Dom, rodzina i ojczyzna we fraszkach Jana Kochanowskiego

Dom, rodzina i ojczyzna we fraszkach Jana Kochanowskiego

Jan Kochanowski był najwybitniejszym poeta polskiego renesansu. Epoka ta stała się przełomowa pod względem zmiany kierunku myślenia. Po okresie ciemnego, mglistego średniowiecza, pełnego zabobonów i całkowitego podporządkowania życia kościołowi i surowemu Stwórcy, ludzie pragnęli odmiany. Chcieli wolności, piękna, świeżości i prostoty. To wszystko dal im właśnie renesans, który głęboko nawiązywał do wskrzeszonego antyku i jego wspanialej kultury, sztuki, filozofii i literatury wywodzącej się aż ze starożytnego Rzymu i Grecji.
Tak jak już wspomniałem, odrodzenie swoimi założeniami zupełnie różniło się od średniowiecza. Monotonny teocentryzm został zastąpiony przez odważny i śmiały antropocentryzm. Człowiek i jego życie doczesne w otaczającym go świecie stały się punktem zainteresowania literatury, sztuki, nauki, filozofii i kultury. O ile dla ludzi średniowiecza życie było tylko krótkim etapem na grzesznej drodze do upragnionego zbawienia, o tyle renesansowi humaniści badali stosunek człowieka do przyrody, środowiska, które najpierw należy zrozumieć, odkryć jego tajemnice, a następnie podporządkować potrzebom ludzkim.

W odrodzeniu dominującą rolę odgrywał humanizm, który głosił wiarę w potęgę ludzkiego rozumu, umiłowanie ojczyzny i podziw nad przyrodą. Dla humanistów najważniejsza była istota ludzka i jej potrzeby. Zaczęto zajmować się zwykłym życiem bliźnich, dostrzegać urok w szarej codzienności. Odrzucono w kąt bezgraniczne wielbienie Boga jako surowego sędziego. Jawił się on teraz jako dobry ojciec, który w swej dobroduszności wybaczają swoim dzieciom nawet największe grzechy. Z największą uwaga przyglądano się przyrodzie, na każdym kroku podziwiając dzieła matki natury. Właśnie w takim otoczeniu, nasiąknięty hasłami odrodzenia dorastał, a później tworzył Jan Kochanowski. Napisał on szereg utworów zwanych fraszkami (od włoskiego „frasca”, pierwotnie gałązka, później blachostka, żarcik), którym po krotce chciałbym poświęcić moja prace.

Kochanowski w swoich licznych utworach prezentuje zróżnicowane tematycznie treści, bliskie ówczesnemu człowiekowi: miłość, przyroda, dom, sława, własna wielkość poetycka, pogoda ducha, kpiny z siebie, kolegów, przypadłości ludzkich, życie dworskie. Fraszki stanowią rodzaj lirycznego pamiętnika, w których Jan z Czarnolasu spisał swe przemyślenia, doświadczenia i spostrzeżenia. Dlatego też te krótkie wierszyki można podzielić na kilka grup, które różnią się od siebie tematem rozważań autora.

Pierwsza z nich stanowią fraszki filozoficzno-refleksyjne. Poeta wyraża w nich pogląd na świat i człowieka, renesansowego humanisty, który dostrzega dwulicowość świata, jego przemijalność, ale i urodę. Podmiot liryczny tych utworów jest artystą i cały czas pisząc odsłania przed nami tajniki swej duszy, które są zarazem bogate, niezgłębione, ale także ludzkie i bliskie nam, nawet po wiekach. Do tej grupy możemy zaliczyć fraszkę „O żywocie ludzkim”, która jest próbą zastanowienia się nad przemijającym życiem, rola i miejscem człowieka w świecie. Człowiek bynajmniej nie jest tu panem samego siebie, gdyż władzę nad nim ma wszechpotężna, kierująca się niezrozumiałymi dla niego prawami-Fortuna:„Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy”. Kochanowski stwierdza, ze włada ona także wszystkimi ziemskimi dobrami takimi jak „zacność, uroda, moc, pieniądze, sława”, przez co są one ulotne i nie warto o nie zabiegac: ”Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy. W ten sposób człowiek staje się w rękach losu marionetka, igraszka, które po spektaklu bez przeszkód chowa się do pudełka: ”Naśmiawszy się nami i naszym porządkom; Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom”. W ten sposób chce pokazać, że aby żyć szczęśliwie należy pogodzić się z trwałymi prawami natury, więc także z przemijaniem.
Fraszka ”Do gór i lasów” to przykład poezji autobiograficznej. Jan Kochanowski zwracając się w postaci apostrofy do miejsc swojej młodości, nakreśla nam historie swojego życia.

„Wysokie góry i odziane lasy!
Jako rad na was patrzę, a swe czasy
Młodsze wspominam, które tu zostały[...]
Gdziem potem nie był? Czegom nie skosztował?”

Skłania go to do refleksji - pojawiają się kolejne wizerunki poety jako podróżnika, żaka, rycerza, dworzanina, członka kapituły.
Poeta porównuje siebie z Proteuszem, który także często zmieniał postać: ”Taki był Proteus, mieniąc się to w smoka, to w deszcz, to w ogień, to w barwę obloka”. W zakończeniu pojawia pytanie o nieznana przyszłość, nieuchronna starosc: "A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci”. Tymi słowami Kochanowski wyraźnie nawiązuje do epikurejskiego przesłania „carpe diem”, czyli chwytaj dzień i ciesz się z każdej chwili swojego życia.

Inna, bliska Janowi z Czarnolasu grupę stanowią fraszki o tematyce dworskiej. Maja charakter filozoficzny, poeta przyjmuje w nich postawę obserwatora przyglądającego się światu i ludzkim poczynaniom, który z dystansem i stoickim spokojem przygląda się sprzecznościom, namiętnościom i złudzeniom targającym każdym człowiekiem. Utwór ”O doktorze Hiszpanie” to dobry przykład takiej właśnie poezji. Autor nakreśla historię swojego przyjaciela, Piotra Roizjusza, znanego jako doktor Hiszpan, który mając dość wieczerzy udaje się na spoczynek. Jednak pijani biesiadnicy odwiedzają go w domu i wmuszają weń alkohol: ”Trudny-powiada-mój rząd z tymi pany;Szedlem spać trzeźwy, a wstanę pijany” Tym samym posługując się żartem i humorem poeta krytykuje narodową wadę Polaków - skłonność do nadużywania napojów wysokoprocentowych. Ponadto Kochanowski stara się przekazać nam, że we wszystkim powinniśmy zachować umiar i zdrowy rozsądek, nie rezygnując jednak z różnych przyjemności. Utwór ten jest jednocześnie odzwierciedleniem doświadczeń nabytych przez Kochanowskiego podczas pobytu na dworach możnowładców, gdzie pijaństwo było częstym widokiem dla obcokrajowców.

Nie mniej pokaźna grupę stanowią utwory refleksyjne, w których jako przykladem posłużę się fraszka „Na zdrowie”. Jak można wywnioskować z tytułu, utwór poświecony jest niepozornemu skarbowi-zdrowiu. Ponieważ nie było ono częstym gościem domu państwa Kochanowskich, dlatego autor stara się ostrzec przed bagatelizowaniem i niedocenianiem jego znaczenia. Ponadto stwierdza, że nie wszyscy ludzie odnoszą się do „szlachetnego zdrowia” tak, jak powinni. Większość z nas nie wie jak cennym jest darem, nim go zabraknie. Wie o tym tylko ten, który je stracił. Ponadto wskazuje nam, że stan zdrowia jest podstawą zadowolenia i chęci do życia, a bez niej człowiek nie jest w stanie nic osiągnąć.
W odrodzeniu dominującą rolę odgrywał humanizm, który głosił m.in. umiłowanie do ojczyzny oraz podziw nad przyrodą i jej zbawiennym wpływie na człowieka. Dlatego tez mistrz Jan, jako typowy humanista nie mógł zapomnieć o utworach filozoficznych poświeconych tym zagadnieniom. Na dowód swojego umiłowania do otaczającej świata napisał fraszkę „Na lipę”, w której autor zachęca do harmonijnego współżycia z natura. We fraszce uosabia lipę jako żywą i wrażliwą na piękno poezji istoty, która daje schronienie przed gorącymi promieniami słońca, nie pragnąc nic poza wierszem pochwalnym: ”Bujne drzewa najlepiej dżdżem niebieskim żywą;Ale mię raczej daruj rymem pochwalonym. Mistrz Jan wyraża także swój stosunek do lipy, która przynosi mu natchnienie.

Kochanowski od początku swej twórczości daje dowody swego patriotyzmu i obywatelskiego zaangażowania. Potwierdza się to także w wielu utworach jego autorstwa. O miłości do ojczyzny mówi we fraszce “Na dom w Czarnolesie”, w której Jan Kochanowski zwraca się z apostrofą do Boga, aby ten udzielił mu błogosławieństwa na resztę życia:”Panie, to praca moja, a zdarzenie Twoje; Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje”. Poeta zawdzięcza mu wszystko, traktuje go jak swego dobroczyńcę i opiekuna, któremu można powierzyć wszystkie sekrety i prośby. Prosi o najważniejsze dla niego wartości moralne i etyczne, czyli zdrowie, spokój, czyste sumienie, dostatek pożywienia, pogodną starość. Ponadto mistrz Jan stwierdza, że do egzystencji nie potrzebuje bogactwa i przepychu „pałaców marmorowych”, lecz wystarczy mu skromne „gniazdo ojczyste” w Czarnolesie, gdyż tylko one są gwarancja szczęścia. Wynika to jego z troski o ojczyznę, a także dążeń patriotycznych.

Jan Kochanowski w swojej twórczości nieomieszkal wspomnieć o kobietach i miłości do nich. We fraszce „Raki” poeta pochwala cnoty i wartości kobiet, takie jak stałość w uczuciach, niezdolność do zdrady(„Miłuja z serca nie patrzaja zdrady”), nieprzecenianie dóbr materialnych(„Miłości pragną nie pragną tu złota’). Znowu w wierszu "Do Hanny" poeta skarży się, że jej serce jest twarde jak kamień, a w utworze "Do dziewki" wyznaje, że dręczy go ustawiczna tęsknota podczas nieobecności "ślicznej dziewki":

"Jakoby słońce zaszło, kiedy nie masz ciebie,
A z tobą i w pół nocy zda się dzień na niebie".

Jak widać na powyższych przykładach fraszki ukazują renesansowa wizje świata i ludzi z okresu szesnastowiecznej Rzeczpospolitej. Jedne stanowią żarty i dowcipne anegdoty, inne zaś mówią o miłości, wewnętrznych przeżyciach człowieka. Przy tym charakteryzują się wykwintnym językiem i kunsztowna forma, a nader wszystko są przystępne i zrozumiale dla każdego. Nie ulega wiec wątpliwości, ze Jan z Czarnolasu stworzył arcydzieła zwięzłości i precyzji, w których każdy może znaleźć cos dla siebie, a wartości w nich zawarte są ponadczasowe i nieśmiertelne. Doskonale świadczą o tym nawiązania późniejszych twórców epoki romantyzmu do jego twórczości.
Potwierdza to tylko tezę, ze Jan Kochanowski był największym poeta polskiego odrodzenia, który podniósł nasza ojczysta poezje do rangi europejskiej i przyczynił się do rozwoju literatury i języka polskiego.