Małżeństwo i rodzina

Rodzina jest podstawowa komórka społeczną. Dla człowieka jest tez podstawową grupą społeczną, w której następuje cały proces socjalizacji pierwotnej. To w niej nawiązuje pierwsze kontakty społeczne i uczy się form i zasad współżycia społecznego obowiązujących w danej społeczności.
Od zarania dziejów ludzkości mamy do czynienia z formą struktury społecznej zwaną rodziną, która to jednak miała różnorodne kształty w zależności od czasu i kręgów kulturowych jej istnienia. Na podstawie wieloletnich badań wielu odmiennych kulturowo społeczeństw, badacze wyodrębnili grupy różnic występujących w formach organizacji rodziny.
Pierwsze zróżnicowanie rodzin wynika z formy małżeństwa zawieranego w danej kulturze, wyznaczanego liczba małżonków. Główne typy małżeństw to: małżeństwa monogamiczne i poligamiczne. Małżeństwa monogamiczne są charakterystyczne dla społeczeństw kultury zachodniej. Nie są one jednak formą przeważającą. Według badań G. Murdocka, zdecydowanie częściej występują związki poligamiczne. W obrębie tych związków ogromną większość stanowią te, w których mężczyzna może posiadać więcej niż jedną żonę (poliginia). Występowanie odwrotnego układu, zwanego poliandrią, antropologowie potwierdzili naukowo zaledwie w czterech społeczeństwach ? Tybetańczyków w Himalajach, Nayar w południowych Indiach, Markuesan na wyspach Wschodniej Polinezji oraz Toda w południowych Indiach. Współcześnie obserwować można jeszcze jedną formę małżeństwa zwaną przez M. Mead?a seryjną monogamią, polegającą na zawieraniu legalnych małżeństw, które są krótkotrwałe.
Drugie zróżnicowanie wynika z zakresu możliwości doboru małżonka. Małżeństwa endogamiczne zawierane są w ramach własnej zbiorowości. Te zaś, które zawierane są z partnerami wywodzącymi się z innej zbiorowości etnicznej, religijnej, czy terytorialnej nazywane są egzogamicznymi. W niektórych społeczeństwach, religiach zasada endogamiczności małżeństw była i często nadal jest bardzo surowo przestrzegana, a złamanie jej może skutkować poważnymi konsekwencjami społecznymi z wykluczeniem ze zbiorowości włącznie.
Trzecie zróżnicowanie rodzin wynika z budowy struktury gospodarstwa domowego. Z punktu widzenia badań antropologicznych, najczęściej występująca była rodzina poszerzona, duża, czyli wielopokoleniowa, na której czele stał ?ojciec rodziny?. Ten typ struktury gospodarstwa domowego był charakterystyczny w okresie preindustrialnym, zwłaszcza w środowiskach wiejskich i rzemieślniczych. Wynikało to głównie z systemu dziedziczenia ziemi oraz zawodu. We współczesnych społeczeństwach bardziej powszechnie występuje tzw. rodzina nuklearna , będąca przeciwieństwem rodziny poszerzonej i składająca się z małżonków i ich , przeważnie nielicznego, potomstwa. W obecnych czasach mamy też coraz częściej do czynienia z typem rodziny z czasową nieobecnością jednego z rodziców. O ile wcześniej w literaturze zjawisko to próbowano wyjaśniać na przykładzie rodzin marynarskich, o tyle obecnie nie należy ograniczać się wyłącznie do tego przykładu . Sytuacja zawodowa, finansowa, mieszkaniowa często zmusza małżonków do podjęcia decyzji o czasowym wyjeździe jednego z nich, co niewątpliwie ma wpływ na funkcjonowanie rodziny.
Czwarte zróżnicowanie rodzin wynika z wzorów autorytetu, czyli podziału sprawowania władzy. Wyróżnia się trzy takie wzory: patriarchat ( sprawowanie władzy przez mężczyznę), matriarchat ( Sprawowanie władzy przez kobietę), egalitaryzm ( wspólne sprawowanie władzy przez kobietę i mężczyznę).
Piąte zróżnicowanie rodzin dotyczy zasad dziedziczenia i pokrewieństwa. System dziedziczenia majątku, własności rodziny, nazwiska, autorytetu może być trojakiego rodzaju. Patrylinearny , występujący w społeczeństwach opartych na patriarchacie, przewiduje dziedziczenie w linii po ojcu. Według G. Murdocka jest to system występujący najbardziej powszechnie, bo aż w 42% z 250 przebadanych przez niego społeczeństw. Kolejny system to system matrylinearny charakterystyczny dla społeczeństw opartych na matriarchacie. Polega na dziedziczeniu statusu po linii matki, a tym samym ograniczeniu roli ojca. W badaniach G. Murdocka system taki występował w 21% przebadanych społeczeństw. W 30% z nich G. Murdock zaobserwował występowanie systemu bilateralnego, w którym linia dziedziczenia wyznaczana jest przez oboje rodziców. Obecnie zróżnicowanie dotyczące dziedziczenia jest mniej ostre. Współczesne społeczeństwa w znacznej mierze opierają się na uregulowaniach prawnych dotyczących zarówno dziedziczenia nazwiska , jak i majątku, które to mogą być wcielone w życie literalnie lub też zmienione w zależności od woli zarówno rodziców jak i dzieci po osiągnięciu przez nie pełnej zdolności do czynności prawnych.
Szóste zróżnicowanie rodzin wynika z miejsca zamieszkania małżonków po ślubie. Zasady zamieszkania są ściśle powiązane z zasadami dziedziczenia . Małżeństwo zamieszkujące w rodzinnym domu męża wypełnia zasadę patrylokalności, będącą konsekwencją życia w społeczeństwie opartym na patrylinearnym systemie dziedziczenia. Małżonkowie zamieszkujący w rodzinnym domu żony postępują zgodnie z zasadą matrylokalności , obowiązująca w systemach matrylinearnych. Młode pary w społeczeństwach uznających zasadę bilokalności samodzielnie podejmują decyzje o tym , u których rodziców zamieszkają. Zasada neolokalności dotyczy młodych małżonków, którzy po ślubie zamieszkują osobno, we własnym domu. Ze względu na dużą mobilność oraz rosnąca potrzebę samorealizacji, samodzielności i niezależności ludzi, we współczesnych społeczeństwach bardzo rozpowszechnił się model neolokalny, a występujący także dość często model bilokalny jest często przejściowy i uwarunkowany nie tyle zasadami dziedziczenia, ile sytuacją mieszkaniową i finansową młodych małżonków dążących w gruncie rzeczy do usamodzielnienia się.
Bez względu na różnorodność form organizacji rodziny nadrzędnym celem jej funkcjonowania było zapewnienie opieki nad potomstwem oraz przetrwanie. Te powody zapewne zmusiły społeczeństwa pierwotne do rozwijania różnych umiejętności umożliwiających wzajemną współpracę, posługiwanie się i kształtowanie języka, a co za tym idzie podział pracy i kształtowanie się kultury. Trzeba jednak zauważyć, że rodzina ulega przemianom wynikającym ze zmian zachodzących wokół niej w sferach kulturowych, społecznych i gospodarczych. W zależności od tego w jakich czasach kształtuje się rodzina różne czynniki zewnętrzne maja na nią wpływ. Inne czynniki występowały w epoce preindustrialnej, inne w epoce industrialnej, jeszcze inne w obecnej, postindustrialnej. Niektórzy badacze uważają nawet, że czasy postindustrialne to przeszłość, a dzień dzisiejszy w niektórych społeczeństwach to już neoindustrializm.
Współczesna rodzina ewoluująca z ?duchem czasu? narażona jest na wiele niebezpieczeństw wynikających z postępu, pogoni za dobrami materialnymi i coraz bardziej powszechnego wyalienowania. E. Fromm określał społeczeństwo kapitalistyczne mianem szalonego lub niepoczytalnego, ponieważ zastąpiło ono naturalną potrzebę człowieka by ?być? w walkę o to by ?mieć?. Niestety krytyka nowoczesności E. Fromma odnosi się także do modelu współczesnej rodziny. Pamiętając o tym, że rodzina w swoich formach strukturalnych ukształtowała się na gruncie potrzeb naturalnych człowieka, a więc owego ?być?, należy mieć nadzieję, że refleksyjna natura społeczeństwa, o jakiej mawiał A. Giddens , pozwoli w porę dostrzec negatywne zjawiska zachodzące w rodzinie, ocenić przyszłe zagrożenia oraz podjąć odpowiednie środki zaradcze, które uchronią ją przed zatonięciem w konsumpcyjnym ?mieć?.



Bibliografia:
Kosiński S. Socjologia ogólna, Warszawa 1987.
Kwak A. Uniwersalność instytucji rodziny i kierunku jej przemian,
Życie rodzinne ? uwarunkowania makro i mikrostrukturalne. Roczniki
Socjologii Rodziny, XIV, Poznań 2002.
Sztompka P. Socjologia , Kraków 2003.
Ziemska M. Rodzina współczesna, Warszawa 1999.