poszczególnych państwach, wykaz dwustronnych umów ratowniczych. Daje także jasny obraz postępów w budowaniu współpracy międzynarodowej oraz międzynarodowych kontaktów pomiędzy krajowymi instytucjami ochrony ludności. Vademecum adresowane jest przede wszystkim
do pracowników ochrony cywilnej, ochotników, organizacji pozarządowych i innych zainteresowanych zagadnieniami ratownictwa i ochrony ludności.
Podręcznik operacyjny
Jego zadaniem jest ułatwienie niesienia międzynarodowej pomocy ratowniczej. Powstaje w ścisłej współpracy pomiędzy krajowymi organizacjami ochrony cywilnej
i Komisją Europejską. Zawiera dane różnych punktów kontaktowych państw członkowskich UE, państw kandydujących oraz samej Komisji, dane członków grup współpracy
ds. pożarów lasów, dane punktów kontaktowych dla ekspertów z poszczególnych dziedzin, zwięzłą informację na temat posiadanych przez państwa sił i środków wykorzystywanych podczas akcji ratowniczych, wskazówki dla ekspertów, warunki, od których uzależnione jest finansowanie operacji ratowniczej przez Komisję.
Podręcznik adresowany jest do tych organów państw członkowskich
i kandydujących, które podejmują decyzje dotyczące operacji ratowniczych, przede wszystkim o charakterze międzynarodowym. Podręcznik operacyjny nie jest ogólnodostępny.
Fundusz Solidarności
Powołanie Funduszu Solidarności jest najnowszą inicjatywą unijną obejmującą zarówno państwa członkowskie, jak i kandydujące. Za pośrednictwem funduszu udzielana ma być pomoc finansowa, która umożliwi przywrócenie sytuacji normalnej (z wyłączeniem długofalowej rekonstrukcji) w państwach dotkniętych poważnymi klęskami naturalnymi lub katastrofami technologicznymi. Fundusz Solidarności ma mieć charakter instrumentu
o charakterze nadzwyczajnym. Pomoc będzie udzielana na wniosek poszkodowanego państwa, w formie jednorazowego grantu, przekazywanego na podstawie umowy pomiędzy nim a Komisją Europejską.
Normalizacja i certyfikacja w UE.
Jedną z podstawowych zasad umożliwiających funkcjonowanie rynku wewnętrznego Unii Europejskiej jest zapewnienie swobodnego przepływu towarów, co oznacza stworzenie w państwach członkowskich jednolitych norm i wymogów, którym podlegają te towary.
W roku 1985 we Wspólnocie Europejskiej dokonano zasadniczych zmian
i uporządkowania systemu normalizacji. Zasady normalizacji wyrobów, stanowiące podstawę jednolitych wymagań dla produktów funkcjonujących na jednolitym rynku europejskim, określa rezolucja Rady WE dotycząca nowego podejścia do harmonizacji norm i przepisów technicznych . Jej podstawowym celem jest usunięcie barier ograniczających swobodny przepływ towarów oraz zapewnienie, aby w obrocie znajdowały się tylko te wyroby, których stosowanie jest bezpieczne dla zdrowia, życia i środowiska.
Zasadnicze wymagania dla wyrobów, które mogą swobodnie przekraczać granice państw w ramach UE, określane są w dyrektywach nowego podejścia, uchwalanych zgodnie z zasadami zawartymi w powyższej uchwale. Dyrektywy te dotyczą czterech obszarów: bezpieczeństwa, ochrony życia, ochrony zdrowia i ochrony środowiska. Obecnie w UE obowiązują 23 dyrektywy. Następujące dyrektywy regulują między innymi wymagania dotyczące wyrobów służących bezpośrednio ochronie przeciwpożarowej:
- dyrektywa 89/106 dotycząca wyrobów budowlanych – określa wymagania dla urządzeń sygnalizacji pożaru i stałych urządzeń gaśniczych;
- dyrektywa 96/58 dotycząca sprzętu ochrony osobistej – określa wymagania w zakresie ochrony osobistej strażaka;
- dyrektywa 96/98 dotycząca wyposażenia statków – określa wymagania dotyczące podręcznego sprzętu gaśniczego, hydrantów wewnętrznych, stałych urządzeń gaśniczych i sygnalizacji pożarowej na statkach.
Nie ma w UE dyrektywy, która w całości i bezpośrednio określałaby wymagania dla wyrobów ochrony przeciwpożarowej czy ratownictwa, w tym sprzętu straży pożarnych. Jednakże w wielu z dotychczas opublikowanych dyrektyw nowego podejścia określa się wymagania dla wyrobów znajdujących zastosowanie w sprzęcie ratowniczym stosowanym przez straż pożarną oraz sprzęcie ochrony przeciwpożarowej.
Uszczegółowienie zasadniczych wymagań określonych w dyrektywach nowego podejścia następuje w zharmonizowanych normach, których wykaz publikowany jest
w dziennikach urzędowych UE. Zharmonizowane normy krajowe, które są identyczne
z normami europejskimi, posiadają podwójne znakowanie (w Polsce PN-EN).
Ocena zgodności ściśle określonego wyrobu i jego indywidualnego egzemplarza (przekazanego do badań) polega na porównaniu jego parametrów z wymaganiami zharmonizowanej normy. Może jej dokonać jedynie notyfikowana jednostka certyfikująca, stosując jednolite w całej Unii Europejskiej praktyki oceny zgodności. Rezultatem takiej certyfikacji jest potwierdzenie zgodności wyrobu z zasadniczymi wymaganiami określonymi w normie, w formie certyfikatu zgodności. W oparciu o certyfikat zgodności oraz własny system jakości, producent/dostawca wystawia deklarację zgodności, która uprawnia do wprowadzenia wyrobu do obrotu. W Polsce ogólne kryteria deklaracji zgodności składanej przez dostawcę wprowadza zharmonizowana norma PN-EN 45014 .
Należy podkreślić, iż państwa członkowskie UE przywiązują ogromną wagę
do zapewnienia warunków swobodnego przepływu towarów przy jednoczesnym zagwarantowaniu ich odpowiedniej jakości, zapewnionej przez ujednolicone prawo
w zakresie wymagań, oceny i kontroli jakości. Dlatego rozwiązania prawne w zakresie systemu oceny zgodności traktowane są przez stronę UE jako acquis communautaire.
Prawo unii europejskiej wprowadzające ograniczenia w ochronie przeciwpożarowej – wycofywanie halonów z użycia
Rozporządzenie (UE) Rady oraz Parlamentu Europejskiego Nr 2037/2000 z dnia 29 lipca 2000r. w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową weszło w życie z dniem
1 października 2001 r. Jest ono aktem prawnym obowiązującym bezpośrednio, a jego adresatem są państwa członkowskie, osoby prawne i fizyczne. Rozporządzenie reguluje kompleksowo zasady produkcji, importu, eksportu i wprowadzania na rynek oraz stosowania substancji niszczących warstwę ozonową (w tym halonów), a także zasady ich odzyskiwania, recyklingu, regeneracji i niszczenia. Zawiera również zapisy dotyczące ograniczeń związanych z wprowadzaniem rozwiązań alternatywnych.
Produkcja halonów w państwach członkowskich UE jest zabroniona, z wyjątkiem ściśle określonych potrzeb krytycznych i dla określonych użytkowników. Ponadto produkcja i import mogą być dozwolone jedynie w przypadku, gdy żadna ze stron
nie będzie dysponowała odpowiednimi alternatywnymi substancjami lub halonami
po recyklingu czy regeneracji.
Zabrania się wprowadzania na rynek i stosowania halonów oraz urządzeń
je zawierających, z wyjątkiem halonów odzyskanych, po recyklingu lub regeneracji, stosowanych w istniejących systemach przeciwpożarowych do 31 grudnia 2002 r.
Nakazuje się wycofanie z użycia przed 31 grudnia 2003 r. systemów przeciwpożarowych i gaśnic zawierających halony oraz odzyskanie zawartych w nich halonów. Nakaz ten nie obejmuje wycofania halonów z obszarów wymienionych na liście zastosowań krytycznych.
Każdego roku kompetentne władze państw członkowskich zobowiązane
są przedłożyć Komisji informacje o realizacji procedury wycofywania halonów. Komisja dokonuje przeglądu zastosowań krytycznych oraz, jeśli uzna to za niezbędne, wprowadzi stosowne zmiany.
Jako krytyczne użycie halonu 1301 przyjęto zastosowanie go:
1) w samolotach – do ochrony przedziałów załogi, komór silnikowych, przedziałów bagażowych i załadunkowych,
2) w pojazdach wojskowych – do ochrony pomieszczeń zajmowanych przez personel
i przestrzeni silnikowych,
3) do inertyzacji przestrzeni zajętych przez ludzi, w których istnieje możliwość wydzielania się palnych cieczy, par lub gazów – w sektorze militarnym, wydobywczym nafty i gazu, petrochemicznym oraz na pokładach istniejących statków transportowych,
4) do inertyzacji istniejących centrów łączności i dowodzenia sił zbrojnych lub innych niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa narodowego,
5) do inertyzacji przestrzeni, w których istnieje ryzyko rozproszenia substancji radioaktywnych,
6) do ochrony tunelu pod kanałem La Manche (Channel Tunnel) i związanych z nim instalacji.
Jako krytyczne użycie halonu 1211 przyjęto zastosowanie go:
1) w gaśnicach i stałym wyposażeniu gaśniczym użytkowanym na pokładach samolotów do ochrony przedziałów załogi, komór silnikowych, przedziałów bagażowych
i międzykadłubowych,
2) w gaśnicach stosowanych do gaszenia pożarów w zarodku przez straż pożarną,
3) w gaśnicach stosowanych w wojsku i policji.
Należy zwrócić uwagę, że załącznik nie uwzględnia zastosowań krytycznych halonu 2402, który wprawdzie w ograniczonych ilościach, nadal jednak jest stosowany w Polsce
i w innych krajach byłego bloku wschodniego.
Rozporządzenie wprowadza ograniczenie stosowania substancji typu HCFC jako zamienników halonów (harmonogram redukcji Protokołu montrealskiego (PM) przewiduje wycofanie HCFC z użycia dopiero w roku 2030). Użycie wodorochlorofluorowęglowodorów jako alternatywnych środków gaśniczych w istniejących systemach przeciwpożarowych może być dozwolone w celu zamiany stosowanych tam halonów, zgodnie z następującymi warunkami:
• halony zawarte w systemach przeciwpożarowych zostaną całkowicie zamienione,
• odzyskane halony zostaną poddane zniszczeniu,
• 70 proc. kosztów destrukcji halonów zostanie pokryte przez dostawcę wodorochlorofluorowęglowodorów,
• każdego roku państwo członkowskie przedłoży Komisji dane dotyczące ilości wprowadzonych systemów HCFC oraz ilości halonów poddanych destrukcji.
Halony zawarte w systemach przeciwpożarowych i gaśnicach powinny być odzyskiwane w trakcie serwisowania i konserwacji urządzeń lub przed ich demontażem w celu likwidacji technologiami zatwierdzonymi przez strony PM lub innymi technologiami akceptowalnymi z punktu widzenia ochrony środowiska. Państwa członkowskie UE zobowiązane są podjąć działania promujące odzysk, recykling i regenerację oraz niszczenie substancji kontrolowanych, a także mające na celu ustalenie użytkowników odpowiedzialnych za zagwarantowanie postępowania zgodnego z zaleceniami rozporządzenia.
Postanowienia rozporządzenia 2037/2000 UE wprowadza w system prawa polskiego ustawa o postępowaniu z substancjami zubożającymi warstwę ozonową z dnia 2 marca 2001 r. oraz akty wykonawcze do niej , jednakże te akty prawne nie są identyczne z zapisami rozporządzenia. Ponieważ rozporządzenie 2037/2000 należy do tzw. prawa twardego, z chwilą uzyskania przez RP członkostwa w UE (maj 2004) stało się ono obowiązujące również w Polsce.
Bibliografia
1. Frank Emmert, Mateusz Morawiecki, Prawo europejskie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Wrocław 2000
2. Lucjan Ciamaga, Ewa Latoszek, Krystyna Michałowska-Gorywoda, Leokadia Oręziak, Eufemia Teichmann, Unia Europejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002
3. Materiały publikowane na stronach www.ukie.gov.pl
4. Materiały publikowane na stronach www.europa.eu.int/comm/environment
5. Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, pod redakcją Jana Barcza, Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2002
6. Fundusze strukturalne w Polsce, broszura Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, wyd. I, grudzień 2002