Płazy

Układ pokarmowy Wszystkie dorosłe płazy są drapieżne, polują na drobne bezkręgowce lub narybek. Po?czątek układu pokarmowego stanowi obszerna jama gębowo-gardzielowa. Współczesne płazy mają drobne ząbki, przyrośnięte do kości szczęk i podniebienia. Żuchwa płazów bez?ogonowych jest bezzębna. Mają one umięśniony język (ryby go nie miały; to nowość n kilowców lądowych), przyrośnięty / przodu pyskn i Nkfcrnwany wolnym, rozwidlonym końcem do tyłu. Żaba czy ropucha może go błyskawicznie wyrzucić na znaczną odległość, trafiając w przelatującego owada (ryć. 24.3). Oczy żaby rejestrują głównie ruch, płaz po?trafi też ocenić odpowiednią odległość, kie?dy obraz celu padnie na określone miejsca siatkówki obu oczu. Przylepiony do języka łup jest połykany, pomocne w tym są ruchy oczu. Kiedy żaba połyka, jej gałki oczne za?padają się w głąb oczodołów, spodnią stro?ną uciskając kęs i przepychając go do prze?łyku. Treść pokarmowa po przejściu przez żołądek i jelita trafia do kloaki, czyli steku. Larwy płazów bezogonowych są roślinożerne. Zdrapują pokarm z roślin wodnych ro?gowymi ząbkami, po czym trafia on do długiego jelita (nie mają żołądka).

Układ oddechowy Dorosłe płazy oddychają parzystymi płucami mającymi postać słabo pofałdowanych, silnie ukrwionych worków (ryć. 24.4). Ponieważ płazy nie mają klatki piersiowej, wentyla?cja płuc odbywa się za pomocą pompy gardzielowej - żaba czy ropucha pobiera powietrze nozdrzami do jamy gębowo-gardzielowej dzięki obniżeniu podgardla. Następnie zamyka nozdrza zewnętrzne klapkami i dzięki skurczom mięśni podgardzieli wtłacza powietrze krótką tchawicą do płuc. Znaczna część wymiany gazowej odbywa się u płazów przez nagą, wilgotną skórę (ryć. 24.5). Żyjące w dobrze natlenionych strumieniach salamandry bezpłucne (Plethodonti-dae) pokrywają nawet całe zapotrzebowanie na tlen oddychając przez skórę i nabłonek jamy gębowej (płazy mają dość wolny metabo?lizm). Salamandry te są oczywiście niewiel?kich rozmiarów. Kijanki i dorosłe osobniki niektórych wodnych płazów oddychają skrzelami. U płazów ogoniastych skrzela są ze?wnętrzne, mają postać pierzastych wyrostków po bokach głowy. Starsze kijanki płazów bez?ogonowych mają natomiast skrzela ukryte we?wnątrz jamy skrzelowej zaopatrzonej w rurkę oddechową (później skrzela są resorbowane).

Układ krążenia kijanek przypomina układ krwionośny ryb - serce ma jeden przedsionek jedną komorę. U dorosłych płazów w związku ze zmianą sposobu oddychania pojawia się bieg płucny. Z głównego pnia tętniczego na przedłużeniu stożka tętniczego wychodzącego z komory serca rozchodzą się trzy pary łuków tętniczych: 1) tętnice głowowe, 2) łuki aorty (prawy i lewy), zaopatrujące w krew większość ciała. >) tętnice płucne (tablica III). Natleniona w płucach krew trafia żyłami płucnymi do lewego przedsionka. Krew z pozostałych naczyń (dużego obiegu krwi), w tym także wzbogacona w tlen krew z naczyń skórnych, trafia do zatoki żylnej i prawego przedsionka. Oba przedsionki uchodzą do jednej komory. Powoduje to mieszanie się krwi natlenowanej i odtlenowanej (w rzeczywistości mieszanej). Mieszanie to nie jest jednak całkowite. Serce jest tak zbudowane, że bogatsza w tlen krew z lewej części komory trafia do brzusznej części stożka tętniczego, kierując się do pierwszego i drugiego łuku tętniczego. Uboga w tlen krew z prawej części komory wędruje natomiast grzbietową częścią stożka tętniczego do tętnic płucnych. Oba strumienie krwi w stożku tętniczym rozdziela podłużna zastawka spiralna.

Układ nerwowy i narządy zmysłów Ewolucja płazów nie doprowadziła do zmiany ogólnej konstrukcji mózgowia. Zwierzęta te (podobnie jak ryby) nadal mają niewielkie mózgowie o bardzo małej masie.Części mózgowia ułożone są liniowo, jedna za drugą . Kresomózgowie jest dość mocno wydłużone i podzielone na dwie półkule. Ściany tej części mózgu są gładkie i cienkie - jednak zbudowane całkowicie z tkanki nerwowej. Jej neurony tworzą u niektórych gatunków pierwotną postać kory mózgowej. U niektórych gatunków półkule nieznacznie zakrywają międzymózgowie. Międzymózgowie jest w pełni wykształcone. U współczesnych płazów, w jego grzbietowej części, widoczna jest szyszynka. Brak natomiast trzeciego oka - ciemieniowego, które miały płazy kopalne. Śródmózgowie płazów bezogonowych jest duże i tworzy ośrodki analizy wzrokowej oraz prawdopodobnie centrum koordynacyjne całego mózgowia. Tworzący tyłomózgowie wtórne móżdżek stanowi tylko cienką, poprzecznie ustawiony płytkę leżącą bezpośrednio za śródmózgowiem. Jest to skutek nieskomplikowanej lokomocji płazów. Biorąc pod uwagę umiejętności pływackie i poruszanie się na lądzie (ogólnie: lokomocję skokową bezogonowych i kroczną ogoniastych), płazy nie wykazują ani wielkiej wytrwałości, ani szybkości, jednak dobrze sobie radzą w obu środowiskach. Od mózgowia odchodzi 10 par nerwów czaszkowych. Dalsze nerwy odchodzą z rdzenia kręgowego. Głównym narządem zmysłu płazów są duże oczy, osłonięte powiekami (pełnią rolę ochronną przed wysychaniem). Płazy regulują ostrość widzenia podobnie jak ryby, przesuwając soczewkę. Kijanki i płazy żyjące stale w wodzie odbierają drgania za pomocą narządu linii nabocznej. Dorosłe płazy bezogonowe żyjące na lądzie mają natomiast narząd słuchu w postaci parzystych uszu. Słuch jest ważnym zmysłem płazów bezogonowych - choćby ze względu na rolę śpiewów godowych - głośnego zbiorowego kumkania samców. Ucho środkowe oddzielone jest od otoczenia błoną bębenkową, pozostało natomiast połączenie z gardzielą (trąbka Eu-stachiusza). Drgania błony bębenkowej przenoszone są do ucha wewnętrznego płazów bezogonowych przez pojedynczą kosteczkę słuchową - strzemiączko (kolumienkę) - powstałą z przekształcenia kości gnykowo-żuchwowej ryb. Płazy mają również zmysł węchu (torebki węchowe przy nozdrzach) i smaku (receptory na języku i w śluzówce jamy gębowej). Układ wydalniczy płazów składa się z parzystych podłużnych nerek typu pranercza. Mocz, słaby roztwór mocznika i amoniaku, spływa z nich moczowodami do pęcherza moczowego, będącego uchyłkiem kloaki.

Rozmnażanie się i rozwój płazów Płazy mają parzyste gonady, których przewody uchodzą do kloaki. Zapłodnienie u płazów bezogonowych jest zewnętrzne. W jajowodzie jajo uzyskuje otoczkę białkową, która po zapłodnieniu w wodzie pęcznieje. Zlepione galaretowate sznury lub złoża jaj noszą nazwę skrzeku. Samiec obejmuje samicę mocnym uchwytem (zwanym amplexus) i zapładnia jaja w miarę ich znoszenia do wody. U płazów ogoniastych i beznogich zapłodnienie jest wewnętrzne. Niektóre z tych płazów są żyworodne. Pewne płazy wykazują osobliwe formy opieki nad potomstwem - południowoamerykański grzbietoród nosi jaja na grzbiecie, a gardłoród -w gardzieli. Osobliwością płazów bezogonowych są masowe gody (odpowiednik tarła ryb). Setki samców żab i ropuch gromadzą się wiosną w zbiornikach wodnych i chóralnie kumkają lub rechoczą, by przywabić samice. Głos wydawany jest za pomocą strun głosowych - fałdów skórnych zamykających wlot do tchawicy - i wzmacniany przez nadymane worki rezonansowe po bokach głowy. Larwy płazów - kijanki - żyją w wodzie i pod wieloma względami przypominają ryby. Oddychają skrzelami i poruszają się za pomocą bocznych wygięć płetwy ogonowej. Kijanki płazów ogoniastych wcześnie uzyskują pokrój ciała podobny do dorosłych osobników (choć z zewnętrznymi skrzelami). Jako pierwsze wyrastają im kończyny przednie. Kijanki płazów bezogonowych aż do czasu osiągnięcia sporych rozmiarów mają charakterystyczny kształt baryłki z ogonem. Dopiero krótko przed wyjściem na ląd następuje przeobrażenie - wyrastają im kończyny (najpierw tylne), a ogon zanika.
Przegląd systematyczny Ogoniaste (Caudata, inaczej Urodela) mają pokrój ciała dość zbliżony do wczesnych czworonogów - z długim tułowiem i ogonem wyginającymi się na boki oraz krótkimi, szeroko rozstawionymi kończynami. Mają uzębione szczęki i żebra tułowiowe. W hodowlach akwaryjnych można czasem spotkać efektowne odmieńce jaskiniowe (Proteus anguineus] z krasowych jaskiń Bałkanów lub aksolotle (Ambystoma) z Meksyku .Te płazy są przykładem neotenii, czyli osiągania dojrzałości płciowej przez formy młodociane (rozmnażają się osobniki zachowujące wciąż skrzela4). Podczas przeobrażenia u kijanek najpierw rozwijają się kończyny przednie, a potem tylne. Ogoniaste żyją głównie w wodach lub nad wodami słodkimi w ciepłym klimacie. Największy współczesny płaz, salamandra olbrzymia z Chin i Japonii, osiąga ponad 1,5 m długości i waży do 65 kg. W naszej faunie płazy ogoniaste reprezentowane są przez traszki i salamandrę. Bezogonowe to grupa płazów o charakterystycznym, krótkim tułowiu. Przystosowały się do poruszania skokami dzięki wybiciu obunóż za pomocą kończyn tylnych - mocno umięśnionych, wzmocnionych (zrośnięte kości podudzia) i wydłużonych (dotyczy to także kości nastopka i śródstopia). Oprócz tego w skokach pomaga im wydłużona miednica i usztywniony kręgosłup (pozbawiony żeber), którego tylna część jest zrośnięta w podłużny urostyl. Do bezogonowych należy większość współczesnych płazów (ok. 3500 gatunków, dziesięć razy więcej niż płazów ogoniastych i dwadzieścia razy więcej niż beznogich). Wśród krajowych płazów bezogonowych spotykamy zielone i brunatne żaby przystosowane do życia na drzewach rzekotki , ropuchy krępe, o skórze pokrytej brodawkami, podobne do nich kumaki i grzebiuszki.W dżunglach Azji Południowo-Wschod-niej spotykamy tak zwane żaby latające, które potrafią na rozpostartych błonach pławnych między wydłużonymi palcami szybować z drzewa na drzewo. Beznogie na pierwszy rzut oka przypominają olbrzymie dżdżownice - mają walcowate, pierścieniowate ciało i żyją w ziemi, przeciskając się przez podziemne korytarze. Najstarsi przedstawiciele mieli jeszcze dwie pary kończyn. Ta osobliwa grupa, występująca głównie w tropikalnych lasach Ameryki Południowej, Afryki i Azji (niektóre żyją w wodach słodkich), nie ma przedstawicieli w naszej faunie.
Znaczenie i ochrona płazów Ostatnio liczba płazów na całym świecie bardzo się zmniejszyła. Wskazuje się różne przyczyny: wzrost promieniowania ultrafioletowego (dziura ozonowa), oddziałującego niekorzystnie na delikatną nagą skórę, zanieczyszczenie środowiska i mszczenie środowisk (np. małych oczek wodnych koniecznych do rozrodu), choroby (zwłaszcza grzybice). Płazy zmierzające na gody w kierunku zbiorników wodnych są masowo rozjeżdżane przez samochody, kiedy próbują sforsować jezdnię. Można temu zapobiec, budując przepusty pod drogami i ustawiając w porze godowej płotki wzdłuż pobocza. Niekiedy z braku przejść pod jezdnią ochotnicy co jakiś czas zbierają płazy po jednej stronie i przenoszą przez drogę. Także w Polsce płazów wyraźnie ubywa. Tymczasem są one pożyteczne, choćby ze względu na niszczenie rozmaitych owadzich szkodników (nie wspominając o romantycznych żabich koncertach...). W Polsce chronione są wszystkie płazy - salamandra plamista, występująca głównie w górskich lasach, traszki zwyczajna i grzebieniasta żyjące na nizinach oraz górska i karpacka; kumaki: nizinny i górski, grzebiuszka ziemna; ropuchy szara , zielona i paskówka; rzekotka drzewna , wszystkie gatunki żab - przy czym tak zwane żaby zielone - jeziorkowa, wodna, śmieszka - chronione są od l marca do 31 maja, czyli w porze godowej. Żaba trawna jest chroniona przez cały rok - łatwo ją rozpoznać po brązowej barwie.