Przyczyny niepowodzeń szkolnych i ich wpływ na rozwój emocjonalny i zachowanie dziecka

Uczenie się jest procesem, w którym dzieci zdobywają wiedzę, doświadczenie i umiejętności, a zarazem kształtuje ich osobowość. Jest jednym z bardziej skomplikowanych rodzajów ludzkiej działalności, jak również wieloaspektowe są czynniki decydujące ilość sukcesach i niepowodzeniach w uczeniu się.
Według J. Konopnickiego „niepowodzenie szkolne” można zdefiniować jako stan, w jakim znalazło się dziecko na skutek niespełnienia wymagań szkolnych. Niepowodzenie to nie nagłe przejście od zadowalającego stanu w wiadomościach do ich braku. Jest to proces trwający dłużej lub krócej, w toku którego obserwuje się naturalny wzrost braków w wiadomościach oraz zmiany w zachowaniu się dziecka, czyli symptomy psychologiczne.
Cz. Kupisiewicz uważa, że niepowodzenia szkolne to rozbieżność między wiadomościami, umiejętnościami i nawykami faktycznie opanowanymi przez uczniów a założeniami programowymi w zakresie poszczególnych przedmiotów.
Znaczna ilość badaczy wyodrębniła trzy główne grupy przyczyn trudności i niepowodzeń uczniów w nauce:
- przyczyny ekonomiczno – społeczne,
- przyczyny pedagogiczne,
- przyczyny biopsychiczne.
Do przyczyn ekonomiczno – społecznych zalicza się zazwyczaj negatywny wpływ czynników tj. bardzo złe warunki materialne i mieszkaniowe, rozpad struktury rodziny i zakłócenia jej wewnętrznej atmosfery, niski poziom kulturalny i intelektualny rodziców, brak właściwej postawy rodziców wobec dziecka, co się wiąże również z niewłaściwym zainteresowaniem jego pracą szkolną.
Wśród przyczyn pedagogicznych podkreśla się zazwyczaj przyczyny tkwiące w samym procesie dydaktycznym, spowodowane niewłaściwym przygotowaniem nauczycieli, popełnianymi przez nich błędami dydaktycznymi oraz wadliwą postawą w stosunku do podopiecznych. Wymienia się następujące dydaktyczne przyczyny niepowodzeń: przeładowanie programem nauczania, werbalizm nauczania, wady systemu klasowo – lekcyjnego czy brak indywidualizacji nauczania.
Trzecią grupą stanowiącą o niepowodzeniach szkolnych są przyczyny biopsychiczne, zwane również „przyczynami tkwiącymi w dziecku”, czyli można powiedzieć, że do tej grupy zaliczamy zaburzenia rozwoju dziecka.
Za przyczynę trudności i niepowodzeń szkolnych już od dawna uważany jest zły stan zdrowia uczniów. Wpływ ten w najprostszym ujęciu jest brany pod uwagę jako absencja chorobowa – „dziecko, które wiele dni w szkole opuszcza z powodu częstych zachorowań, nie wykazuje na ogół dobrych postępów w nauce. W rzeczywistości jednak relacje między ogólnym stanem zdrowia a jego praca szkolną są bardziej złożone i wielokierunkowe” .
Czynniki patogenne uszkadzając układ nerwowy dziecka nie pozostają bez znaczenia na ogólny stan jego organizmu. Mówimy wówczas o jednoczesnym występowaniu zaburzeń rozwoju fizycznego dziecka oraz zaburzeń jego rozwoju psychoruchowego, jako konsekwencji niepełnej wartościowości wielu układów i narządów organizmu. W literaturze można spotkać określenie debilizm fizyczny, odnosi się ono do dzieci, które odznaczają się wyjątkowo małą odpornością na choroby zakaźne, brakiem łaknienia, deficytem w zakresie wzrostu i wagi itp. Dzieci te w warunkach niesprzyjających często zapadają na różne choroby, powiększając tym samym liczbę uczniów opóźnionych w nauce szkolnej.
Każde zakłócenie trybu życia będzie u dziecka zauważalne. Ujemnym skutkiem może być zaburzenie rozwoju somatycznego, czyli spadek wagi, zahamowanie wzrostu, zakłócenie procesu kostnienia czy zmniejszenie zawartości hemoglobiny w krwinkach itp. Uczeń może wtedy odczuwać bóle głowy, duże zmęczenie, brak łaknienia, nadmierną senność, itp.
Można zauważyć, ze im młodsze dziecko, tym wyraźniej różne schorzenia jego organizmu oddziaływają niekorzystnie na ogólny rozwój psychoruchowy.
W toku nauki szkolnej dzieci opierają się w dużej mierze na spostrzeżeniach wzrokowych, dlatego też wszelkie negatywne czynniki utrudniające uczniom percepcję wzrokową działają niekorzystnie na ich pracę szkolną.
„W skład tego analizatora wchodzi receptor (tj. narząd zmysłowy wraz z umieszczonymi w nim zakończeniami nerwowymi), droga doprowadzająca (nerw wzrokowy) oraz korowa część analizatora w mózgu, w której zachodzi nie tylko odbiór pojedynczych wrażeń wzrokowych, lecz również ich złożona analiza i synteza.”
Zaburzenia percepcji wzrokowej zaczynają się ujawniać szczególnie w momencie rozpoczęcia nauki w szkole. Nieprawidłowości wzrokowo – gnostyczne mózgu powodują zaburzenia nie tylko w rozpoznawaniu symboli (liter, słów, cyfr), ale wywierają ujemny wpływ na proces czytania i pisania. Dzieci z zaburzeniami tej percepcji wykazują trudności w ocenie położenia i w wyróżnianiu postaci z tła przy interpretowaniu obrazków oraz we własnej orientacji przestrzennej. Maja trudności w nauce czytania i pisania, przy rozróżnianiu i odtwarzaniu liter i słów na piśmie, przy sumowaniu na papierze, co wymaga zapisywania liczb kolejno w rzędzie pionowym i w zgodnym szeregu.
Uczniowie z obniżonym poziomem analizy i syntezy wzrokowej czytają po cichu zazwyczaj wolniej, niż ich rówieśnicy. Czynność ta bardziej je męczy i najczęściej wpływa to niekorzystnie na rozumienie treści.
Dzieci z fragmentarycznymi deficytami funkcji wzrokowych rozumieją znaczenie liter i cyfr jako symboli, lecz nie potrafią się posługiwać nimi jako znakami graficznymi. Różnicowanie liter zbliżonych do siebie kształtem sprawia im trudność. Dzieci z poważnymi zaburzeniami kierunkowymi mylą litery: p – g, d – b, m – u, g –b, p –b. Dzieci z całościowo obniżonym poziomem wzrokowego spostrzegania mają duże trudności z rozróżnianiem wszelkich kształtów. Z trudem rozróżniają litery podobne, różniące się drobnymi szczegółami: e – ę; l – t; a – d; u – w; n –m. Jeszcze trudniej różnicować im je w wyrazach, opuszczają drobne elementy graficzne, znaki interpunkcyjne. Popełniają również wiele błędów ortograficznych z powodu gorszej pamięci wzrokowej.
Trudności ujawniają się w tych przedmiotach, w których ważna jest percepcja wzrokowa: „w geometrii (w związku z koniecznością operowania figurami), geografii (w związku z koniecznością posługiwania się mapą i wzrokowym ujmowaniem stosunków przestrzennych, w szczególności kierunków dotyczących zarówno osi poziomej jak i pionowej), biologii. Mogą występować w arytmetyce – ze względu na konieczność odnoszenia liczb do wzrokowo przedstawionych zbiorów oraz na potrzebę czytania i pisania cyfrowych znaków graficznych” .
Innego rodzaju trudności występują u dzieci o opóźnionym rozwoju ruchowym. Bywa on różnego stopnia, zyskując miano upośledzenia motorycznego lub niezręczności.
Zaburzenia koordynacji ruchowej mogą dotyczyć dużych grup mięśni i wówczas dzieci mają trudności w prawidłowej lokomocji, co ujawnia się w trakcie jazdy na rowerze czy nauki pływania. Dzieci określane są mianem niezdarne, często tłuką naczynia, kaleczą sobie palce, nie umieją utrzymać równowagi na jednej nodze czy niezdarnie biegają.
Dzieci ogólnie opóźnione w rozwoju ruchowym są narażone w szkole na wiele przykrości. Lekcje wychowania fizycznego są nieprzystosowane do możliwości dziecka. W ich trakcie uczniowie często doznają urazów i stłuczeń, co zniechęca ich do brania udziału w zabawach ruchowych i ćwiczeniach sportowych. Można tu wykazać ujemne konsekwencje: ograniczony jest zakres ćwiczeń funkcji gorzej rozwiniętych oraz utrudnia proces uspołecznienia tych dzieci.
U dzieci w wieku szkolnym spotykane są zaburzenia ruchowe dotyczące mniejszych zakresów. Z punktu widzenia możliwości realizowania wymagań szkolnych bardzo istotne jest obniżenie sprawności manualnej.
Wybiórcze obniżenie sprawności manualnej ujawnia się w czynnościach, o których przebiegu decydują ruchy dłoni i palców. Można wówczas zaobserwować wolne tempo, jak i małą precyzję ruchów. Trudności występują przede wszystkim przy uczeniu się pisania i rysowania, nie ograniczają się jednak do początkowego okresu szkolnego. Również dzieci starsze piszą wolno, ich pismo jest niekształtne, często nieczytelne.
Obniżenie sprawności manualnej jest skutkiem zaburzeń analizatora kinestetyczno – ruchowego oraz zaburzeń koordynacji wzrokowo – ruchowej.
Dzieci o obniżonej sprawności piszą wolno, wyciągają kreskę poza linię, nie łączą liter. Pisząc wolno nie nadążają zapisać co zadane a to wiąże się często z otrzymaniem oceny niedostatecznej z powodu braku pracy domowej, nie nadążają z pisaniem dyktanda w klasie. Litery są nierówne, wykraczają bądź nie dochodzą do linii, a nacisk długopisu czy ołówka w różnych miejscach jest inny. Często dochodzi do przedarcia kartki co spowodowane jest zbyt silnym naciskiem. Dzieci podczas wykonywania zadania często „pomagają sobie” machając nogami czy wysuwając język, są to tzw. współruchy.
„U dzieci, u których zaburzona jest tzw. melodia kinetyczna, występują trudności w zespoleniu pojedynczych aktów ruchowych w jedną harmonijną całość. Dziecko może więc nakreślić kreskę czy kółko, natomiast nie umie ich połączyć ze sobą jednym pociągnięciem pióra. Pismo tych dzieci przypomina druk.”
Obniżenie sprawności manualnej można zaobserwować również na zajęciach plastycznych i technicznych. Pojawiają się trudności w rysowaniu, szyciu, wycinaniu, lepieniu czy majsterkowaniu.. Problemy pojawiają się również na zajęciach z geografii czy geometrii, gdyż uczniowie mają problem z przygotowaniem pomocy naukowych (modeli, wykresów, drucianych konstrukcji).
Zaburzenia percepcji słuchowej również niekorzystnie wpływają na całokształt rozwoju dziecka i jego wyniki w nauce. Najważniejszym przejawem zakłóceń w tym obrębie są zaburzenia w rozwoju mowy.
Zaburzenia mowy mogą być spowodowane wadliwą budową aparatu artykulacyjnego (warg, języka, uzębienia, podniebienia), ograniczoną sprawnością ruchowa mięśni artykulacyjnych (wadliwe czucie ruchu) lub zaburzeniami funkcji analizatora słuchowego.
„Proces różnicowania się dźwięków, ich analizowanie i syntetyzowanie dokonuje się na poziomie kory mózgowej. Jeżeli słuchowe okolice kory mózgowej są uszkodzone lub też z innych powodów funkcjonalnie mniej sprawne, odbieranie i różnicowanie oraz syntetyzowanie dźwięków przebiega wadliwie.”
Jednym z przejawów zaburzeń percepcji słuchowej u uczniów w klasach początkowych są specyficzne trudności w czytaniu oraz pisaniu ze słuchu. Największe trudności dziecko ma ze składaniem poszczególnych dźwięków w jedną całość przy czytaniu (synteza) i rozkładaniu wyrazów na poszczególne dźwięki przy pisaniu ze słuchu (analiza). Przy dużych zaburzeniach uczniowie zniekształcają pisownię tak, że wyrazy nie są w ogóle czytelne. Szczególne trudności pojawiają się przy prawidłowym zmiękczaniu, zwłaszcza poprzez znak zmiękczający, różnicowaniu pisowni „j” oraz „i”, odróżnianiu samogłosek nosowych od zespołów dźwiękowych „on”, „om” itd.
W dyktandach można spotkać takie błędy jak: wadliwe wyodrębnianie poszczególnych wyrazów ze zdania, łączenie w jedną całość przyimków z rzeczownikami, np. „wkącie”, opuszczają wyrazy i końcówki, np. „przebieg” zamiast „przebiegł”. W przypadkach bardzo poważnych zaburzeń analizy i syntezy słuchowej uczniowie nawet nie potrafią powtórzyć za nauczycielem trudniejszych wyrazów, a jeśli się ich nauczą, łatwo je zapominają.
Z obniżeniem percepcji słuchowej łączy się gorsza pamięć słuchowa. Zatem dzieci wolniej się uczą np. tabliczki mnożenia, maja trudności z przyswojeniem pewnych ciągów słownych tj. dni tygodnia czy miesiące. Mają również trudności ze śpiewem.
Innego rodzaju trudności wiążą się z zaburzeniami lateralizacji, czyli kształtowaniem się przewagi funkcjonalnej jednej strony ciała nad drugą. Z uwagi na czynności związane z uczeniem się szkolnym dotyczy to przede wszystkim funkcji oka i ręki.
U większości ludzi zaznacza się przewaga prawej strony nad lewą. Istnieje wielu ludzi lewostronnych i z lateralizacją zaburzoną. Dominacja jednorodna to przewaga ręki, oka i nogi po tej samej stronie ciała. Zdarzają się przypadki dominacji niejednorodnej zwanej inaczej skrzyżowaną.
Trudności w nauce występują przede wszystkim u dzieci z osłabioną lateralizacją, u dzieci lewoocznych oraz u dzieci leworęcznych.
Według H. Spionek „trudności w nauce występują przede wszystkim:
- u dzieci z lateralizacją osłabioną (oburęcznych względnie obustronnych);
- u dzieci lewoocznych (z lateralizacją skrzyżowaną lub lewostronną);
- u dzieci leworęcznych” .
„U dzieci z lateralizacją osłabioną (nie ustaloną), związaną najczęściej z gorszym w stosunku do rówieśników funkcjonowaniem ręki prawej, obserwuje się zazwyczaj trudności w orientacji przestrzennej, ujawniające się szczególnie na lekcjach wychowania fizycznego, gdy trzeba naśladować ruchy nauczyciela, dokonywać różnego rodzaju zwrotów w określoną stronę, zajmować oznaczone miejsca. Zaburzenia orientacji przestrzennej utrudniają także wykonywanie niektórych zadań na lekcjach geografii i geometrii.”
Zaburzona lateralizacja powoduje różnego rodzaju trudności w nauce, osłabiona wiąże się na ogół z zaburzeniem koordynacji wzrokowo – ruchowej.
Uczniowie z zaburzoną lateralizacją mają najwięcej trudności w nauce czytania i pisania. Błędy, które pojawiają się najczęściej to: odwracanie liter o podobnych kształtach (b – d, p – b, u – n, w – m), zmienianie kolejności liter, opuszczanie lub dodawanie liter, błędne odtwarzanie spółgłoski lub samogłoski. W technice pisania uczniowie stosują nierówne nachylenie pisma, za duże lub za małe odstępy między literami, przeciąganie litery poza linijki, brzydko piszą. W przypadku bardzo nasilonych zaburzeń, zwłaszcza u dzieci silnie lewostronnie zlateralizowanych można spotkać się z pismem tzw. lustrzanym, polegającym na kreśleniu znaków stanowiących zwierciadlane odbicie pisma normalnego.
„(…) fragmentaryczne zaburzenia funkcji wzrokowych i ruchowych utrudniają dziecku zdobycie w określonym czasie tych umiejętności i wiadomości szkolnych, które są wyznaczone programem nauczania.
Jeżeli deficyt rozwojowy w zakresie jednej tylko funkcji może stanowić przeszkodę w nauce różnych przedmiotów, łatwo sobie wyobrazić, jak olbrzymie trudności piętrzyć się będą przed dziećmi, które wykazują deficyty nie w jednym, lecz w kilku zakresach.”
Uczniowie z zaburzeniami w nauce często wykazują również zaburzenia w sferze emocjonalnej. Uczniowie źle się uczący sprawiają wiele trudności wychowawczych swoim zachowaniem. Często „nie wykazują zainteresowania nauką, niechętnie uczęszczają do szkoły, zdarza się, że wagarują i uciekają z domu. Mają konflikty z nauczycielami, kolegami, są rozdrażnieni, opryskliwi, czasem agresywni, aroganccy, ordynarni. Pala papierosy, piją alkohol, lekceważą autorytet nauczycieli i przepisy uczniowskie, nierzadko łamią normy prawne i mają kontakty z grupami przestępczymi” . Dziecko mające problemy w nauce często spotyka się z negatywną oceną swojej osoby. Prowadzi to do utrwalenia się już istniejącej w osobie ucznia niskiej samooceny.
Trudności początkowo związane wyłącznie z uczeniem się, w wyniku powstających frustracji i konfliktów obejmują sferę kontaktów z innymi osobami. Powstające trudności wychowawcze niełatwo jest zlikwidować i często wymagany jest w tym procesie udział specjalistów. Zdarza się, że trudności nie zlikwidowane w zaraniu pozostawiają trwałe piętno, prowadząc do nieodwracalnych negatywnych następstw w rozwoju jednostki.















Literatura:
1. Przetacznik – Gierowska M., Włodarski Z., „Psychologia wychowawcza”, t. 1, PWN, Warszawa 1994
2. Sękowska Z., „Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej”, Wydawnictwo ASP, Warszawa 2001
3. Spionek H., „Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, PZWS, Warszawa 1970
4. Spionek H., „Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne”, PWN, Warszawa 1973
5. Żebrowska M., „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”, PWN, Warszawa 1979