Rola Obrony Cywilnej w systemie obronnym RP

Obrona cywilna jest integralna częścią systemu obrony państwa, stanowi jeden z filarów przygotowania obronnego społeczeństwa i kraju. W Polsce stanowi system o sprecyzowanych
Zadaniach, strukturach i formach działania. Jest zespolona ze wszystkimi szczeblami admini-stracji państwowej i samorządowej, podmiotami gospodarczymi, organizacjami społecznymi oraz całym społeczeństwem. Siłą obrony cywilnej jest powszechność, oznacza to, że wszyscy obywatele naszego kraju uczestniczą w ochronie grup ludzi, którzy znaleźli się w sytuacji zagrożenia.
Podstawowe zasady organizacji i funkcjonowania obrony cywilnej określa międzynaro-dowe prawo wojenne, zwłaszcza Protokół dodatkowy I z 1977 r. Do Konwencji genewskiej z 1949 r. o ochronie ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych, ratyfikowany przez Pol-skę dopiero 19.09.1991 r. jako 110 państwo, mimo ze była jego współautorem i współinicja-torem.
Organizacje oraz zasady przygotowania i realizacje zadań obrony cywilnej regulują we-wnętrzne przepisy każdego kraju. Normy międzynarodowego prawa wojennego mają zasto-sowanie przede wszystkim w okresie trwania konfliktu zbrojnego.
Obrona cywilna w Polsce działa w ramach międzynarodowego prawa humanitarnego oraz przepisów polskich, takich jak ustawa:
 O powszechnym obowiązku obrony Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 21.11. 1967 r.
 O urzędzie ministra spraw wewnętrznych i administracji z dnia 21.06.1996 r. oraz wydane na ich podstawie dokumentami wykonawczymi
Pod pojęciem obrony cywilnej należy rozumieć zapewnienie bezpieczeństwa ludziom, ich mieniu i środowisku przed wypadkami i klęskami każdego rodzaju. Innymi słowy zgodnie z przepisami prawa obrona cywilna RP jest pozamilitarnym elementem systemu obronnego państwa i stanowi kompleks wewnętrznie skoordynowanych interdyscyplinarnych przedsię-wzięć o charakterze planistycznym, organizacyjnym, szkoleniowym, logistycznym i inwesty-cyjnym.
Cele obrony cywilnej są zawarte w artykule 137 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. O po-wszechnym obowiązku obrony RP: „Obrona cywilna ma na celu ochronę ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy po-szkodowanym w czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagro-żeń środowiska oraz usuwania ich skutków.”
W okresie pokoju obrona cywilna współuczestniczy w ochronie ludności i środowiska na-turalnego przed nagłymi i rozległymi zagrożeniami powstałymi w wyniku działania sił przy-rody lub awarii obiektów technicznych, szczególnie przed tymi, które powodują skażenia tok-sycznymi środkami przemysłowymi, skażenia promieniotwórcze oraz katastrofalne pożary, zatopienia, huragany itp., organizuje system wczesnego ostrzegania i przygotowuje ludność do powszechnej samoobrony.
Zadania obrony cywilnej w czasie pokoju:
 ochrona ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej oraz dóbr kultu-ry przed skutkami działań zbrojnych
 stworzenie warunków do wykrywania zagrożeń i ostrzegania oraz alarmowania ludno-ści
 przygotowanie schronów i ukryć dla ludności utrzymywanie ich w gotowości do uży-cia
 gromadzenie i przechowywanie środków indywidualnej ochrony dla jednostek organi-zacyjnych OC i ludności
 wyposażenie jednostek organizacyjnych OC w sprzęt ratowniczy, przyrządy i aparatu-rę do wykrywania różnego rodzaju skażeń
 sukcesywne przygotowywanie infrastruktury ochronnej i ratowniczej, medycznej i so-cjalno – bytowej do działania w warunkach ekstremalnych
 systematyczne szkolenie kadr kierowniczych administracji rządowej i samorządowej, jednostek organizacyjnych OC oraz żołnierzy sił zbrojnych OC, a pozostałej ludności w dziedzinie powszechnej samoobrony
 współdziałanie z organami powołanymi do zwalczania klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwania ich skutków (decyzję o włączeniu sił OC do tych działań podejmują terenowi szefowie OC)
W razie wojny obrona cywilna ma na celu ochronę ludności, zakładów pracy, urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury oraz ratowania poszkodowanych i udzielanie im pomo-cy.
Podstawowe zadania obrony cywilnej w czasie wojny:
 wykrywanie zagrożeń oraz ostrzeganie i alarmowanie
 organizowanie ewakuacji ludności
 przygotowanie budowli ochronnych
 zaciemnienie i wygaszenie oświetlenia
 organizowanie i prowadzenie akcji ratunkowych
 udzielanie poszkodowanym pomocy medycznej (w tym umożliwienie korzystania z o-pieki medycznej i posługi religijnej)
 walka z pożarami
 zaopatrywanie ludności w sprzęt i środki ochrony indywidualnej. Przygotowanie oraz prowadzenie likwidacji skażeń i zakażeń
 organizowanie doraźnych pomieszczeń i zaopatrzenia dla poszkodowanej ludności
 doraźna pomoc w celu przywrócenia i utrzymania porządku w strefach dotkniętych klęskami żywiołowymi i katastrofami
 doraźne przywracanie działania niezbędnych służb użyteczności publicznej, w tym pomoc w budowie i odbudowie awaryjnych ujęć wody pitnej
 doraźne grzebanie zmarłych
 ochrona żywności oraz innych dóbr niezbędnych do przetrwania
 działalność planistyczna i prace organizacyjne, działalność szkoleniowa i upowszech-niająca z zakresu problematyki OC
 przygotowanie ludności do uczestnictwa w powszechnej samoobronie
 zabezpieczenie dóbr kultury, urządzeń użyteczności publicznej i ważnej dokumentacji
Centralnym organem właściwym w sprawach obrony cywilnej jest Szef Obrony Cywilnej Kraju, którego na wniosek Ministra Spraw wewnętrznych i Administracji powołuje prezes Rady ministrów. Do zakresów działania szefa Obrony Cywilnej Kraju należy:
• przygotowanie projektów założeń i zasad działania obrony cywilnej
• ustalenie ogólnych zasad realizacji zadań obrony cywilnej
• koordynowanie przedsięwzięć i sprawowanie kontroli nad realizacja zadań obrony cywilnej przez naczelne organa administracji, terenowe organa administracji rządowej i organa samorządu terytorialnego
• sprawowanie nadzoru nad odbywaniem zasadniczej służby w obronie cywilnej
Terenowymi organami obrony cywilnej w administracji rządowej i samorządowej SA wo-jewodowie, starostowie, wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast jako szefowie obrony cywilnej województw, powiatów, miast i gmin. Do zakresów ich działania należy kierowanie oraz koordynowanie przygotowań i realizacji przedsięwzięć obrony cywilnej przez instytucje państwowe i samorządowe, podmioty gospodarcze i inne jednostki organizacyjne działające na ich terenie. Szefowie Obrony Cywilnej województw i gmin wykonują zadnia obrony cy-wilnej przy pomocy podległych im urzędów oraz powołanych w ich strukturach specjali-stycznych komórek organizacyjnych:
• w województwach – przy pomocy Wojewódzkich Inspektorów Obrony cywilnej i wy-działów Zarządzania Kryzysowego i Ochrony Ludności, Wojewódzki Komitet Prze-ciwpowodziowy i Wojewódzki Zespół do Spraw Ochrony Przeciwpożarowej
• w miastach powyżej 40 tys. mieszkańców – Miejskich Inspektorów Obrony Cywilnej, Wydziałów Zarządzania Kryzysowego itp.
• w pozostałych gminach – pracowników do spraw obrony cywilnej
Natomiast do realizacji zadań obrony cywilnej w zakładach pracy odpowiedzialni są ich właściciele lub kierownicy.
Jednostki organizacyjnymi przeznaczonymi do wykonywania zadań obrony cywilnej są formacje obrony cywilnej.
Formacje OC są to zorganizowane, przeszkolone i wyposażone w niezbędny sprzęt i urzą-dzenia zespoły ludzkie, tworzone z wybranych pracowników zakładów pracy i mieszkańców miast i gmin. W zakładach pracy zatrudniających mniej niż 50 pracowników, mogą być two-rzone wspólne formacje dla kilku sąsiadujących ze sobą zakładów. Jeżeli jednak w zakładzie zatrudniającym poniżej 50 pracowników wytwarza się, magazynuje lub wykorzystuje do pro-dukcji toksyczne środki przemysłowe, kierownicy, właściciele mają obowiązek powołać for-macje, zdolne do samodzielnego działania ratowniczego w strefach bezpośredniego zagroże-nia stworzonego przez zakład pracy. Zgodnie z obowiązującymi przepisami w gminach i za-kładach pracy tworzy się:
• formacje obrony cywilnej ratownictwa ogólnego (RO)
• formacje obrony cywilnej przeznaczone do wykonywania zadań specjalnych
Formacjami OC przeznaczonymi do wykonywania ogólnych zadań ratunkowych są za-kładowe i terenowe oddziały RO. Natomiast formacjami przeznaczonymi do wykonywania zadań specjalnych są zakładowe oddziały i samodzielne pododdziały służb obrony cywilnej, np. likwidacja skażeń, ratownictwa budowlanego, komunalnego, energetycznego, a także przeciwpożarowego. Zakładową lub terenową formację OC może stanowić oddział, kompa-nia, pluton lub drużyna. Formacjami OC są również oddziały, w których odbywana jest przez poborowych zasadnicza służba w obronie cywilnej, specjalistyczne oddziały techniczne i zgrupowania ratownicze.
Cały skład osobowy formacji OC powinien posiadać kwalifikacje ratowników. Ratownicy ci, za pomocą sprzętu, urządzeń i narzędzi przydatnych do prowadzenia prac ratowniczych, jakie znajdują się w wyposażeniu formacji RO, wykorzystując nabyte w szkoleniu umiejętno-ści, szczególnie w zakresie udzielania pierwszej pomocy, bezpośrednio ratując poszkodowa-nych.
W zależności od zadań i charakteru rejonu porażenia ratownicy mogą działać pojedynczo, parami lub w małych lub większych zespołach.
Podstawowymi zadaniami formacji RO jest:
• prowadzenie rozpoznania wyznaczonych obiektów, w których mają być przeprowa-dzone prace ratunkowe
• wyszukiwanie, wydobywanie i wynoszenie poszkodowanych ze zniszczonych budyn-ków, budowli ochronnych, miejsc pożarów, zatopień itp.
• dostarczenie w miarę możliwości do zasypanych schronów i ukryć powietrza, a także wody, żywności, leków i środków opatrunkowych, we współdziałaniu z pododdziała-mi służb OC
• natychmiastowe udzielenie pierwszej pomocy i organizowanie punktów zbiórki po-szkodowanych
• stwarzanie warunków do wprowadzenia do akcji ratunkowej sprzętu technicznego (np. odgruzowania dróg dojazdu)
• wykonywanie prostych prac zabezpieczających uszkodzone budynki oraz urządzenia techniczne i komunalne, które zagrażają życiu ludzi lub uniemożliwiają wykonywanie prac ratunkowych
• oznakowanie i zabezpieczanie wykrytych min, niewypałów i niewybuchów
Formacje OC tworzą ministrowie, wojewodowie, starostowie, wójtowie, burmistrzowie, prezydenci miast, uwzględniając przede wszystkim skalą występujących zagrożeń, rodzaj formacji, ich przeznaczenie oraz stan osobowy i organizacje wewnętrzną. Formacje OC mogą tworzyć także pracodawcy.
Funkcje ośrodka koordynującego działania ratownicze w ramach krajowego systemu ra-towniczo- gaśniczego w Polsce spełnia Krajowe Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochro-ny Ludności (KCKRiOL), które łączy w sobie struktury stanowisk kierowania obrony cywil-nej i straży pożarnej KCKRiOL podlega komendantowi głównemu Państwowej Straży Pożar-nej, który jest zarazem Szefem Obrony Cywilnej Kraju. Centrum zapewnia jednocześnie w sytuacjach kryzysowych obsługę zespołów i komitetów zarządzania kryzysowego.
W KCKRiOL w czasie sytuacji kryzysowej pełnią dyżur przedstawiciele Państwowej Straży Pożarnej, Policji, Straży Granicznej, Lekarza Dyżurnego Kraju i innych niezbędnych służb oraz instytucji. Ich udział w pracach centrum zapewnia monitorowanie rozwoju zagro-żeń na terenie całego kraju i koordynowanie prowadzonych przedsięwzięć, mających na celu zapobieganie tym zagrożeniom i likwidowanie ich ewentualnych skutków. Na co dzień cen-trum nadzoruje sytuacje meteorologiczną i hydrologiczną w zlewiskach najgroźniejszych rzek, mierzy też poziom radiacji na terenie kraju. Monitoruje również przepustowość szlaków komunikacyjnych- drogowych, kolejowych, rzecznych i morskich.
W sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń centrum zapewnia obsługę- w zakresie systemów informatycznych, łączności i miejsca działania- rządowym sztabom. W ośrodku operacyjnym w Warszawie może się zebrać na przykład Komitet Rady Ministrów ds. Zarządzania w Sytu-acjach Kryzysowych, któremu przewodniczy wicepremier. Jest to dziś najwyższe ciało pań-stwowe (złożone z ministrów wybranych resortów stosownie do problemów i istniejących zagrożeń) podejmujące w wypadku poważnego kryzysu decyzję o charakterze strategicznym. Instytucją organizującą działania władz dotyczące zachowania bezpieczeństwa publicznego w razie różnych zagrożeń jest Zespół Reagowania Kryzysowego ministra spraw wewnętrz-nych i administracji. Uczestniczą w nim, pod przewodnictwem ministra, szefowie poszcze-gólnych służb tego resortu np. Policji, Państwowej Straży Pożarnej czy Straży Granicznej oraz przedstawiciele innych niezbędnych resortów i instytucji.
Krajowe Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludności łączy systemy łączności i alarmowania obrony cywilnej i Państwowej Straży Pożarnej. Napływają tu wszystkie infor-macje dotyczące zagrożeń bezpieczeństwa ludności, zarówno będących w sferze zaintereso-wań Państwowej Straży Pożarnej, jak i obrony cywilnej.
KCKRiOL współpracuje z podobnymi ośrodkami innych krajów (zwłaszcza sąsiadów Polski) oraz międzynarodowymi centrami zarządzania kryzysowego poza granicami państwa (w Kwaterze Głównej NATO, w przedstawicielstwach UE i ONZ), a także z organizacjami humanitarnymi- głównie z Biurem Narodów Zjednoczonych ds. Koordynacji Pomocy Huma-nitarnej (OCHA). Komitetem Ekonomicznym Unii Europejskiej oraz z Wysokim Komitetem Planowania Cywilnego NATO (SCEPC).
Służbę w KCKRiOL pełni także wyjazdowa grupa operacyjna. W wypadku większych akcji ratowniczych wspomaga ona kierującego akcją. W razie wystąpienia zagrożenia o za-sięgu ponadwojewódzkim Dyżurny Operacyjny Kraju może polecić włączenie do działań na Terenia całego kraju i zoorganizowanie w kompanie gaśnicze lub specjalistyczne grupy ra-townicze będące w dyspozycji komendanta głównego Państwowej Straży Pożarnej.
Za podstawę działania systemu antykryzysowego i systemu ratowniczego w naszym kraju przyjęto podział na trzy poziomy. Podstawowy poziom wykonawczy jest to poziom powiatu, na którym praktycznie realizuje się przygotowane wcześniej plany awaryjne. Wyższym po-ziomem wykonawczym - wspomagającym i koordynującym - jest poziom wojewódzki, a wreszcie trzecim- poziom krajowy, czyli centralny. Regułą jest reagowanie na najniższym poziomie administracji. Wyższy szczebel administracji powinien przejąć kierowanie akcją dopiero wtedy, kiedy zostaną wyczerpane możliwości szczebla niższego. Natomiast organ wyższego szczebla zobowiązany jest ustawowo do pomocy organom szczebla niższego.
Żelazną zasadą reagowania kryzysowego jest podział kompetencji w zakresie zarządzania i koordynacji działaniami ratowniczymi. Największą rolę w bezpośrednim zarządzaniu lub kierowaniu działaniami antykryzysowymi odgrywa najniższy poziom administracji - gminy, a następnie powiatu. Jeśli chodzi o działanie ratownicze, to podstawowym ogniwem jest tu powiat, dopiero potem województwo, którego rola sprowadza się do koordynowania i wspo-magania działań ratowniczych.
Działania obrony cywilnej w Polsce opiera się na trzech zasadach:
• zasada prymatu układu terytorialnego- zgonie z którą podstawą struktur OC jest trój-stopniowy podział terytorialny kraju (gmina, powiat, województwo), a zatem decyzje podejmuje i ponosi za nie całkowitą odpowiedzialność władza odpowiedniego szcze-bla terytorialnego
• zasada jednoosobowego kierownictwa- na mocy której uprawnienia, obowiązki i od-powiedzialność, zarówno w zakresie zwierzchnictwa, jak i kierowania, są przypisane jednoosobowemu kierownictwu
• zasada powszechności- oznaczająca, że planowanie i prace organizacyjne wykonują wszystkie organy władzy publicznej, jednostki organizacyjne, instytucje i podmioty gospodarcze, na których ciąży obowiązek przygotowania i realizacji zadań obrony cywilnej oraz że obywatele naszego kraju są przygotowani do udziału w ratownictwie i powszechnej samoobronie w obliczu zagrożenia
Obowiązki obywateli w obronie cywilnej mają różny charakter.
1. Jednym z obowiązków jest służba w obronie cywilnej, zarówno w okresie pokoju, jak i wojny. Każdy, kto otrzyma przydział organizacyjno- mobilizacyjny do kon-kretnej formacji OC, pełni służbę w obronie cywilnej. Dotyczy to również żołnie-rzy rezerwy, którzy nie są przewidziani do służby wojskowej albo do służby w jednostkach zmilitaryzowanych. Nasz system obronny przewiduje także, że część poborowych może odbywać służbę zasadniczą nie w jednostkach woj-skowych, a w formach obrony cywilnej.
2. Młodzież szkolna spełnia ustawowy obowiązek odbywania przysposobienia obronnego, który jest obowiązkowym przedmiotem nauki w szkole ponadgimna-zjalnej.
3. Niezależnie od tego wszystkie osoby zdolne ze względu na stan zdrowia, z wyjąt-kiem kobiet w ciąży, osób wychowujących małe dzieci oraz osób spełniających w inny sposób zadania obronne, podlegają obowiązkowi szkolenia z zakresu po-wszechnej samoobrony. Obowiązek ten spełnia się w czasie pokoju przez uczest-nictwo w szkoleniu organizowanym przez organy obrony cywilnej i kierowników zakładów pracy w celu zdobycia odpowiednich umiejętności zachowania się i działania w warunkach zagrożenia, w tym poznania zasad samoobronny przed bronią masowego rażenia.
Ustalone są również obowiązki i działania obywateli na rzecz przygotowań obrony kraju. W ramach przygotowań do powszechnej samoobrony dotyczyć one mogą:
• przygotowania obronnego swego zakładu pracy lub miejsca swojego zamieszkania
• rozbudowy, utrzymania i konserwacji pomieszczeń oraz obiektów schronowych
• zabezpieczenia publicznych źródeł wody pitnej oraz środków spożywczych przed ska-żeniem
• przygotowanie siebie i rodziny do rozśrodkowania lub przyjęcia w swoim domu innej rozśrodkowanej rodziny
• znajomości sygnałów powszechnego ostrzegania i alarmowania oraz sposoby ich ogła-szania
• znajomość rozmieszczenia schronów i ukryć zabezpieczających
• w razie potrzeby przygotowania zapasów leków i środków opatrunkowych
• w razie potrzeby przygotowania niezbędnego zapasu żywności i wody pitnej
• zabezpieczenia swojego mieszkania przed skażeniami i zakażeniami, pożarem oraz przygotowania go do zaciemnienia
Według unormowań międzynarodowych obrona cywilna oznacza wypełnienie zadań hu-manitarnych, których celem jest:
• ochrona ludności cywilnej przed niebezpieczeństwami wynikającymi z działań zbroj-nych lub klęsk żywiołowych i innych współczesnych zagrożeń
• przezwyciężenie bezpośrednich następstw tych zdarzeń
• zapewnienie ludności cywilnej warunków koniecznych do przetrwania, ratowania i u-dzielania pierwszej pomocy poszkodowanym