Augustyn z Hippony

BIOGRAFIA
Aureliusz Augustyn urodził się 13 listopada 354 roku w Tagaście w północnej Afryce (tereny dzisiejszej Algierii). Jego ojciec Patrycjusz urzędnik rzymski był poganinem, matka Monika chrześcijanką. Wychowany przez nią zgodnie z zasadami wiary chrześcijańskiej, nie został jednak ochrzczony. Pochodził z rodziny ubogiej. Jedynym sposobem wybicia się w owym czasie było wykształcenie, dlatego też Augustyn za wszelką cenę dążył do pogłębiania swojej wiedzy. Początkowo uczył się w rodzinnym mieście. Pod kierunkiem prywatnego nauczyciela w Tagaście głównie arytmetyki i łaciny. Dzięki wyrzeczeniom jego ojca jak i całej rodziny dane mu było rozpocząć studia w niedalekiej Madaurze. Po roku nauki Augustyn trafił znowu do Tagaste gdzie spędził rok czekając aż Patrycjusz uzbiera odpowiednia kwotę na kontynuowanie jego nauki. Następnie przeniósł się do Kartaginy, gdzie do roku 374 uczył się retoryki. Mimo iż jego matka starała się wychować go zgodnie z zasadami wiary chrześcijańskiej Augustyn nie podzielał jej wiary. Aczkolwiek wyniósł z domu rodzinnego niektóre zasady chrześcijańskie, głównie moralne. Swobodna atmosfera Kartaginy, nasiąknięta kultami religii wschodnich, sprawiła, że całkowicie rozstał się z wzorami chrześcijańskimi. Po pierwszym roku nauki umarł jego ojciec a Monika przejęła po nim ciężar starań o dokończenie kształcenia syna. W tym samym czasie Augustyn postanawia związać się z kobietą, która zostaje jego konkubiną przez następne 15 lat. Niedługo potem rodzi mu się syn Adeodat. W 373 roku w wieku 19 lat Augustyn doznaje głębokiej życiowej przemiany. Przeżywa swoje pierwsze religijne nawrócenie. W czasie studiów natrafia na zaginione już teraz dzieło Cycerona Hortensius. To ono zainspirowało go do zgłębiania filozofii. „(...)Przed mymi oczami zmarniały nagle wszystkie ambicje światowe. Niewiarygodnym wprost żarem serca zacząłem tęsknic do nieśmiertelności, jaką daje mądrość (...) To właśnie ona zmieniła uczucia moje i ku Tobie, Panie, zwróciła moje modlitwy, i nowe, odmienne wzbudziła we mnie życzenia i Pragnienia „
Cyceron skłonił Augusta do poszukiwania mądrości, ten natomiast zwrócił się ku biblii, aby tam ją znaleźć. Doznał wielkiego rozczarowania. Wzburzyła go forma języka, jakim była napisana funkcjonująca ówcześnie w Afryce łacińska Biblia (język potoczny, gwarowy). Poza tym treść księgi zdawała się mieć niewiele wspólnego z Mądrością, którą kochać wskazywał mu Cyceron. Wkrótce stał się wyznawcą manicheizmu. Jej misjonarze odznaczali się „znakomitą wymową i wielką wytwornością” W sekcie tej odnalazł dokładnie to, czego szukał źródło mądrości (par exellence) w postaci Chrystusa. Był to ruch filozoficzno-religijny, założony w III wieku przez Maniego, łączył elementy chrześcijaństwa oraz religii wschodu. Charakterystyczną cechą manicheizmu był dualizm. Zgodnie, z którym u podstaw świata znajdują się dwie zasady: dobro (światło) i zło (ciemność).W ciągu 10-ciu lat wyznawania manicheizmu Augustyn stawiał sobie coraz więcej pytań, na które ta religia nie dawała mu odpowiedzi. Ostatecznie rozczarowany odrzucił ją. W 374 roku Augustyn założył w Kartaginie własną szkołę retoryczną. Po dziewięciu latach wykładów wśród trudnych i niezdyscyplinowanych studentów, postanowił wyjechać do Rzymu. Gdzie miały czekać go większe zaszczyty. Lecz przede wszystkim wydawało mu się, iż rzymscy studenci będą bardziej zdyscyplinowani. W 384r Augustyn dostaje odpowiedzialne stanowisko profesora retoryki w Mediolanie. Było to miejsce będące polityczna stolicą ważnej części zachodniej cesarstwa, tutejszy dwór przyciągał wybitnych ludzi, dla Augustyna Mediolan oznaczał nowe zainteresowania, dalszą naukę, wielkie szanse na sukces. Nabrał dla niego szczególnego znaczenia, ponieważ to tutaj pod wpływem kazań biskupa Ambrożego zmienił on swoje dotychczasowe negatywne zdanie na temat chrześcijaństwa, choć nadal nie do końca się z nim identyfikował. Dalszej drogi szukał w pismach platońskich i neoplatońskich ( Plotyna oraz Porfiriusza). W końcu pod wpływem neoplatonizmu odrzuca materializm i sceptycyzm ostatecznie rezygnuje z kariery opartej na studiach z zakresu literatury na rzecz „życia w filozofii”. Wpływ Ambrożego spowodował, iż Augustyn ponownie mógł traktować pismo święte jako autorytatywne źródło mądrości. Lektura fragmentu listu św. Pawła do Rzymian, nawołującego do zerwania z dotychczasowym życiem, wstrząsnęła nim i przypieczętowała jego nawrócenie. Ważną datą w życiu Augustyna było przyjęcie chrztu w Wigilię Wielkanocną 387 roku. Ochrzcił go biskup Ambroży. Sakrament ten równocześnie przyjęli: syn Adeodatus i przyjaciel Alipiusz. Tego samego roku Augustyn wraz z matką udał się do Ostii gdzie ciężko zachorowała i wkrótce zmarła. Po śmierci Moniki wrócił do swoich rodzinnych stron. Z okresu, kiedy przebywał w Mediolanie pochodzą jego pierwsze pisma: O życiu szczęśliwym, O nieśmiertelności duszy, O muzyce. Po powrocie do rodzinnego miasta, Tagasty, W 388 roku Augustyn założył pierwszą wspólnotę religijną. Tam sprzedał swą posiadłość a pieniądze rozdał ubogim. W dwa lata później umarł jego syn Adeodatus. Po święceniach kapłańskich w 391 roku i niedługo potem biskupich, na stałe osiadł w Hipponie, gdzie założył drugą wspólnotę. Dla swych wspólnot napisał regułę wspólnotowego życia, stanowiącą podstawę dla późniejszych reguł zakonnych, opartą na Piśmie Świętym. Poświęcił się też pracy pisarskiej. Jego dzieła tworzyły podstawowy referat nauki chrześcijańskiej. W latach 388-391 Augustyn napisał m.in. takie dzieła, jak: O prawdziwej religii, O kazaniu na Górze. W ostatnich latach swego życia powstały jego najsłynniejsze pisma filozoficzne i teologiczne t.j.: O nauce chrześcijańskiej, Wyznania, O Trójcy Świętej, O państwie Bożym. Pozostawił po sobie około 120 prac na tematy filozoficzne i teologiczne. Augustyn zmarł w Hipponie 28 sierpnia 430 r., w wieku siedemdziesięciu sześciu lat. Podczas oblężenia tego miasta przez Wandalów.






IDEE FILOZOFICZNE

-.Teoria poznania

Zgodnie z założeniami filozofów okresu hellenistycznego Augustyn kontynuował twierdzenie, iż celem każdego człowieka jest dążenie do szczęścia. Filozofia natomiast ma spełniać role narzędzia, dzięki któremu można do niego dotrzeć. Głównym czynnikiem potrzebnym do szczęścia jest poznanie. Nie chodzi tu o samo dążenie do niego. Trzeba je posiadać. Ważny jest również obiekt poznania gdyż nie każdy jest tak ważny jak poznanie Boga oraz własnej duszy. „Pragnę znać Boga i dusze. I nic więcej? Nic więcej„W jednym z pierwszych swoich tekstów dokonanych po nawróceniu „Przeciw akademikom” Augustyn rozważa argumenty sceptyków przeciw możliwości poznania zmysłowego. Odwołują się oni do złudzeń zmysłowych, z którymi zgadza się on w znacznej mierze powiadając, że chociaż w praktyce opieramy się na zmysłach, to jednak są one zawodne. Augustyn odrzuca możliwość poznania dzięki zmysłom. Stwierdza on jako najlepszą drogę do poznania prawdy wgląd w treści zawarte w duszy człowieka. „Wejdź w samego siebie. We wnętrzu człowieka mieszka prawda”. Jak możemy zauważyć Augustyn w swej teorii poznania zerwał z tzw. obiektywizmem i sensualizmem, tzn. odrzucił stanowiska, które polegały na szukaniu prawdy w świecie zewnętrznym, na drodze zmysłowego kontaktu z tym światem; nawiązywał natomiast do spirytualistycznej teorii poznania Platona, zgodnie z którą poznanie prawdy polega na uświadomieniu sobie przez duszę wiedzy, która jest w niej zawarta w postaci gotowej. Ten zwrot ku wiedzy zawartej w duszy człowieka zapewnia według Augustyna jej wielką przewagę nad wiedza pochodzącą od świata zewnętrznego, ponieważ wiedza płynąca bezpośrednio z duszy jest bezwzględnie pewna, natomiast ta druga jest zawodna i do niczego nieprzydatna. Augustyn szukając sposobu poznania, który mógł być niezawodnym źródłem prawdy natrafił na źródło w duszy człowieka zwróconym ku jej własnym przeżyciom wewnętrznym.Można, bowiem wątpić - jak uważali sceptycy - w prawdziwość wiedzy o rzeczach zewnętrznych, ale nie można wątpić w to, co zawarte jest we własnej duszy. Własne myśli, do których mamy bezpośredni dostęp, są najpewniejszymi ze wszystkich faktami. „Wszystko jest wątpliwe prócz tego, że jestem i że myślę” – pisał św. Augustyn i ta jego wypowiedz stała się później fundamentem filozofii Kartezjusza, który w swym racjonalizmie spożytkował ją stawiając na samowystarczalność ludzkiego rozumu. Augustyn nie przyjmował istnienia w człowieku wiedzy wrodzonej w takim sensie jak to czynił Platon. Człowiek poszukując prawdy w treściach własnej duszy, nie może dotrzeć do niej o własnych siłach. Zdaniem Augustyna, człowiek wprawdzie posiada w sobie wiedzę, która nie wywodzi się z żadnego doświadczenia, lecz jest to wiedza pochodząca z tzw. iluminacji (oświecenia). Bóg w bezpośredni sposób oświeca ludzki umysł ideami, zapisuje je w jego duszy od wewnątrz, pozwalając jej poznać najwyższe prawdy wprost, tj. bez uciążliwego i wątpliwego rozumowania; jest to poznanie drogą prostej intuicji, olśnienia, bezpośredniego i nagłego uświadomienia sobie tego, co prawdziwe. Augustyńską koncepcję poznania prawdy na drodze boskiego oświecenia określono nazwą: teoria iluminacji.




-. Obraz człowieka

Augustyn w swojej filozofii przyjął dualistyczną koncepcję człowieka (wpływ filozofii Paltona).Stwierdzał, że człowiek jest istotą złożoną z duszy i ciała, będących dwiema odrębnymi substancjami. Ciało pojmował jako substancję ilościową, a więc jako to, co posiada trzy wymiary: długość, szerokość i głębokość. Cechą każdego ciała fizycznego jest to, że zajmuje jakieś miejsce w przestrzeni. Samo ciało ludzkie jest jednak czymś bezwładnym. Natomiast czynnikiem ożywiającym je jest dusza, która nie jest ani własnością ani rodzajem ciała, jest bytem wychodzącym poza wszelka materię. Nie można jej ani zobaczyć ani dotknąć, czy też scharakteryzować w sposób ilościowy. Wbrew teoriom filozofów starożytnych nie ma żadnego powiązania z funkcjami biologicznymi posiada natomiast takie funkcje jak myśl, wola, pamięć. Jeżeli chodzi o odrębność duszy od ciał możemy dowieść to porównując następujące fakty. Całkowita odmienność funkcji ciała a duszy. Dusza nie znajduje się w określonym miejscu. Jest ona doskonalsza od ciała gdyż jest bliższa Bogu. W przeciwieństwie do starzejącego się ciała jest ona niezniszczalna, nieśmiertelna, trwa wiecznie. Stosownie do takiego podziału bytu ludzkiego istnieją dwa rodzaje poznania: poznanie zmysłowe i rozumowe (duchowe), przy czym tylko to drugie prowadzi do uzyskania wiedzy prawdziwej i pewnej. Wiedza o duszy jest pewniejsza od wiedzy o świecie cielesnym (fizycznym). Oprócz zmysłów i rozumu człowiek posiada jeszcze wolę. Augustyn przeciwstawił się teorii Sokratesa jakoby to rozum miał przewagę nad wolą. Według niego jest odwrotnie gdyż to właśnie wola i jej działanie stanowią o kształcie ludzkiego życia duchowego. Wola jest tą władzą ludzką, która jest przyporządkowana jakiemuś dobru, tak jak rozum jest przyporządkowany prawdzie. Wola poszukuje szczęścia, a szczęście polega na zrealizowaniu dobra, do którego lgnie. Największe szczęście, człowiek może posiąść wówczas, gdy jego wola skieruje się na najwyższe dobro. Ponieważ Augustyn twierdził, że tym najwyższym dobrem jest Bóg, zatem największe szczęście płynie dla człowieka z faktu skierowania się swoją wolą ku Bogu. Jedna z jego wypowiedzi mówi: „Uczyniłeś nas dla siebie, Boże, i niespokojne jest serce nasze, póki nie spocznie w Tobie”. Wola ludzka jest jednak wolna a człowiek ma wybór może odwrócić się od dobra najwyższego albo przy nim pozostać. Augustyn był przekonany, iż człowiek nawet, kiedy podąża w stronę zła, dostrzega je jako dobro. Wola ludzka nigdy nie pragnie zła jako zła a kiedy nawet kieruje się ku niemu postrzega je jako dobro. Wolna wola człowieka nie jest jednak nieograniczona. Napotyka ona na poczucie prawa i moralnego obowiązku. Augustyn twierdził, że w ludzkiej duszy oprócz wiecznej prawdy teoretycznej istnieją również prawdy moralne, czyli zasady kierujące wolą. Jeśli natomiast chodzi o stosunek wolnej woli do łaski i przeznaczenia.
Był on przekonany o tym, że pomiędzy człowiekiem a Bogiem istnieje przepaść, której człowiek nie może pokonać sam, siłą swojej woli, niezbędna jest, więc nadprzyrodzona pomoc nazwana łaską. Prowadzenie życia zgodnie z zasadami chrześcijańskimi jest możliwe dzięki połączeniu naturalnej woli i nadprzyrodzonej łaski. Skąd się jednak bierze zło? Augustyn opowiadał się za tzw. prywacyjną koncepcją zła (privatio = brak),zgodnie, z którą zło nie jest po prostu brakiem dobra, lecz jego „niedostatkiem” to nieobecności dobra, które być powinno. Można to przedstawić w oparciu o hierarchiczny układ świata według Augusta. Rzeczy wyższe powinny władać rzeczami niższymi, nie zaś odwrotnie, jeśli tak właśnie się dzieje wtedy układają się w porządek sprawiedliwy. Ostatecznie, więc złem według Augusta jest nieporządek nieład, sytuacja, gdy rzeczy niższe rządzą wyższymi, odwracając należyty układ. Prawdziwe dobro jest udzielane w łasce. Skoro istnieją ludzie źli, to znaczy, że są na świecie ludzie pozbawieni łaski dobra. Wnioskiem, do jakiego doszedł Augustyn, było twierdzenie, że istnieją ludzie obdarzeni łaską, przeznaczeni do dobra i ludzie pozbawieni jej, przeznaczeni do zła. Augustyńska nauka o odgórnym przeznaczeniu ludzi do dobra lub zła, a przez to do zbawienia i potępienia (nauka o predestynacji) oznaczała brak wolnej woli w życiu religijno moralnym człowieka, (choć w pozostałych aspektach wola pozostawała wolna). Zasada predestynacji zdejmowała też z człowieka odpowiedzialność za czyny, które są z góry zaplanowane. Spór, jaki wywołał swą koncepcją Augustyn, toczył się przez całe wieki. Do poglądów tych nawiązał później miedzy innymi Marcin Luter, Swoim dziełem „O niewolnej woli” przeciwstawił się do treści Augustyna („O wolnej woli”) .






-.Wizja świata (creatio ex nihilo)

Kosmogonia zawsze znajdowała ważne miejsce we wszystkich systemach filozoficznych. Augustyn zgodnie z biblia przyjmował powstanie świata z nicości (creatio ex nihilo). Jako pierwszy filozof przyjął te teorię gdyż wszyscy ówcześni przyjmowali odwieczne istnienie materii. Ewentualny akt stwórczy demiurga, (czyli budowniczego świata) polegał na przekształcaniu tej materii lub na wprawieniu jej w ruch. Augustyn nawiązywał do wcześniejszych filozofów starożytnych, lecz ich wnioski modyfikował w duchu Biblii. Uważał, że Bóg najpierw stworzył z nicości pierwszą materię. Dalsze etapy procesu stworzenia polegały na formowaniu tej pierwotnej materii, na nadawaniu materii harmonijnego porządku.
Główną zasadą wszelkiej harmonii w tym czasie były właściwe proporcje powodujące, że ma miejsce swego rodzaju „jedność w wielości” (unitas in varietate).Augustyn nawiązywał do koncepcji Pitagorasa, w której to głównym założeniem była możliwość przedstawienia całej rzeczywistości w liczbach. Wszystkie elementy świata natury, sztuki, muzyki, o ile stanowią harmonię, można wyrazić liczbowo, to znaczy stosunkiem liczb całkowitych. Pitagorejczycy twierdzili, że podstawą całej rzeczywistości jest liczba. Ten pogląd Augustyn wspierał biblijnym zdaniem, pochodzącym z Księgi Mądrości, mówiącym o tym, że świat został stworzony „według miary, liczby i wagi”. Liczba, leżąca u podstaw kosmosu, jest podstawą porządku, formy, piękna, doskonałości, proporcji, praw panujących w świecie. Augustyn sformułował w tym kontekście dość oryginalną ideę, którą można nawet uznać za pewną wersję teorii ewolucji. Była to koncepcja „racji zarodkowych” (rationes seminales). „Racje zarodkowe” – to niewidzialne, tkwiące w materii zarodki rzeczy, siły, możliwości. Zostały one złożone w materii przez Boga w akcie stwórczym i mogą się w swoim czasie ujawnić. Są niejako zakodowane w materii, która dzięki temu rozwija się, zgodnie z założonym dla niej planem. Późniejszy komentator koncepcji Augustyna porównywał racje zarodkowe do pąku róży, który nie jest jeszcze w pełni kwiatem, lecz może jeszcze się rozwinąć, jeżeli zaistnieją do tego odpowiednie warunki. Również rozwój świata przyrody pozwala na ujawnianie się kolejnych form zarodkowych, które przybierają widzialną postać. Do idei tej sięgali w dwudziestym wieku myśliciele chrześcijańscy próbujący uzgodnić biologiczną teorię ewolucji (zmienności gatunków) z chrześcijańską doktryną o stworzeniu świata przez Boga.








Augustyn zajmuje w kręgu myśli chrześcijańskiej mniej więcej to samo miejsce, które w myśli europejskiej w ogóle przyznajemy Platonowi: To on dał podstawy dalszego rozwoju wiary chrześcijańskiej Wszyscy późniejszy myśliciele chrześcijańscy w formułowaniu swoich teorii opierali się na jego poglądach. Był źródłem, z którego do tej pory czerpią dwa odłamy chrześcijaństwa, katolicyzm oraz protestantyzm. W obrębie katolicyzmu istnieją dwa wielkie kierunki myśli, pierwszy to augustynizm natomiast drugi zwany tomizmem, lecz w głównej mierze jest on interpretacją myśli Augustyna. Jego pisma są pod wieloma względami zjawiskiem wyjątkowym. Jako pisarz jest kontynuatorem i przekazicielem dziedzictwa starożytnego epokom następnym, z nim bowiem kończy się rzymska starożytność, a po nim zaczyna średniowiecze. Jego twórczość poprzez średniowiecze przechodzi w czasy nowożytne i współczesne. A dzięki bogatej spuściźnie literackiej, która się po nim zachowała nieomal w całości, (była przez wieki pilnie przechowywana, przepisywana i czytana) jego wpływ na następne pokolenia jest tym większy. Przez wiele wieków autorytet Augustyna w kościele katolickim był niepodważalny. Kształtował on przez wieki doktrynę chrześcijańską w filozofii, teologii oraz duchowości. Trwała obecność Augustyna wywarła duży wpływ nie tylko dla samego chrześcijaństwa, ale również dla całej kultury europejskiej. Jego Wyznania były przez wieki i są nadal lekturą dla wszystkich, którzy widzą w poszukiwaniu prawdy o sobie, o swym doczesnym i wiecznym przeznaczeniu drogę ocalenia sensu bycia człowiekiem. Pod tym względem jego doświadczenie jest niezastąpione. Biorąc pod uwagę wszystkie prace Augustyna można stwierdzić, iż oprócz wielkiej różnorodności tematów są one również wielką syntezą filozoficzno teologiczną chrześcijańskiego myślenia. Był on świetnym polemistą jak i analitykiem tekstów i problemów potrafił w wielkim stylu zbijać twierdzenia przeciwnika i uzasadniać własnymi argumentami rację swoich twierdzeń. Właśnie to w dużej mierze zadecydowało o tym, iż to on właśnie stanowił podstawę całego zachodniego chrześcijaństwa. Natomiast o jego trwałej obecności w kulturze europejskiej oraz aktualności i bliskości jego drogi myślenia zadecydowały w dużej mierze trzy jego główne dzieła: Wyznania, O Trójcy Świętej i O państwie Bożym. Jego kazania i listy stanowią uzupełniający komentarz pozwalający lepiej zrozumieć tematy poruszane w tych dziełach.




Wyznania to dzieło wielce oryginalne a zarazem bardzo osobiste. Augustyn sięga tutaj do swoich własnych doświadczeń życiowych i poddaje je analizie. Wyznania od pierwszej do ostatniej strony są wielką spowiedzią człowieka, który po swoim nawróceniu przygląda się sobie, swemu postępowaniu, które prowadziło go kręta ścieżką do ostatecznej prawdy. W tej chwili patrząc na wszystkie wydarzenia z przeszłości robi to już z innej perspektywy. Robi to z punktu widzenia człowieka wierzącego, przed którym odsłoniła się wieczna prawda i najwyższe piękno. Analizując swoje życie obecnie widzi, co poszło nie po jego myśli, co go zawiodło gdzie popełnił błąd, co mu nie pozwalało w Chrystusie dostrzec Zbawiciela, pomimo iż już w młodości poznał jego imię. Prawdziwa wartość "Wyznań" bliska ludziom wszystkich czasów polega na tym, że są niezwykle szczerym wyznaniem wiary. Tak postrzegano je w ciągu wieków. Wyznania stały się najczęściej czytanym podręcznikiem życia duchowego. Przeżycia w nich zawarte przedstawiały wzór życia wewnętrznego.
Dzieło "O Trójcy Świętej" wraz z pozostałymi pismami teologicznymi św. Augustyna dla przyszłych pokoleń było czymś więcej niż tylko sumą wiedzy teologicznej. Przede wszystkim było wzorem, uczyło, bowiem, jak budować syntezę rozumu i wiary. Tym samym dawało początek teologii zachodniej, dla której odtąd ideałem było zrozumienie prawd wiary.
Dzieło O państwie Bożym jest nie tylko krytyką pogaństwa i wielką z nim polemiką; jest także czymś więcej niż tylko wychwalaniem wiary chrześcijańskiej więcej także niż tylko filozofią historii, choć z pewnością spełnia te zadania. Lecz to, co najważniejsze, było ukryte jest to teologia żyjąca w ramach historycznych dziejów ludzkości, teologia tłumacząca działanie Boga w świecie. Tak jak Wyznania były teologią przeżytą w jednej duszy ludzkiej i historią tłumaczącą działania Boga w życiu jednostki. O państwie Bożym w ciągu wieków było dziełem cieszącym się niesamowitym zainteresowaniem. Przyjmowano je głownie jako wykład na temat wiary i pochwałę moralności chrześcijańskiej, nie widziano jednak oryginalnej teologii dziejów, która została dostrzeżona dopiero w czasach nowożytnych. Myśl Augustyna pozostaje ciągle żywa, inspiruje i fascynuje.



Bibliografia

Oksfordzka ilustrowana historia filozofii Anthonego Kenny’ego
Krótka historia filozofii Robert C. Solomon i Kathleen M. Higgins
Augustyn Henry Chadwick
Augustyn z Hippony Peter Brown
Historia filozofii Władysław Tatarkiewicz
Zarys historii filozofii Józef Bocheński