Zachowania suicydalne dzieci i młodzieży.
W naszym społeczeństwie już samo słowo „samobójstwo” wywołuje w człowieku wiele emocji takich jak zażenowanie, strach, niepewność, wrogość, ogólną niechęć. Czasem jest to smutek i żal, że bliska osoba pozbawiła siebie możliwości życia. Większość ludzi woli nie poruszać tego tematu i żyć w świadomości, że problem ten nie dotyczy ani jego, ani jego bliskich. Samobójstwo jednak istnieje i dotyka w coraz większym stopniu, nie tylko dorosłych i nastolatków, ale także i dzieci.
T. Mitchel Anthony podaje wiele czynników, które w znacznym stopniu mają wpływ na wzrost liczby zachowań autodestrukcyjnych, są to m.in.: spadek poczucia własnej wartości, brak wiary, sensu i celu istnienia, oraz nieumiejętność radzenia sobie z trudnościami i rozczarowaniami . Wiele zależy od wychowania i ukształtowania w młodej osobie silnych korzeni duchowych, emocjonalnych i psychologicznych, które pozwolą przygotować dziecko do radzenia sobie w trudnych sytuacjach i zmaganiach z przeciwnościami losu. Dla młodej osoby najważniejsze jest zainteresowanie przez osoby mu bliskie oraz poczucie, że jest potrzebne i darzone miłością bezwarunkową.
Przed rozwinięciem tematu należy wyjaśnić kilka pojęć, które są kluczowe i niezbędne przy rozpatrywaniu omawianego problemu.
• Samobójstwo jest według T. Mitchel Anthony’ego symptomem problemów, sytuacji i tendencji, których nie potrafimy odpowiednio rozpoznać i rozwiązać .
Inna definicja mówi, że samobójstwo jest także długotrwałym procesem, ciągiem wzajemnie ze sobą powiązanych myśli i czynów .
• Zachowanie suicydalne - ciąg reakcji, jakie zostaną wyzwolone w człowieku, z chwilą, gdy w jego świadomości samobójstwo pojawia się jako antycypowany, pożądany stan rzeczy, a wiec jako cel .
• Depresja psychiczna to chorobliwe przygnębienie i zahamowanie czynności psychicznych, występujące w niektórych psychozach, głównie w psychozie maniakalno-depresyjnej, bywa przyczyna samobójstw .
• Destruktywność- zmierza do usunięcia przedmiotu, jest ucieczką przed niedającym się znieść uczuciem niemocy, gdyż dąży do usunięcia wszystkich obiektów, z którymi jednostka musiałaby się zmierzyć .
Erich Fromm podkreśla, że „pęd do życia i pęd do niszczenia nie są czynnikami wzajemnie od siebie niezależnymi, lecz pozostają wobec siebie w odwrotnej zależności. Im bardziej pęd ku życiu zostaje zablokowany, tym silniejszy jest pęd ku zniszczeniu. Im bardziej życie się spełnia, tym słabszy jest w nim czynnik destrukcyjny. Jest, więc on wynikiem niespełnionego życia. Warunki jednostkowe i społeczne, które tłamszą życie, rodzą żądzę niszczenia, która staje się pewnego rodzaju punktem wyjścia dla wrogich tendencji skierowanych bądź przeciw innym, bądź przeciw sobie (autodestruktywność)” .
W drodze do aktu destrukcyjnego wyróżnia się trzy etapy. Pierwszy z nich to samobójstwo wyobrażone, w którym osoba uświadamia sobie, że jedyna drogą rozwiązania jej problemów jest pozbawienie się życia. Większość osób początkowo je odrzuca, u innych myśli te nie ustępują, stają się wręcz upragnionym celem. Ten etap nazywany jest samobójstwem upragnionym. Gdy uczucie jest tak silne, że dochodzi do wyzwolenia prób samobójczych człowiek dochodzi do ostatniego etapu, zwanego powszechnie samobójstwem usiłowanym, które kończy zamach na własne życie, czyli samobójstwo dokonane .
Proces ten, jak widać, jest dość skomplikowany i zazwyczaj rozłożony w czasie. Może trwać miesiącami, a nawet latami. Jak pokazują statystyki coraz częściej dotyka on dzieci i młodzieży. Sięgając do danych Międzynarodowego Stowarzyszenia Zapobiegania Samobójstwom, w wielu krajach liczba młodych osób decydujących się na autodestrukcję w ostatnim dziesięcioleciu wzrosła ponad dwukrotnie!. Według T.Mitchel’a Anthony’ego przyczyn jest wiele. Wpływ na to ma splot różnych czynników, stresów i wstrząsów takich jak problemy rodzinne, błędne oczekiwania, nieprzewidywalne zmiany w życiu, uczucie pozbawienia miłości Boga i brak celu w życiu . U dzieci w wieku od 9-13 lat głównymi przyczynami są trudności w szkole, co wiąże się często z zaburzeniami emocjonalnymi. Dla dziecka wiele przeżyć doświadcza np. zmiana szkoły czy miejsca zamieszkania. Może to wzbudzić wrogość wśród rówieśników, brak akceptacji, alienację tego „nowego”. Ważna jest w takich trudnych chwilach, bliskość rodziców, ich opieka, by córka czy syn czuli się bezpieczne i spokojne. Gdy dziecko nie ma wokół siebie przyjaciela, czy kogokolwiek, kto by go podtrzymał na duchu, czuje się odrzucone i „zamyka się w sobie”.
Jeśli próby samobójcze podzielić na depresyjne, które wiążą się z niską samooceną, brakiem poczucia sensu i dojrzewają długo, oraz na impulsywne, bezpośrednio poprzedzone sytuacją konfliktową – to małych dzieci zwykle dotyczą te drugie. Czasem wystarczy kilka gorzkich słów, uwag skierowanych pod jego adresem, by sprowokować chłopca czy dziewczynkę do „skoku w nicość” .
Sygnały wysyłane przez dziecko w stanie załamania psychicznego są zazwyczaj niewerbalne i subtelne. Charakterystyczne są rysunki młodych ludzi w depresji: ciemne kolory, dużo pustej przestrzeni, niepewna kreska, a w temacie na przykład urwane schody, krzyże. Obserwując zachowanie także możemy po części określić stan psychiczny: dziecko zmienia nawyki związane ze snem i jedzeniem, rozdaje swoje ulubione rzeczy, izoluje się od otoczenia, przestaje dbać o wygląd zewnętrzny, traci zainteresowanie tym, co go zwykle zajmowało.
Bardzo ważna w tych kryzysowych sytuacjach jest odporność psychiczna i stałość emocjonalna. Badania wykazują, że dzieci rodziców, którzy nadużywają alkoholu, są znacznie wrażliwsze i słabsze psychicznie. Sięgając do skrajnych przyczyn zachowań suicydalnych, nie sposób ominąć sieroctwa. Oprócz naturalnego, spowodowanego utratą rodziców lub jednego z nich, rozróżniamy tzw. społeczne. Dotyka ono głównie rodzin z marginesu społecznego. Rodzice, zazwyczaj alkoholicy, nie potrafią stworzyć więzi uczuciowych i poświęcić czasu na wychowanie. Dzieci czują się niczyje, spędzają dzieciństwo w domach dziecka, co prowadzi zwykle do nieodwracalnych zmian osobowościowych i reakcji patologicznych.
Podobnie jest w przypadku nastolatków. Przywoływany już wcześniej M.T Anthony napisał: „Dorastanie to okres ciągłych zmian. Utrudniają one ustabilizowanie poczucia własnej godności i odnalezienie celu swego istnienia. Szukanie akceptacji jest dla nastolatka ciągła walką ”. Słowa te najtrafniej określają, co się dzieje w psychice chłopca czy dziewczyny w okresie dojrzewania. Młody człowiek jest wtedy, podatny na sterowanie zewnętrzne , ukojenia szuka w używkach: narkotykach, alkoholu. Zwłaszcza ten ostatni środek jest przyczyną targnięć na życie. T.M. Anthony zauważył, że „większość osób popełniających samobójstwo nie jest w tym momencie sobą”, a samozniszczenie jest czynem popełnianym w stanie ”chwilowego stanu obłędu”. Osobom pod wpływem środków odurzających, czy z cierpiących na zaburzenia psychiczne, schizofrenię, znacznie łatwiej jest sięgnąć po ten desperacki krok. T.M. Anthony określa cztery dominujące czynniki, które charakteryzują osoby myślące o samounicestwieniu:
o Poczucie braku własnej wartości - znajdujące swoje źródło w atmosferze, jaka panuje w domu. Wpływają na nią ciepły stosunek rodziców do dziecka, docenianie go, wspólne wartości i realistyczne oczekiwania wobec wychowanka. Anthony dla ukazania jak ważna jest więź dziecko-rodzic podaje przykład nastolatka, który jest słabym sportowcem, ale czuje się doceniany przez rodziców, oraz wysportowanego i cieszącego się popularnością wśród kolegów chłopca, ale nie akceptowanego przez któregoś z rodziców. Okazuje się, ze zdrowszy emocjonalnie jest ten pierwszy. Wynika to z tego, iż pozytywny wpływ rodziców ma przewagę nad opinią społeczeństwa.
o Brak zakorzenienia - związany jest z więzią z rodziną, stałym miejscem zamieszkania itp. Rodzice powinni przekazywać dziecku zdrowe wartości, takie jak uczciwość, rozwaga, pracowitość, umiejętność współżycia w środowisku itp. Dziecko, które pochodzi z rodziny, niedającej tych pozytywnych wartości, może nie nabyć poczucia zakorzenienia i przynależności i stać się podatnym na wpływy przestępcze, niskie osiągnięcia a nawet samobójstwo. Podobnie jest w kwestii stałego otoczenia, jednego, niezmiennego miejsca, którym jest dom. Nastolatki często przeprowadzające się odczuwają lęk przed zawieraniem nowych znajomości, by nie doznać bólu, z jakim wiąże się rozstanie.
o Zaniedbanie i samotność - problem ten dotyka przeważnie tych nastolatków, którzy nie odczuwają akceptacji, aprobaty i uwagi rodziców, oraz tych młodych osób, które mają problemy z zawieraniem nowych znajomości lub nie pasują do żadnej konkretnej grupy w swoim otoczeniu. Przy dłuższym przebywaniu w samotności, taka osoba może czuć się gorsza i sama się odizolowuje.
o Presja, czyli nacisk, przymus, wywierany na nastolatków w celu odnoszenia ciągłego sukcesu i podejmowania decyzji w wyborze przyszłości. Dzieci doświadczają ogromnych presji z powodu nierealistycznych oczekiwań rodziców. Np. matka oczekuje świetnych wyników w dziedzinie, która nie ma nic wspólnego z zainteresowaniami dziecka. Młoda osoba, nie chcąc się sprzeciwiać, próbuje sprostać wymaganiom rodziców, co prowadzi głównie do stłamszenia w dziecku marzeń i aspiracji. Nastolatki czują presję także ze strony kolegów. Chcą dorównać lub czuć się lepszym poprzez modne ubrania, kosmetyki, wzbudzanie zainteresowania płci przeciwnej, dbanie o wygląd sylwetki,(co nierzadko prowadzi do anoreksji i bulimii u dziewczyn, a stosowaniem środków anabolicznych u chłopców). Taki nastolatek czuje się wiecznie niezadowolony z siebie, „żyje dla wszystkich, lecz nie dla siebie” .
Samobójstwo to nie tyle pragnienie śmierci, co strach przed życiem. Francoise Doloto podaje, że „u wielu nastolatków myśli samobójcze występują w sposób normalny i zdrowy, podczas gdy u innych mają charakter chorobliwy. Myślenie o samobójstwie stanowi cząstkę wyobraźni, jest, więc normalne, chorobliwe jest pragnienie rzeczywistego unicestwienia się”. Jak więc sprawić, by dziecko nie zaczęło walczyć ze samym sobą, z tym, co go otacza, by umiało sprostać problemom, jakie dotykają każdego?
Anthony zaznacza, że nie tylko przykre doświadczenia, czy sytuacje mają wpływ na destruktywność młodego człowieka. Przytacza wiele przykładów osób, które poświęciły swoje życie „dla idei” czy pod wpływem gier komputerowych, tekstów piosenek, czy haseł takich jak „live and let die” .
Brunon Hołyst, czołowy polski badacz zachowań suicydalnych uważa, że zapobiegać zamachom samobójczym należy poprzez:
• Edukację społeczną, która stworzy postawy akceptujące życie, ułatwi rozwiązywanie problemów życiowych oraz adaptację do różnych nowych okoliczności życiowych.
• Działania skierowane do populacji zagrożonej potencjalnie samobójstwem (np. osoby z chorobami terminalnymi, osoby uzależnione, przeżywające żałobę itp.) budujące postawy antysuicydalne.
• Wpływ instytucjonalny i pozainstytucjonalny na osoby znajdujące się w sytuacji presuicydalnej (zintegrowane działania ośrodka interwencji kryzysowej, ośrodka pomocy społecznej, telefonu zaufania, służby zdrowia i innych).
• Pomoc w sytuacji kryzysowej poprzez restytuowanie możliwości i motywacji do zachowania życia.
• Oddziaływania postsuicydalne (psychologiczne, socjologiczne i medyczne) powinny uwzględniać fakt, że po odratowaniu życia osoby te nadal mają poważne kłopoty z radzeniem sobie z problemami życiowymi, funkcjonowaniem w społeczeństwie oraz to, że nadal są w nich bardzo silnie działające motywy suicydalne.
Podsumowując, najważniejsza jest empatia, czyli wczucie się w sytuację drugiej osoby; nie bagatelizowanie jego wewnętrznych przeżyć, cichych sygnałów, że „coś jest nie tak”. Nastolatek, dziecko, chłopiec czy dziewczyna, nie może wmówić sobie „egzystencjalnej pustki” bezsensu istnienia. Jak było już wspomniane dużą rolę odgrywają tutaj stosunki koleżeńskie i więzi rodzinne, a także stosowanie samowzmocnienia poprzez odpowiednie zainteresowania, hobby, czegoś, co mogłoby ich pochłonąć, czym byliby zapasjonowani, co stanowiłoby treść ich aktywności poznawczej, wypełniało by wolny czas. Bliskość tych, którzy są najważniejsi, wykształcenie w młodej osobie otwartości na świat i ludzi, stosowanie pozytywnych wzmocnień, odpowiedniej motywacji do nauki i różnego rodzaju treningi autogenne i interpersonalne pozwolą odzyskać w nastolatku równowagę psychiczną, wykształcić postrzeganie realistyczne, i właściwe mechanizmy radzenia sobie z problemami.
Bibliografia:
1)Anthony T. M., Dlaczego? Samobójstwa i inne zagrożenia wieku dorastania, przeł. A. Karpowicz, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 1994.
2)Doloto F., Nastolatki, tłum. B.A. Matusiak, Wydawnictwo W.A.B, Warszawa 1995.
3)Fromm E., Ucieczka od wolności, wyd. Czytelnik, Warszawa 1970.
4)Kasprzak J., Samobójstwo, interwencja, profilaktyka, „Terapia uzależnienia i współuzależnienia” 2000, nr 4.
5)Pietkiewicz B., Skok w nicość, „ Polityka” 1999, nr 5.
6)Podgórska J., Dzieci mówią sobie dość, „Polityka” 2003, nr 23.
7)Encyklopedia Pedagogiczna, pod red. W. Pomykało, wyd. I, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.
8)Mała Encyklopedia Powszechna PWN, pod red. C. Sojeckiego, wyd. I, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971.