Magnum Stal Górnictwo solne w Wieliczce i Bochni
Najstarsze zapiski o górnictwie solnym w Polsce
1. Nadania Bolesława Chrobrego dla klasztoru tynieckiego zapisane w dyplomie z roku 1105 r. 2. Przywilej Kazimierza I z roku 1044 „magnum sal alias vieliczka” 3. Dyplom tyniecki z roku 1044 „In Sydina quvatuor surovice et due taberne et zawar de unaquaque sortagine et dedina” (W Sidzinie cztery źródła surowicy i dwa kramy, po zawarze soli z każdej panwi i warzelni) 4. Darowizna Kazimierza II Sprawiedliwego dla klasztoru w Sulejowie „alvenium salis in Cracoviensis telenio” (panwią soli z kopalni krakowskiej) 5. Uposażenie klasztoru cystersów w Koprzywnicy z roku 1227 (solifodina) 6. Przywilej Bolesława V Wstydliwego dla klasztoru w Staniątkach deputat soli „unum caldar, quod vulgaritier chram nominatur” (jeden blok pospolicie zwany konczem)
Najazd tatarów w roku 1241 doprowadził do takiego zniszczenia kopalń w Wieliczce i Bochni oraz wymordowania górników, że pamięć o nich zaginęła.
Dlatego J. Długosz pisze że sól odkryto w Bochni w roku 1251, a w roku 1252 Wieliczce. Marcin Kromer w Kronice Królewstwa Polskiego podaje daty 1252 i 1253. W Rocznikach Kapituły krakowskiej zapisano że, „odkryto sól, której przedtem nie było”.
Górnicy zostali sprowadzeni do Polski z Węgier, Turyngii i Moraw”
Bolesław V Wstydliwy ogranicza prawa osób trzecich na żupach. Przeprowadza pierwszą sanację gospodarki w żupach, tzw. restytucja czyli zamiana prawa własności na czynsz pieniężny lub daniny solne
Jan Łaski Kanclerz Koronny wręcza Królowi Aleksandrowi Jagiellończykowi „Statuty Królewstwa Polskiego” Radom 1506 r.
Ordynacja Kazimierzowska „Ordinatio salinorum Vieliciennsium et Bochenesium, per Casimirum Magnum, ex regestro veterum consuetudium earundem zuparum ... została wydana przez Kazimierza Wielkiego w roku 1368, a w roku 1451 potwierdzona przez Kazimierza IV Jagiellończyka.
Organizacja prawna salin Krakowskich
- władzę sądowniczą sprawował Podkomorzy Krakowski
- dochody i wydatki nadzorował żupnik Krakowski
- sprawy związane z ruchem kopalni nadzorował bachmistrz, odpowiednio, dla żupy wielickiej i żupy bocheńskiej.
Podkomorzy Krakowski jako najważniejszy urzędnik w żupach, sprawował w imieniu króla władzę sądowniczą w sprawach górniczych, sam zaś tylko przed królem odpowiadał. Sądy podkomorzego miały również prawo wyrokować w sprawach kryminalnych związanych z górnictwem W skład takiego sądu wchodzili między innymi przedstawiciele kopaczy (robotników zatrudnionych w żupie) w liczbie czterech starszych. Do obowiązków Podkomorzego Krakowskiego należała również intronizcja nowego żupnika w salinie
Żupnik Krakowski odpowiedzialny był za ekonomiczną stronę działalności żupy. Król w zamian za określony dochód oddawał żupę w dzierżawę, a Żupnik rozliczał się przed królem raz w roku. Do jego obowiązków należało również sprawowanie nadzoru nad sprzedażą soli, wydawania soli w „suche dni” osobom uprawnionym oraz kontrolowanie wydatków poniesionych przez żupę. Mieli oni również prawo wydawania zezwolenia na wydobywanie soli przez osoby prywatnym, które zatrudnionymi parobkami (otrokami) sól wydobywali na własny stół. (H. Łabęcki z tego wywodzi ich nazwę stolnicy).
W zakresie obowiązków żupnika należało również utrzymanie urzędników oraz służebników żupnych, zapewnienie łaźni i kuchni dla słabych, chorych i ubogich górników. Utrzymywanie w żupie szpitala i opłacanie cyrulika w nim zatrudnionego.
Do najważniejszych urzędników zatrudnianych przez żupnika należeli:
- podżupek, który żupnika we wszystkich sprawach zastępował i nadzorował zaopatrzenie zarówno dla kopalni jak i warsztatów oraz gospodarstw obsługujących żupę,
- pisarz żupny, który prowadził księgę przychodów i wydatków jak również rejestry wydawanej z saliny soli,
- ważnik, nadzorował ważenie soli, która z kopalni wydobyta została,
- strażnik, do którego obowiązków należało pilnowanie składu z solą, wydawanie soli kupcom i osobom uprawnionym za cedułą żupnika
Suche dni - cztery okresy postu obchodzone w kościele katolickim według kalendarza liturgicznego jeden raz na kwartał. Suche dni obejmują środę, piątek i sobotę na początku Wielkiego Postu, po Niedzieli Zesłania Ducha Świętego, po święcie Podwyższenia Krzyża Świętego i po wspomnieniu św. Łucji. Post w tym okresie ma wynagrodzić Bogu za nasze grzechy popełnione w trakcie kwartału.
Bachmistrz (góromistrz) - nadzorował roboty prowadzone w kopalni. Do szczególnych jego obowiązków należało kierowanie biegiem kopalni oraz sprawowanie nadzoru nad prawidłowym zabezpieczeniem odbudów podziemnych.
Gieometra gór (mierniczy) od drugiej połowy XVI wieku, do którego obowiązków należało wykonywanie pomiarów w kopalni i sporządzanie planów wyrobisk
Do podwładnych bachmistrza należeli:
- sztygarzy którzy nadzorowali roboty zlecone przez bachmistrza oraz rozdzielali robotników do pracy,
- podsztygarzy (warcabni) którzy nadzorowali pracę robotników
- starszejsi (seniores) – byli to wybrani spośród robotników górnicy o dużym doświadczeniu, którzy pracowali wspólnie z innymi górnikami, ale odbierali od nich roboty i składali sprawozdania podsztygarom. Wymienieni urzędnicy pełnili funkcje dozoru wyższego i średniego stopnia.
Robotnicy zatrudnieni w kopalni dzielili się, w zależności od wykonywanej pracy na:
- piecowi – drążyli chodniki zwane piecami, w poszukiwaniu soli,
- kopacze – urabiali ściany solne odkryte przez piecowych przy pomocy kilofów i klinów,
- cieśle – stawiali obudowę w chodnikach i komorach i szybach, naprawiali uszkodzone obudowy,
- hutmani – pracowali przy szybach i sprawdzali czy górnicy z kopalni soli nie wynoszą,
- walecze – transportowali urobione bałwany solne i beczki wypełnione pokruszoną solą,
- wozaki (wozacy) – transportujący pokruszoną sól taczkami pod szyb,
- kieratowi – obsługujący kołowroty,
- goniarze – poganiacze koni zaprzęgniętych w kieratach lub kołowrotach.