Demokracja szlachecka
Początki Rzeczpospolitej szlacheckiej przypadają na rok 1505, kiedy to została uchwalona, przez Aleksandra Jagiellończyka, konstytucja sejmowa- „Nihil novi”, czyli nic nowego o nas bez nas. Na jej mocy, szlachta, która w Polsce stanowiła 10% ogółu społeczeństwa, zastrzegła sobie, że bez zgody izby poselskiej, nie mogą być dokonane w państwie żadne zmiany. Odtąd postanowienia sejmowe zapadać mogły tylko za zgodą trzech równoległych stanów: króla, senatu i izby poselskiej. W ten sposób szlachta uzyskała wpływ na zasadnicze decyzje państwowe.
Uzyskanie wpływów i pierwsze przywileje
Tak naprawdę proces przejmowania władzy przez szlachtę rozpoczął się już w drugiej połowie XIV wieku. W 1374 roku w Koszycach, Ludwik Węgierski wydał pierwsze przywileje dla szlachty, aby ta zgodziła się na wstąpienie na tron jego córki Jadwigi. Wraz z uzyskaniem zgody, szlachta zyskała:
- obniżenie podatku poradlnego do 2 gr. z łanu chłopskiego (kmiecego)
- zwolnienie z obowiązku budowy i naprawy zamków
- zwolnienie z podatków gruntowych
- nagradzanie za udział w wyprawach poza granice kraju
- wykupienie z niewoli szlachcica podczas wypraw zagranicznych
- zakaz wprowadzania nowych podatków przez państwo bez jej zgody.
Król zobowiązał się również wypłacać wysokie odszkodowania za straty, które zostały poniesione w wyprawie poza kraj. W dodatku urzędy krajowe miały być obsadzane tylko przez Polaków, a urzędy ziemskie (wojewoda, kasztelan) jedynie przez mieszkańców osiadłych na danej ziemi.
Przywilej koszycki, jako pierwszy, nie zawierał postanowień jednostkowych- ogarniał społeczeństwo szlacheckie jako całość, co spowodowało, że już pod koniec XIV wieku, stan szlachecki wyodrębnił się i sam świetnie prosperował. Od tamtej pory, byłe rycerstwo zaczęło traktować przywileje jako liczne dowody swego powolnego, ale intensywnego zdobywania władzy.
Umacnianie pozycji szlachty
Wraz z biegiem czasu szlachta domagała się coraz większej ich ilości. Trzeba przyznać, iż nie było to rzeczą specjalnie trudną w owych czasach, ponieważ każdy następny pretendent do tronu polskiego opierał się na szlachcie niby na mocnym ramieniu, które potrafi zapewnić mu upragnioną władzę. Niejednokrotnie w historii dynastii Jagiellonów umiejętność wykorzystania dobrych stosunków ze szlachtą, równała się zdobyciu tronu. I to nie tylko polskiego. Polityka dynastyczna, jaką prowadziło zjednoczone królestwo, czyli ekspansja Jagiellonów na trony Czech i Węgier, była pośrednio zasługą licznych konszachtów szlachty polskiej ze szlachtą zagraniczną.
Przywileje były aktami prawnymi, na mocy których szlachta otrzymywała uprawnienia polityczne, gospodarcze, sądowo-administracyjne i ekonomiczne, a także zwolnienia z niektórych obowiązków prawa publicznego.
Kolejny przywilej został nadany, w 1422 roku przez Władysława Jagiełłę w Czerwińsku. Dzięki niemu szlachta zyskała gwarancję nietykalności dóbr ziemskich bez prawomocnego wyroku sądowego oraz zakaz łączenia stanowiska starosty i sędziego.
Również Władysław Jagiełło, w 1423 roku, w Warku, zabronił opuszczania wsi przez chłopów i zezwolił na usuwanie sołtysów, którzy źle, zdaniem szlachcica, wypełniali swe obowiązki („nieużytecznego sołtysa pan w dziedzictwie mając albo krnąbrnego, może rozkazać mu sołectwo jego sprzedać”) i na przymusowe wykupywanie ich ziemi. Trzeba dodać również, iż szlachcic sam wyceniał wartość sołectw.
Następnie, w 1430 roku w Jedlni (potwierdzone w 1433 roku w Krakowie) Jagiełło ofiarował szlachcie kolejne przywileje w zamian za oficjalne uznanie królewicza Władysława III przyszłym królem Polski i Litwy: gwarancję nietykalności osobistej i majątkowej szlachty bez wyroku sądowego, oraz to, że tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym;
Nowe przywileje uczyniły więc Władysława III królem, ale były wielką przegraną dla Jagiełły- sprawiły, że szlachta ostatecznie stała się stanem mocnym i prawie bezkarnym.
Rządy biskupa
Z powodu małoletniości nowego władcy, rzeczywiste rządy w państwie objął, znienawidzony przez szlachtę, biskup Zbigniew Oleśnicki, i tak oto lata 1434-1444 były nieskończoną batalią o władzę, pomiędzy oligarchią Oleśnickiego, a opozycją szlachty.
Kłótnia wrogich stronnictw przeniosła się wkrótce na arenę międzynarodową, kiedy to czescy wyznawcy husytyzmu, złożyli młodszemu bratu Władysława III, Kazimierzowi, propozycję czeskiej korony. Osierocony, po Albrechcie Habsburgu tron, który poprzednim razem wymknął się już z polskich rąk, był łakomym kąskiem dla szlachty. Stronnictwo magnackie odnosiło się do niego obojętnie, a wręcz wrogo. Do zbrojnej wymiany zdań doszło w 1439 roku pod Grotnikami, gdzie opozycja ze Spytkiem z Melsztyna na czele, poniosła druzgocącą klęskę.
Kazimierz Jagiellończyk
Kiedy Kazimierz Jagiellończyk został już królem, ostatecznie rozprawił się ze Zbigniewem Oleśnickim. Rycerstwo zaczęło formułować swe żądania podczas zgromadzeń pospolitego ruszenia, które przekształcały się w huczne sejmy obozowe. Pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej, które w celu ataku na twierdzę krzyżacką Chojnice, zebrać się miało w Cerekwicy, zorganizowało tam sejm obozowy, zmuszając króla do wydania przywilejów, w zamian za swój udział w wyprawie.
W 1454 roku w tenże właśnie sposób szlachta uzyskała obietnicę króla, że bez zgody sejmików ziemskich nie będzie on mógł zwoływać pospolitego ruszenia ani nakładać podatków. Akt wydany przez króla został potwierdzony w Nieszawie i przeszedł do historii jako statut cerekwicko-nieszawski, podstawa polskiego parlamentaryzmu. Dzięki jego rozwojowi szlachta zyskała realny wpływ na politykę państwa.
Jan Olbracht
W 1496 roku, w Piotrkowie Trybunalskim, Jan Olbracht potwierdził wcześniejsze przywileje: zwolnienie szlachty od ceł na towary przywożone na własne potrzeby, taksy wojewodzińskie, swoboda żeglugi na wszystkich rzekach i ograniczenie wyjścia synów chłopskich ze wsi do jednego na rok. Poza tym, jeden tylko syn z rodziny mógł iść do miasta pobierać nauki („Postanowiliśmy, aby tylko jeden syn ze wsi ojca mógł odchodzić do służby, a szczególnie do nauki albo do rzemiosła”). Natomiast pod żadnym pozorem nie mógł opuścić wsi. Również w zamian za swój udział w wyprawie na Mołdawię szlachta załatwiła sobie u Olbrachta tanią siłę roboczą- chłopów. Sejm walny w Piotrkowie zadecydował także, że mieszczanie nie mogą kupować dóbr ziemskich.
Sejmiki ziemskie i Sejm
Ostatecznie spotkania szlachty z rządzącym zaczęto określać mianem sejmików ziemskich. Od końca XIV w. sejmiki stały się organem samorządu, na których podejmowano decyzje obowiązujące całą szlachtę danej ziemi lub prowincji, w wypadku sejmiku generalnego. Od czasu przywileju z 1454 r. sejmiki zyskały funkcje ustawodawcze, gdyż wypowiadały się w sprawach przedstawionych przez króla. Od 1493 r. ukształtowała się praktyka wspólnych zjazdów reprezentantów sejmików z królem i grupą możnych (magnatów). Posłowie tworzyli izbę poselską, magnaci i najważniejsi urzędnicy państwowi- senat. Wspólny zjazd izby poselskiej, senatu i króla nazywano sejmem walnym. Sejm stał się wkrótce najważniejszym organem państwowym. Sejmy walne zwoływał król, a w okresie bezkrólewia prymas. Zwoływane były w zależności od potrzeby zwykle w Piotrkowie. Po 1569 r. miejscem obrad stała się Warszawa. Od 1573 roku sejmy dzieliły się na zwyczajne, zwoływane co dwa lata na sześć tygodni i nadzwyczajne, zwoływane w razie nagłej konieczności, zwykle na dwa tygodnie. Obok sejmu walnego odbywały się również inne rodzaje sejmów: konwokacyjny – zwoływany od 1573 r. w czasie bezkrólewia pod przewodnictwem interrexa dla ustalenia czasu i miejsca elekcji, a także koronacyjny – kończący bezkrólewie i mający miejsce w Krakowie.
Sejm uchwalał ustawy (konstytucje), których realizacją zajmowała się władza wykonawcza, czyli król i ministrowie. Podejmował decyzje w sprawach liczebności wojska, polityki zagranicznej państwa, wielkości podatków, wydatków i dochodów państwa. Tylko sejm mógł zawierać traktaty pokojowe i przymierza. Od początku XVII wieku zyskał prawo do wypowiadania wojny, kontrolowania najwyższych urzędników państwowych i króla oraz nadawania tytułu szlacheckiego. Podczas sejmów odbywały się sądy szczególnej wagi, tzw. sądy sejmowe. Rozpatrywały one sprawy ciężkich przestępstw politycznych (np. zdrady stanu).
Walka z magnaterią
Wielkie znaczenie sejmu spowodowało, że szlachta zaczęła toczyć walkę z magnatami o wpływ na jego decyzje. Była to jednocześnie walka o uniezależnienie szlachty od zwierzchnictwa magnaterii i zajęcie odpowiedniego miejsca w państwie. W tym celu został powołany ruch polityczny średniej szlachty, tak zwany ruch egzekucyjny. Jego nazwa wywodzi się od głównego postulatu: egzekucji praw i dóbr. Pojęcie egzekucji dóbr oznaczało odebranie magnatom dóbr królewskich bezprawnie przetrzymywanych przez rody magnackie. Natomiast egzekucja praw to żądanie wcielenia w życie prawa o tzw. incompatibiliach, czyli zakazie łączenia w jednym ręku kilku wysokich godności państwowych, jak również postulat kodyfikacji prawa, zacieśnienia unii z Litwą i likwidacji odrębności ustrojowej Prus Królewskich.
Program ruchu egzekucyjnego został poparty jedynie przez Zygmunta Augusta, który na sejmie piotrkowskim w 1562-1563 r. wcielił go częściowo w życie. Przeprowadzona została nowa unia z Litwą. Sukcesy ruchu egzekucyjnego spowodowały przejściowe osłabienie pozycji magnatów. Jednak wobec braku poparcia monarchów dla jego postulatów stopniowo tracił on siły, aż wreszcie w początkach XVII w. przestał istnieć.
Udział w elekcji
Niezwykle ważnym elementem demokracji szlacheckiej był udział w elekcji monarchy. W 1572 roku po śmierci Zygmunta Augusta, ostatniego przedstawiciela dynastii Jagiellonów należało ustalić zasady przeprowadzenia wyboru władcy. Ustalono, że miejscem elekcji będzie wieś Kamień pod Warszawą, a urząd interrexa, czyli tymczasowego zastępcy króla, sprawować będzie prymas Polski. Ponadto przyjęta została zasada elekcji viritim. Dawała ona każdemu szlachcicowi prawo do udziału w elekcji.
Podczas pierwszej elekcji w 1573 roku przyjęte zostały dwa niezwykle ważne dokumenty. Były to artykuły henrykowskie i pacta conventa. Pierwszy z nich to akt sformułowany na sejmie elekcyjnym w 1573 r. podczas wyboru na tron Henryka Walezego. Zawierał on najważniejsze zasady ustroju politycznego Polski, do przestrzegania których musiał się zobowiązać wstępujący na tron monarcha. Panujący zobowiązywał się między innymi, że będzie przestrzegał zasady elekcji viritim, zwoływania sejmu co dwa lata, nienakładania podatków oraz niezwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmu. Ponadto uznawał prawo szlachty do wypowiadania mu posłuszeństwa, gdyby tych warunków nie dotrzymał. Nad poprawnym wcielaniem ich w życie czuwało 16 senatorów.
Natomiast pacta conventa to postulaty przedkładane przez szlachtę kandydatowi na króla, który po obiorze musiał zaprzysiąc ich wykonanie. Były one różne dla każdego z kandydatów, gdyż zależały od ich możliwości. Zwykle dotyczyły rozmaitych zagadnień z zakresu polityki zagranicznej, organizacji armii i świadczeń finansowych. Niestety elekcja okazała się nieudana, gdyż francuski książę Henryk Walezy opuścił Rzeczpospolitą, by objąć po bracie tron francuski. W drugiej elekcji, w 1575 roku na tron została wybrana siostra Zygmunta Augusta, Anna Jagiellonka, której dano za męża Stefana Batorego.
Demokracja szlachecka była systemem politycznym, który zapewniał szlachcie przewagę nad pozostałymi stanami i wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa. Ustrój ten, mimo że nie zdołał przetrwać nawet stu lat, zdołał wiele zmienić w historii Polski. Wraz z wygaśnięciem dynastii Jagiellonów, wygasła i monarchia szlachecka- Rzeczpospolita Obojga Narodów wkroczyła w nową erę władzy magnackiej.