Szkoła "ruchu" i szkoła "niezmienności" czyli jak rozumieli byt greccy filozofowie przyrody.

1. Sposoby pojmowania świata w starożytności

Starożytny sposób pojmowania świata przez pierwszych filozofów był bardzo niedoskonały. Opierał się on głównie na tym co ludzie widzieli i czego doświadczali, gdyż nauka i technika nie były na tyle rozwinięte co dzisiaj. Ich przemyślenia nie dotyczyły uczuć i myśli o rzeczach nie dających się opisać za pomocą zmysłu wzroku, a tego co mogli zobaczyć na własne oczy ? przyrody, ludzi i zwierząt. Dlatego też takie osoby nazywa się filozofami przyrody. Nauka i technika mają tu duże znaczenie, gdyż w dzisiejszych czasach nie zastanawiamy się, czy ten piorun, który uderzył w jakiegoś człowieka, zesłany został jako kara za jakieś grzechy, albo czy ulewa i powódź spowodowane są jakąś ponadnaturalną siła. Oczywiście są tacy którzy przyjmują te teorie, ale według mnie należy się trzymać z dala od wszelkich przesądów. Odpowiedzi na takie pytania poznajemy już jako małe dzieci, co dowodzi, jak daleko posunęło się myślenie i wiedza ludzka od tamtych czasów. Dlatego też poznawanie sposobu myślenia filozofów przyrody jest bardzo ciekawym zajęciem, gdyż próbują oni opisać świat stojąc na poziomie intelektualnym kilkuletniego dziecka, co kiedyś uznawane było za niezwykłą wiedzę i mądrość. Jednak mimo naszej obecnej wiedzy filozofowie przyrody mogą nas zaciekawić ze względu na niektóre poglądy, których nie da się rozstrzygnąć stojąc twardo na ziemi i trzymając się racjonalnego sposobu myślenia. Dotyczą one bowiem samej natury bytu, co do której możemy się sprzeczać także i dzisiaj.

2. Założenia filozofów przyrody

Założenia filozoficzne to inaczej to, czego chce się dowiedzieć dany filozof i do czego dąży w swoim uprawianiu filozofii. Założeniem filozofów przyrody było poznanie świata, a przede wszystkim zjawisk na nim zachodzących. W dzisiejszych czasach coraz więcej wagi przykłada się do odkrycia jak powstała nasza planeta, system słoneczny i cały wszechświat, gdyż tego jeszcze nauka nam nie powiedziała. Na podstawie powstawania obcych, oddalonych o miliardy lat świetlnych galaktyk oraz skamielin i pozostałości, staramy się odkryć, jak powstał wszechświat. Greccy myśliciele działali na mniejszą skalę. Powstanie planety, w przeciwieństwie do nas ich nie interesowało. Było to logiczne, gdyż bardziej interesujące jest to, dlaczego kogoś trafił piorun, a nie dlaczego zmienia się położenie gwiazd na niebie w nocy. Jak na poziom kilkulatka ? całkiem logicznie. Bardzo popularne wśród starożytnych myślicieli było dążenie do wskazania ?arch?. Po polsku termin ten to słowo ?zasada?. Jest to pierwsze, a zarazem będące jednym z najważniejszych, pojęcie filozoficzne. Po przyjęciu teorii, że świat jest (istnieje) od zawsze, co było wtedy bardzo powszechne nawet wśród zwykłych ludzi, poszukiwano rzeczy, która znajduje się zarazem u początków i u podłoża albo pewnej wybranej sfery rzeczywistości, albo - najczęściej - wszystkiego, co jest. Odnajdywano ?zasadę istnienia?, która objawiała się w cyklach życiowych (był to bardzo często dostrzegany motyw przez ówczesnych) ludzi i zwierząt. Pytanie o arch, jakie postawili sobie starożytni filozofowie, zapoczątkowało w VII w. p.n.e. dzieje filozofii europejskiej. Nie odkryto jeszcze dlaczego przyjęli takie dążenie, gdyż nie posiadamy obecnie dostatecznych źródeł, aby to zrobić. Jednak mimo to iż cel był podobny, filozofowie dochodzili do skrajnie różniących się od siebie wniosków, które łączyło to, że wybrana materia (arch) znajduje się we wszystkim co istnieje (czasem nawet wszystko co istnieje, jest tylko i wyłącznie zbudowane z tej materii) i poprzez nieustanne przekształcanie się tworzy naszą rzeczywistość. Wiara w to nazywa się hilozoizmem a wyznawców tej teorii nazywamy hilozoistami (od greckiego hyle - "materia" i zoon - "życie"). Prawie wszyscy dochodzili do wniosku, że arch to substancja, która istnieje na Ziemi i którą można zobaczyć na własne oczy i dotknąć.

3. Tales z Miletu, jako pierwszy filozof i hilozoista

Regułę tę potwierdza człowiek, który jako pierwszy w historii filozofii dał odpowiedź na dręczące ludzi pytania. Tales z Miletu (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.) to filozof, matematyk i astronom grecki. Przypisuje mu się wiele twierdzeń (m.in. twierdzenie Talesa, dzięki któremu miał wyznaczyć wysokość piramidy). Uchodzi za ojca matematyki. Znane mu były zjawiska oddziaływania magnesu na żelazo i elektryzowania się bursztynu, umiał też przewidzieć zaćmienia Słońca. Według niego pojęcie arch (którego w czasie jego życia jeszcze nie używano) to żywioł wody. Wynikało to wyłącznie z jego doświadczeń, a nie z wiary czy przekonań. ?Z wody rozwinęła się cała przyroda, jest ona życiodajna i zawiera pierwiastek dający życie? ? to można z przekonaniem stwierdzić także i dzisiaj. Dzisiaj możemy przeczytać, że ?570 milionów lat temu w kambrze, w ogóle nie istniało życie na lądzie. Natomiast w morzach roiło się od różnych gatunków roślin i zwierząt [...]?*. Mimo iż Tales nie miał prawa wiedzieć nic o dinozaurach, jego teoria okazuje się mieć potwierdzenie w dzisiejszej wiedzy naukowej. Stwierdził to na podstawie faktów dających się zaobserwować ? każda istota pozbawiona wody umiera po krótszym, lub dłuższym czasie, by mogły rosnąć jakiekolwiek rośliny jest ona niezbędna. Prawie wszystko co wiemy o tym filozofie z Miletu pochodzi ze źródeł Arystotelesa (który żył prawie dwieście lat później), gdyż sam nie napisał żadnej książki ani traktatu.

4. Kolejni adepci filozofii ? Anaksymander i Anaksymenes

Książkę natomiast napisał jego uczeń ? Anaksymander (610-547 p.n.e.) (nosiła tytuł Peri fyzeos ["O naturze"], niestety zaginęła, tytuł ten nie jest szczególnie oryginalny, gdyż jest to jedna z wielu książek napisanych przez starożytnych filozofów o takim właśnie tytule), który był kolejnym człowiekiem starającym się zrozumieć i poznać byt. Zawdzięczamy mu wprowadzenie pojęcia arch. W przeciwieństwie do mistrza uważał, że zasady wszechrzeczy nie da się zobaczyć i dotknąć ? miałby to być apeiron, bezkres, który jest ?nijaki? (nie ma początku, ani końca; kształtu ani ciężaru) ? z niego wyłania się wszystko co istnieje w różnych proporcjach. Ze wszystkich przeciwieństw, które wyłoniły się z apeironu, wyłania się istnienie. Kolejny uczeń Talesa to Anaksymenes (585-525 p.n.e.). Był on kontynuatorem myśli Anaksymandera. Uważał, że arch stanowi powietrze lub tchnienie (u człowieka według niego jest jeszcze pewna odmiana powietrza - dusza). Z niego poprzez rozrzedzanie i zagęszczanie powstaje różnorodność rzeczy i zjawisk w świecie - rzadkie powietrze jest ogniem, w miarę gęstnienia przekształca się kolejno w wiatr, chmury, wodę, ziemię, kamienie itd. Nie stwierdzili oni jednak, w jaki sposób zmienia się wszystko co nas otacza. Rzecz ta nosi nazwę ?problemu zmian?. Wszystkie one dokonują się dzięki wiecznemu ruchowi. Podzielał myśl swoich poprzedników, że zasada wszechrzeczy jest czynnikiem pojedynczym, lecz zmienia się nieustannie tworząc znany nam byt. Teoria wiecznego ruchu jest jedną z dwóch teorii dotyczących stałości rzeczy.

5. Następny zwolennik teorii zmian

Teorię nieustannych zmian ulepszył i znacznie rozbudował Heraklit z Efezu (ok. 540-480 p.n.e.) ? zwany ciemnym filozofem. Przyjął on, że niezmienną zasadą wszechrzeczy jest ogień (który cyklicznie krąży między niebem i ziemią), lecz nie uważał, że arch to coś szczególnie ważnego i wartego uwagi. O wiele bardziej interesowała go niekończąca się zmienność rzeczy, zwierząt i ludzi. Słynne są jego cytaty ?nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki? ( za każdym razem gdy wchodzimy do wody i my jesteśmy inni i rzeka jest inna niż poprzednim razem) oraz ?wszystko płynie? (wszystko zmienia się nieustannie i porusza, niczym woda w rzece). Mówił, że wszystko ma swój cykl i się zmienia. Jest jedyna stała rzecz, którą jest zmienność. Był pierwszym filozofem, który nie oparł myślenia na tym co jest widoczne. Był także pierwszym relatywistą, gdyż uważał, że ?wszystko jest względne?. Jak można wyczytać ?podstawą relatywistycznego systemu Heraklita jest:
a) zmienność rzeczy, gdyż natura jest ciągłą śmiercią i ciągłymi narodzinami. Nie ma bytu, jest tylko stawanie się. Owa teoria relatywizmu (powszechnej zmienności) została nazwana wariabilizmem lub heraklityzmem (od imienia twórcy).
b) względność rzeczy oznaczająca, że nic, co istnieje, nie ma własności stałych i bezwzględnych. Wszystkie własności przechodzą w swoje przeciwieństwa - i to one stanowią osnowę rzeczy. W teorii Heraklita jedynie porządek - rozum Wszechświata - jest niezmienny, najdoskonalszy, boski.?**
Heraklit był najsławniejszym przedstawicielem szkoły zmienności bytu i jest jej symbolem. Kolejni, żyjący po nim filozofowie skierowali się raczej w stronę niezmienności a także twierdzili, że obserwowana przez relatywistów zmiana jest tylko złudzeniem oraz pozorem.

* ?Dinozaury i inne zwierzęta wymarłe? ? Laure Cambournac, wydawnictwo Paweł Skokowski rok 1997
** Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna WIEM edycja 2001 http://wiem.onet.pl


6. Zwolennicy teorie stałości bytu

Pierwszym z nich jest to Ksenofanes z Kolofonu (ok. 575-480 p.n.e.). On z kolei postawił na ziemię. Uważał, że wszystko (np. Bóg) jest niezmienne. ?Zwalczał politeizm i antropomorfizm religijny ? jedyne bóstwo pojmował na sposób hilozoistyczny, jako siłę przenikającą cały świat i z owym światem identyczną?*. Uczniem jego był Parmenides z Elei (ok. 540-ok. 470 p.n.e.), a uczniem Parmenidesa ? Zenon (ok. 490-430 p.n.e.). Parmenides stworzył teorią skrajnie różniącą się od teorii bytu przedstawionej przez Heraklita. Według niego wszystko jest stałe. Jego uczeń doprowadził nawet do powstania ?paradoksów? ? dowodziły one że żaden ruch nie istnieje, ponieważ każdy krok, możemy podzielić na połowę, tę połówkę znów możemy podzielić na dwie części i tak dalej, i tak dalej. Wynika z tego że ruch jest pozorny gdyż nigdy nie postawimy całego kroku. Paradoksy Zenona z Elei były rozważane przez najwybitniejszych filozofów, a doczekały się naukowego rozwiązania dopiero dzięki badaniom nad pojęciem ciągłości (m.in. G.W. Leibniz, I. Newton). Oczywiście bardziej racjonalne stały się poglądy Heraklita, gdyż łatwiej jest sobie uświadomić, że wszystko wokoło nieustannie się zmienia, niż to że idąc ulicą w ogóle nie posuwamy się do przodu.

* Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna WIEM edycja 2001 http://wiem.onet.pl

7. Połączenie myśli Heraklita i Parmenidesa

Empedokles (V w. p.n.e.) próbował połączyć myśl Hieraklita i Parmenidesa. Stwierdził, że arch nie może być tylko jednym elementem. Doświadczył tego na przykładzie wody i ognia. Z całą pewnością stwierdził, że w ogniu nie może być ani odrobiny wody, gdyż zgasiła by ten ogień lub wyparowała. Analizując poglądy swoich poprzedników wydedukował że są cztery zasady tworzące wszechświat: ogień, woda, ziemia i powietrze. Podobnie dzisiaj wyróżniamy cztery żywioły. Jego cztery zasady mieszają się we wszystkim w różnych proporcjach. Wprowadził dodatkowo pojęcie dwóch sił: niezgody i miłości, które kierują żywiołami. Teorię liczby pierwiastków rozwinął uczeń Empedoklesa ? Anaksagoras (ok. 500 - ok. 428 p.n.e.). Twierdził, że tyle jest pierwiastków ile widzimy. Uważał też, że z tych pierwiastków jesteśmy zbudowani. Żeby móc np. poprawnie funkcjonować, potrzeba nam pierwiastków, z których się składamy i które są zawarte np. w chlebie. Według niego nie istnieją siły wprowadzone przez Empedoklesa, ale wszystko w ruch wprawia ?duch? (wiele osób później przypisywało Anaksagorasowi wymyślenie Boga).

8. Koniec filozofii przyrody

Demokryt (ok. 460 - 370 p.n.e.) był ostatnim zajmującym się filozofią przyrody w starożytności. Był twórcą teorii atomów (teorii atomistycznej) ? wszystko składa się z malutkich cząsteczek dzielących się do pewnego momentu. Był on ostatnim filozofem który zajmował się w większej części filozofią przyrody. Późniejsi filozofowie zajęli się bardziej człowiekiem, jego myślami i uczuciami. Filozosia przyrody stanowiła wstęp do późniejszych przemyśleń takich wielkich filozofów jak Sokrates, Platon i Arystoteles. Potem do tego nurtu powrócono w renesansie. Renesansowa filozofia przyrody to był jeden z głównych kierunków filozofii odrodzenia rozwijający się od połowy XV w. poprzez wiek XVI, głównie we Włoszech. Głosił on koncepcję Wszechświata opartą na zasadach jednorodności substancji materialnej, identyfikacji Boga z naturą. Uważam iż powstanie filozofii przyrody na samym początku historii filozofii było naturalne, gdyż otaczający świat od zawsze interesował swoich mieszkańców, a teorie Talesa i Heraklita są bardzo interesujące i dają dużo do myślenia także w dzisiejszych czasach.

Bibliografia:

- www.wiem.onet.pl Encyklopedia WIEM
- Dinozaury i inne zwierzęta wymarłe? ? Laure Cambournac, wydawnictwo Paweł Skokowski rok 1997
- "Świat Zofii" - Jostein Gaarder, wydawnictwo Jacek Santorski & CO, rok 1995
- Notatki z wykładów z filozofii - profesor Armin Mikos v.Rohrscheidt; rok szkolny 2003/2004 XVII Liceum Ogólnokształcące, Poznań