Walka narodu polskiego z okupantami.

Obóz koncentracyjny to miejsce przetrzymywania, zwykle bez wyroku sądu, dużej ilości osób uznawanych za niewygodne z rozmaitych powodów dla władz. Służyć może różnym celom: od miejsca czasowego odosobnienia osób, wobec których zostaną podjęte później inne decyzje, poprzez obóz pracy przymusowej czyli de facto niewolniczej, aż po miejsce fizycznej eksterminacji stosowanej rozmaitymi metodami. Tak więc pojęcie obozu koncentracyjnego jest szerokie: od rodzaju zwykłego więzienia w postaci baraków na ogrodzonym i strzeżonym terenie, po "fabrykę śmierci" czyli miejsce koncentracji ludzi przed ich celową zagładą w specjalnie w tym celu skonstruowanych urządzeniach do zabijania (głównie komorach gazowych), a następnie likwidacji ciał (krematorium). Ten ostatni rodzaj obozów koncentracyjnych, nazywany też obozami zagłady, tworzony był przede wszystkim przez Niemcy hitlerowskie (obozy hitlerowskie). Nawet jednak jeśli nie łączą się z mordowaniem osadzonych ludzi, obozy koncentracyjne zwykle wiążą się z łamaniem praw człowieka w większym lub mniejszym stopniu, zwłaszcza prawa do nieuwięzienia bez sprawiedliwego procesu. W zasadzie rodzajem obozów koncentracyjnych o stosunkowo łagodnym rygorze są obozy internowania, również służące do tymczasowej koncentracji ludności.
Pierwsze obozy zastosowały władze hiszpańskie (1896) wobec powstańców na Kubie, władze brytyjskie (1899-1902) w czasie wojen burskich dla "koncentracji" ludności górskiej i wiejskiej sprzyjającej Burom w celu lepszej ich kontroli, oraz władze amerykańskie (1900) na Filipinach. Masowo obozy koncentracyjne, z których część była też obozami zagłady, pojawiły się w ZSRR już od początku istnienia tego państwa (patrz: GUŁAG). Powszechnie były tworzone przez Niemcy hitlerowskie od lat 30-tych XX wieku (w okresie II wojny światowej także na terenie Polski i innych krajów okupowanych), nosiły nazwę Konzentrationslager, w skrócie KL. Duża część z nich była obozami zagłady, przez co pojęcie obozu koncentracyjnego w Polsce zostało w znacznym stopniu utożsamione z tą formą. Obozy koncentracyjne różnego rodzaju istniały w wieku XX w bardzo wielu państwach. Także w Polsce międzywojennej istniało więzienie, które przez niektórych nazywane jest obozem koncentracyjnym w Berezie Kartuskiej (określenie to szczególnie często używane było w okresie PRL). W okresie po II wojnie światowej w Polsce istniały obozy pracy dla osób pochodzenia niemieckiego oraz ukraińskiego, które również przez niektórych są klasyfikowane jako obozy koncentracyjne.
Współcześnie różne formy obozów koncentracyjnych istnieją wciąż w kilku państwach, przede wszystkim w Korei Północnej. Tworzone były w latach 90-tych XX wieku podczas wojny domowej w Jugosławii, także w celach eksterminacji ludności. Cechy takiego obozu ma też amerykański obóz dla osób podejrzanych o terroryzm w Guantanamo.
Holocaust, (całopalenie - termin angielski, pochodzący z kościelnej łaciny holocaustum, z gr. holo-kautóo - spalam ofiarę w całości) spolszczenie: Holokaust - określenie to stosuje się do prześladowań i zagłady milionów Żydów przez władze III Rzeszy oraz jej sojuszników w okresie II wojny światowej. Jest synonimem pojęcia Szoah, Szoa (hebr. שואה - całkowita zagłada, zniszczenie), uważanego przez niektórych za stosowniejsze, gdyż nie odwołujące się do pozytywnego znaczenia całopalenia. W Polsce używa się ponadto terminu Zagłada.
Polityka zagłady rozpętana w 1942 roku, trwała ok. 30 miesięcy. Liczba ofiar holocaustu jest szacowana na 5-6 milionów, choć dokładna liczba nie jest znana z powodu braku kompletnych ewidencji oraz systematycznego niszczenia archiwów i zacierania śladów przez władze niemieckie w obliczu klęski wojennej. Jedna trzecia tej liczby, czyli ok. 2 miliony, stanowiły dzieci.
Zbrodnia katyńska – w Polsce określenie równoznaczne ze słowem Katyń i las katyński - masowe wymordowanie na mocy decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. przez NKWD na wiosnę tego roku przetrzymywanych w obozach na terytorium ZSRR prawie 15.000 jeńców wojennych-polskich oficerów – w dużej części pochodzących z rezerwy i będących kwiatem inteligencji polskiej. Ofiary dokonanej zbrodni były pogrzebane w zbiorowych mogiłach – w Katyniu pod Smoleńskiem, Miednoje koło Tweru i Piatichatkach na przedmieściu Charkowa. Zbrodnia była przeprowadzona w ścisłej tajemnicy, ale już w 1943 roku ujawniono zbiorowe groby w Katyniu (na Smoleńszczyźnie – terenie przejściowo okupowanym przez III Rzeszę Niemiecką), co dało początek ww. terminowi. Obecnie określa on również wymordowanie ponad 7000 osób przetrzymywanych w więzieniach zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy, niemających statusu jeńca, choć było wśród nich około 1000 polskich oficerów. Zbrodnia, ze względu na jej ideologiczne umotywowanie względami klasowymi, a faktycznie narodowymi, oraz masowość, jest według opinii Instytutu Pamięci Narodowej uważana za ludobójstwo (zbrodnię przeciwko ludzkości) – co jednocześnie jest odrzucane przez Rosję. Jest to w pewnym stopniu powodowane obawami, że spowodowałoby to żądanie odszkodowań dla rodzin ofiar. Ponadto istotne jest to, że w przypadku ludobójstwa nie można by było sprawców zbrodni objąć przedawnieniem.
Eksterminacja-zbrodnicze wytępienie określonych grup ludności z powodu ich rasy, narodowości lub religii; ludobójstwo. Przykładem – eksterminacji Żydów prowadzona przez nazistów w okresie II wojnie światowej w okupowanych krajach Europy.

Deportacja, zesłanie, kara podlegająca na wywiezieniu skazanego od odległej miejscowości na przymusowy pobyt, orzekana przez sąd lub władze administracyjne. Deportacje były znane już w starożytności. W czasach nowożytnych były powszechnie stosowane przez mocarstw kolonialne, m.in. przez Francję i Wielką Brytanię, których władze wysyłały przestępców do wybranych koloni, powszechne były tez w Rosji, zwłaszcza wobec Polaków po upadku powstania listopadowego i powstania styczniowego. W czasie II wojny światowej władze niemieckie i radzieckie masowo deportowały ludność polską. W prawie polskim kara deportacji nie jest znana.

Deportacje na ziemiach polskich 1939–48. Rozpoczęte na ziemiach państwa pol. wcielonych do III Rzeszy X–XI 1939; Niemcy deportowali Polaków (inteligencję, zamożnych rolników, członków organizacji uznawanych za wrogo nastawione wobec Rzeszy, m.in. Pol. Związku Zach., Zrzeszenia Peowiaków, ZHP, SN) i Żydów bezpośrednio do GG; od 1940 wykorzystywali tzw. obozy przejściowe (gł. w Konstantynowie), w których przeprowadzali selekcję osób kierowanych do pracy przymusowej w III Rzeszy oraz przewidywanych do germanizacji; do X 1944 deportowano do GG ok. 0,5 mln osób. W 1940–41 do GG wysiedlano Polaków z terenów tworzonych poligonów wojsk. (ok. 170 tys. osób), XI 1942–VIII 1943 — z Zamojszczyzny (100 tys.), podczas akcji kolonizacyjnej będącej wstępnym etapem Generalnego Planu Wschodniego. Największą grupę deportowanych z ziem pol. stanowili Polacy i obywatele RP innych narodowości wywożeni do III Rzeszy do pracy przymusowej (do XII 1944 ok. 2,5 mln osób) oraz do obozów koncentracyjnych (200 tys.) i w celu germanizacji (ok. 200 tys. dzieci). Podczas powstania warsz. i po jego kapitulacji wysiedlono z miasta jego mieszkańców (0,5 mln, w tym ponad 140 tys. do obozów i pracy przymusowej). Po zakończeniu wojny większość deportowanych wróciła do przedwojennego miejsca zamieszkania.
Na obszarze okupacji sowieckiej 1939–41 do łagrów wywieziono aresztowanych, m.in. działaczy polit., funkcjonariuszy państwa pol. (ok. 300 tys. osób); II, IV, VI 1940 i VI 1941 podczas 4 akcji deportowano osoby skazane na przymusowe osiedlenie w głębi ZSSR (kilkaset tys. osób). W 1941–42 po zawarciu układu sowiecko-pol. 30 VII 1941 część więźniów objęła tzw. amnestia, a osiedleńcy uzyskali możliwość zmiany miejsca zamieszkania; 1942 w ramach ewakuacji Armii Pol. z ZSRR wyjechało ponad 100 tys. osób. Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski 1944–45 z jej obszaru (w przedwojennych granicach) deportowano obywateli pol. do ZSRR (200 tys. osób, w tym 50 tys. żołnierzy AK); 1945 NKWD wywiozło z Górnego Śląska i Mazur w głąb ZSRR kilkadziesiąt tys. osób do pracy przymusowej. W 1945–48 przesiedlono do sowieckiej i bryt. strefy okupacyjnej Niemiec ok. 4 mln ludności niem. z ziem przyłączonych do Polski (ok. 3 mln na podstawie decyzji
Sojuszniczej Rady Kontroli z 20 XI 1945); jednocześnie na mocy umów z Ukrainą i Białorusią (IX 1944) wysiedlono z Polski ok. 500 tys. obywateli pol.: Ukraińców i Białorusinów. W 1947 podczas akcji „Wisła”; zesłano do województw pn. i pn.-zach., gł. z Bieszczad, Ukraińców, Łemków i Bojków (prawie 150 tys. osób).
ZAMOJSZCZYZNA, obszar na pd. Lubelszczyzny obejmujący dawne (do 1975) powiaty: zam., biłgorajski, tomaszowski, hrubieszowski. Podczas okupacji niem. XI 1942–III 1943 akcja masowych wysiedleń ludności pol. w ramach realizacji przez Odilo Globocnika niem. okręgu osiedleńczego — do końca 1943 Niemcy zamierzali osiedlić w dystrykcie lubel. ok. 60 tys. Niemców z Besarabii, Bośni, Serbii, Słowenii, ZSRR i terenów okupowanej Polski (Generalny Plan Wschodni); była ona poprzedzona próbną akcją wysiedleńczą XI 1941, a zakończona akcją pacyfikacyjno-wysiedleńczą VI–VII 1943 (Akcja Wehrwolf I i II); łącznie podczas tych akcji hitlerowcy wysiedlili z 297 wsi ok. 110 tys. mieszk., w tym ok. 30 tys. dzieci (dzieci rabunek); znaczną część wysiedlonych wywieziono do pracy niewolniczej w Rzeszy lub do obozów koncentracyjnych; część dzieci wywieziono do Niemiec w celu germanizacji; akcja ta spotkała się z silnym oporem ludności: ucieczkami do lasów, organizowaniem samoobrony, pomocą społeczeństwa dla wysiedlanych, wykradaniem lub wykupywaniem (od niem. konwojentów) dzieci z transportów, pomocą materialną; do poł. 1943 Niemcy zdołali osiedlić ok. 8 tys. osadników niem., do pocz. 1944 liczba ta mogła zwiększyć się o kilka tys.; akcje zbrojne podjęły oddziały partyzanckie BCh, AK, GL i sowieckie (bitwy m.in. pod Wojdą, pod Zaborecznem, pod Różą, atakowanie aparatu policyjnego i adm., konwojów, odbijanie wywożonych itp.).
Szare Szeregi, kryptonim działającego w konspiracji od 27 IX 1939 do 18 I 1945 Związku Harcerstwa Polskiego. W skład Naczelnictwa Szarych Szeregów wchodzili: ksiądz J. Mauersberger - przewodniczący, W. Opęchowska - wiceprzewodnicząca, A. Olbramski - sekretarz generalny, M. Wocalewska - delegatka naczelniczki harcerek, F. Marciniak - naczelnik harcerzy.
Organizacja Harcerek kierowana przez J. Łapińską przyjęła kryptonim Związek Koniczyn (od 1943 BądĄ Gotów). Zrzeszała harcerki powyżej 16 roku życia, prowadziła działalność wychowawczą i opiekuńczą, współdziałała z Radą Główną Opiekuńczą i Polskim Czerwonym Krzyżem. Przygotowywała młodzież żeńską do pracy w służbie sanitarnej i łączności. Harcerki powyżej 18 lat kierowane były do Wojskowej Służby Kobiet i oddziałów Kedywu AK. Pod koniec wojny Organizacja Harcerek liczyła ok. 5 tys. dziewcząt.
Na czele konspiracyjnej Organizacji Harcerzy stała Komenda Główna (Pasieka), jej ogniwami były: chorągwie ("ule"), hufce ("roje"), drużyny ("rodziny") i zastępy ("pszczoły"). Program Szarych Szeregów ujęto w trzech hasłach: "dziś, jutro, pojutrze" bądĄ "piątek, sobota, niedziela". Hasło "dziś" oznaczało okres konspiracji, "jutro" - otwartą walkę zbrojną z okupantem, "pojutrze" - pracę w wolnej Polsce.
Odbudowując Szare Szeregi w terenie, Kwatera Główna przyjęła podział na Polskę centralną (Generalna Gubernia), Polskę zachodnią (ziemie wcielone do Rzeszy), Polskę wschodnią (ziemie wcielone do ZSRR). W Szarych szeregach obowiązywała ścisła konspiracja. Pomiędzy Organizacją Harcerek i Organizacją Harcerzy istniał kontakt tylko na szczeblu Naczelnictwa.
Dla utrzymania tajemnicy początkowo przyjmowano do organizacji wyłącznie młodzież powyżej 17 lat, póĄniej także młodszą. Poza Szarymi Szeregami znalazły się oddziały harcerstwa pozostające od czasów przedwojennych pod wpływami Stronnictwa Narodowego.
Młodzież Szarych Szeregów podzielono na trzy grupy wiekowe: najmłodsi, tzw. Zawiszacy, w wieku 12-14 lat, nie brali udziału w bezpośrednich działaniach przeciw okupantowi, byli natomiast szkoleni w ratownictwie i łączności. Zespoły starszych chłopców (skautów), w wieku 15-17 lat, tworzyły Bojowe Szkoły (BS), w których prowadzono szkolenie wojskowe i przygotowywano do służby w oddziałach rozpoznawczych, zwiadowczych, łączności oraz pocztach dowódców różnych szczebli.
Harcerze BS brali udział w walce konspiracyjnej w Organizacji Małego Sabotażu Wawer (od 1941 Wawer-Palmiry) prowadząc propagandę wśród ludności polskiej. Uczestniczyli w akcjach N i Gdańsk, zajmowali się wywiadem i zbieraniem informacji, przekazywanych ZWZ-AK i in. organizacjom podziemnym. Zespoły skupiające młodzież powyżej 18 lat tworzyły Grupy Szturmowe (GSz) pełniące służbę dywersyjną.
W wyniku porozumienia Naczelnika Szarych Szeregów F. Marciniaka z komendantem Kierownictwa Dywersji AK E. Fieldorfem, GSz stały się oddziałami Kedywu. Pierwszą akcją bojową GSz było wysadzenie torów kolejowych pod Kraśnikiem, w ramach akcji Wieniec II, w noc sylwestrową 1942-1943. Na przełomie sierpnia i września 1943 z warszawskich GSz utworzono podległy Kedywowi batalion Zośka.
GSz wykonały szereg akcji dywersyjno-sabotażowych, odbijały więĄniów, przeprowadziły wiele zamachów na wysokich funkcjonariuszy SS i policji. Wykonywaniem zamachów zajmowała się III kompania batalionu Zośka, nosząca kryptonim Agat, póĄniej Pegaz.
Dziełem harcerzy z Agata był m.in. zamach na F. Kutscherę - szefa policji i SS dystryktu warszawskiego. Od listopada 1941 działała zorganizowana przez Szare Szeregi szkoła podchorążych Agricola, którą ukończyło ok. 320 harcerzy.
W czasie powstania warszawskiego (1944) w zgrupowaniu Radosław walczyły 3 bataliony Szarych Szeregów: Zośka, Parasol i Wigry oraz plutony GSz. Najmłodsi Zawiszacy zapewniali łączność walczącym oddziałom oraz stanowili większość obsady osobowej powstańczej poczty polowej. Dziewczęta z Organizacji Harcerek pracowały w służbie sanitarnej i łączności.
Poza Warszawą Szare Szeregi aktywnie działały m.in. w: Radomiu, Gdyni, Krakowie i na ¦ląsku. Ogółem Organizacja Harcerzy przed sierpniem 1944 liczyła ok. 9 tys. członków. Obowiązki Naczelnika Kwatery Głównej Szarych Szeregów (Pasieki) pełnili: F. Marciniak Szary (27 IX 1939 - 6 V 1943), S. Broniewski Orsza (do 3 X 1944), L. Marszałek Adam (do 18 I 1945). Komenda Główna i poszczególne chorągwie wydawały liczne tajne broszury, materiały szkoleniowe i pisma, m.in.: ¬ródło (1940-1942), Drogowskaz (1942), Wigry (1942-1943), Pismo Młodych (1943), Brzask (1944).
Armia krajowa

W obliczu zarysowującej się klęski wojsk niemieckich na froncie wschodnim 14 II 1942 r. ZWZ został przemianowany na Armię Krajową, której celem było jednoczenie podziemnych organizacji wojskowych uznających rząd Londyński.
Komendantami Armii Krajowej byli:
• gen. Stefan Rowecki „Grot” (II 1942 r.- 30 VI 1943 r.)
• gen Tadeusz Komorowski „Bur“ (30 VI 1943 r.- 2 X 1944 r.)
• gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” (2 X 1944 r. 19 I 1945 r.)
Akcja scaleniowa trwałą do końca wojny i nie została w pełni zrealizowana. W latach 1942- 1944 AK podporządkowały się następujące formacje wojskowe będące siłami zbrojnymi partii uznających rząd emigracyjny:
• GWARDIA LUDOWA- WOLNOŚĆ RÓWNOŚĆ NIEPODLEGŁOŚĆ (PPS)
• Część Narodowej Organizacji Wojskowej (Stronnictwo Narodowe)
• Częśc Batalionów Chłopskich (Stronnictwo Ludowe)
• Część Narodowych Sił Zbrojnych
W działalności AK można wyróżnić trzy okresy:
I okres- scalanie i odtwarzanie jednostek wojskowych w konspiracji
II okres- odtwarzanie sił zbrojnych na wzór przedwojennego wojska, które miało być trzonem armii w powszechnym powstaniu. Wierzono, że powtórzy się sytuacja z I Wojny Światowej i państwo polskie odbuduje się w podobnych warunkach jak w 1918 r.
III okres- walki powstańcze
Armia Krajowa na szeroką skalę prowadziła akcje szkoleniowe, dywersyjne, sabotażowe i bojowe.
Działalność propagandowa prowadzona była przez Biuro Informacji i Propagandy (BiP). Wydawano czasopisma: Biuletyn Informacyjny, Wiadomości Polskie, Insurekcję, Żołnierz Polski.
AK na wielką skalę rozwinęła wywiad, który stał się polską specjalnością i przyniósł aliantom duże korzyści.
Partyzantka AK działała na terytorium całego państwa polskiego, które zostało podzielone na:
• Obszary (kilka województw)
• Okręgi (województwo)
• Obwody (powiaty)
• Placówki (gminy), które składały się z 2- 3 plutonów liczących po 35- 60 żołnierzy
Komendzie głównej podlegały bezpośrednio:
- 4 obszary: Warszawski, Białostocki, Lwowski, Zachodni (Pomorze i Wielkopolska)
- 7 samodzielnych okręgów: Kielecko- Radomski, Krakowski, Lubelski, Łódzki, Śląski, Wileński, Wołyński
Żołnierze AK pochodzili z zaciągu ochotniczego. Jako podstawowe zadanie armia postawiła sobie walkę o odzyskanie niepodległości i odbudowę demokratycznego państwa.
Pod koniec wojny AK liczyła 380000 żołnierzy. Była to największa podziemna armia świata. Charakteryzowała się wysokim morale, zdyscyplinowaniem, dużą wartością bojową.
Kadra oficerska rekrutowała się spośród oficerów przedwojennych, oficerów przeszkolonych w Wielkiej Brytanii i przerzuconych do kraju oraz wykształconych na konspiracyjnych Zastępczych Kursach Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty i Zastępczych Kursach Szkoły Podoficerów Piechoty. W ramach AK istniała też Wojskowa Służba Kobiet. Armii Krajowej podlegały Szare Szeregi- zakonspirowana organizacja harcerska prowadząca różne formy (zależne od grup wiekowych) walki z okupantem.
Organem komendanta była Komenda Główna złożona z następujących oddziałów:
1. Organizacyjny
2. Informacyjno- Wywiadowczy
3. Operacyjno- Szkoleniowy
4. Kwatermistrzowski
5. Łączności
6. Biuro Informacji Propagandy
7. Finansów i Kontroli
Oraz:
Kierownictwo Dywersji- Kedyw
Szefostwo Biur Wojskowych
Szefostwo Służby Niepodległości
Duszpasterstwo
Dowództwo AK utrzymywało stałą łączność z Rządem RP w Londynie i z Wodzem Naczelnym. AK uważana była za ramię zbrojne rządu emigracyjnego i nierozłączną część Polskich Sił Zbrojnych podległą naczelnemu wodzowi.
Istniała do 19 I 1945 r., została rozwiązana rozkazem Komendanta Głównego Leopolda Okulickiego.

Sabotaż- zamierzona dezorganizacja pracy przez uchylanie się od niej lub wadliwie jej wykonywanie, uszkadzanie i niszczenie środków produkcji; działanie ukryte, zamaskowane, mające na celu przeszkodzenie w realizacji jakiegoś planu.

Dywersja:
1.Działania prowadzone na zapleczu i tyłach wojsk nieprzyjaciela w celu utrudnienia mu prowadzenia akcji na froncie i obniżenia wartości bojowej jego wojsk.
2.Działalność zmierzająca do zakłócenia życia politycznego i administracyjno-gospodarczego danego państwa oraz osłabienia jego potencjału militarnego.

Powstanie warszawskie (1 sierpnia – 2 października 1944) było wystąpieniem zbrojnym w okupowanej przez wojska niemieckie Warszawie zorganizowanym przez Armię Krajową, połączonym z ujawnieniem się i oficjalną działalnością najwyższych struktur Polskiego Państwa Podziemnego. Od strony militarnej powstanie było wymierzone przeciwko Niemcom, jednak jego głównym celem była próba ratowania powojennej suwerenności, a być może także niepodległości Polski, poprzez odtworzenie w stolicy Polski legalnych władz państwowych będących naturalną kontynuacją władz przedwojennych, co miało uniemożliwić narzucenie Polsce marionetkowych władz uzależnionych od Związku Radzieckiego, którego wojska właśnie zbliżały się do Warszawy.
Walki trwały 63 dni. Straty po stronie polskiej to 18 tys. zabitych i ok. 25 tys. rannych żołnierzy, oraz ok. 120-200 tys. ofiar spośród ludności cywilnej. Wśród zabitych było dużo młodzieży w tym ogromna większość warszawskiej inteligencji. Po stronie niemieckiej było 17 tysięcy zabitych i 9 tysięcy rannych.
W czasie walk zburzonych zostało ok. 25% zabudowy miasta, a po ich zakończeniu dalsze 35%. Wobec zburzenia ok. 10% podczas walk we wrześniu 1939 i 15% w wyniku powstania w getcie warszawskim, pod koniec wojny ok. 85% miasta leżało w gruzach. Zniszczony został wielowiekowy dorobek kulturalny i materialny.
Tajne Nauczanie

Po kapitulacji Warszawy 28.IX.1939 r. i zaprzestaniu walk, społeczeństwo polskie, choć przybite klęską, zaczęło szybko usuwać zniszczenia i organizować szkolnictwo. Niestety Niemcy również szybko zaczęli wprowadzać swoją administrację cywilną. Terytorium Polski podzielono na: Tereny wcielone do Rzeszy (Śląsk, Poznańskie i Pomorze) i Generalną Gubernię (do linii Bugu) ze stolicą w Krakowie, gdzie urzędował gubernator Frank.

Niemcy nie kryli swoich planów w stosunku do ludności polskiej. Chodziło im nie tylko o zdobycie terytorium, ale i o zniszczenie kultury polskiej. Polacy mieli być tylko siłą roboczą.

Wielkim wstrząsem dla społeczeństwa było aresztowanie 6.XI.1939 r. profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego po wykładzie Mllera, oficera Gestapo, który poprosił rektora o urządzenie jego odczytu.

Na terenach włączonych do Rzeszy nie było w ogóle polskich szkół, nawet podstawowych, a do niemieckich polskie dzieci nie mogły chodzić. A jednak, mimo terroru, powstało tam samorzutnie tajne nauczanie: nauczyciele zbierali po kilkoro dzieci ze swojej dzielnicy miasta i w największej konspiracji uczyli je; często rodzice prosili o zajęcie się ich dziećmi, żeby nie demoralizowały się z braku zajęcia, nawet płacili nauczycielowi wg swoich możliwości. Jeden nauczyciel uczył swoją gromadkę w zakresie szkoły powszechnej według programu przedwojennego dwa lub trzy razy w tygodniu. Ilość kompletów wzrastała i nauczyciel musiał włożyć plan zajęć, żeby obsłużyć kilka grup w różnych lokalach. Było to możliwe przy ścisłej współpracy z rodzicami, którzy ofiarowywali swoje b. małe, źle ogrzane mieszkania (większe były zarekwirowane). W razie niespodziewanej wizyty Niemca tłumaczono, że są to lekcje języka niemieckiego i rachunków - potrzebne przecież dzieciom, gdy będą musiały pracować już od 12-14 roku życia jako niewykwalifikowani robotnicy.

Na tych terenach szkolnictwo podziemne znajdowało się pod opieką i częściowym kierownictwem organizacji wojskowych.

W Generalnej Guberni zlikwidowano szkoły wyższe i średnie, a pozostawiono szkoły podstawowe i zawodowe o okrojonym programie nauczania i zakazu uczenia historii Polski, geografii i literatury. Niemiecka organizacja szkolnictwa opierała się na polskich urzędach oświaty, wprowadzając do nich Niemców jako zwierzchników, stopniowo zmniejszając liczbę zatrudnionych Polaków i zakres ich kompetencji.

W końcu października 1939 r. powstała Tajna Organizacja Nauczycielska TON – jednocząca największy Związek Nauczycielstwa Polskiego oraz pięć innych organizacji nauczycielskich. Z inicjatywy władz wojskowych ZWZ powstała Komisja Oświecenia Publicznego. Były też inicjatywy regionalne. Później powstał w 1940 r. Departament Oświaty i Kultury Delegatury Rządu Polskiego. Jego głównym zadaniami był: przygotowanie programów nauczania i egzaminów oraz opracowanie projektów na przyszłość. TON korzystała z subwencji Rządu Londyńskiego. Należało stworzyć konspiracyjny system nauczania, opierając się na całym społeczeństwie. Była to jedna z form walki z okupantem.

TON początkowo objęła szkolnictwo powszechne. W starych klasach uczono przedmiotów zakazanych oraz w fikcyjnej klasie VII przerabiano program I klasy gimnazjalnej. Wkrótce powstały komplety o programie szkoły średniej. Ustalono pewne zasady: liczba uczniów jednego kompletu powinna wynosić 5-6 osób, liczba godzin nauki została zredukowana do połowy liczby godzin obowiązujących przed wojną dla każdego przedmiotu, a lekcje powinny być dwugodzinne. W jednym mieszkaniu nauka mogła odbywać się dwa razy w tygodniu. Komplet nie powinien zmieniać mieszkania w jednym dniu, a w zamian za to nauczyciel przechodził z lekcji na lekcję. W wyjątkowych wypadkach, gdy lokal szkolny miał dobre warunki bezpieczeństwa i można było uzgodnić plan lekcji szkoły zawodowej z godziną lekcji tajnej – to oficjalnie była np. lekcja np. księgowości prowadzona przez nauczycielkę tego przedmiotu, a nieoficjalnie prowadziła lekcję nauczycielka np. historii (ta ostatnia miała prawo przebywać w klasie jako wychowawczyni). W razie dzwonka ostrzegawczego miały zamienić się rolami. Nauczyciele matematyki, historii itp. często zatrudniani byli, po pewnym przekwalifikowaniu się, jako nauczyciele przedmiotów zawodowych.

Profesorowie wyższych uczelni w Warszawie i Krakowie prowadzili tajne komplety. Otwieranie nowych szkół zawodowych za zgodą niemieckich władz szkolnych pomogło w zorganizowaniu tajnego nauczania na poziomie uniwersyteckim. Mogło się ono odbywać przynajmniej w lokalach tych szkół i korzystać z pomocy naukowych. Np. szkoła dla pomocniczego personelu sanitarnego, której kierownikiem był doc. Jan Zaorski, w rzeczywistości była Wydziałem Lekarskim Uniwersytetu J. Piłsudskiego. Szkoła Kreślarska, Kurs Rysunku Technicznego to dawna Politechnika Warszawska. Zawodowa szkoła rolnicza i prywatna szkoła rybacka – to dawne S.G.G.W.

Profesor Edward Lipiński z S.G.H. uzyskał licencję na prowadzenie jednorocznej szkoły ekonomicznej. Po roku dawano świadectwo ukończenia klasy „ogólno-handlowej” a potem młodzież studiowała w klasie „przemysłowej” i „bankowej” w trzecim roku.

W lutym zwolniono z obozu część profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. W grudniu tegoż roku wrócił profesor Mieczysław Małecki i w porozumieniu z władzami podziemia przyjął pracę w „Institut fr Deutsche Ostarbeit”, gdzie oficjalnie miał zbierać materiały do słownika wyrazów polskich zapożyczonych z języka niemieckiego. Nieoficjalnie, dzięki dostępowi do zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, wynosił z niej książki potrzebne dla tajnych wykładów. Wkrótce wciągnął on do współpracy innych profesorów; od kwietnia 1942 r. rozpoczął działalność tajny wydział polonistyki, a potem prawa. Prof. Małecki zorganizował także spółdzielnie rzemieślnicze i zarejestrował w nich majstrów (profesorowie), podmajstrów (asystenci) i pracowników (studenci) różnych firm.

Terytoria polskie na wschód od Bugu trafiły pod władzę niemiecką dopiero po roku 1941. Na ziemiach tych w latach 1939-1941 utrzymywały się w różnym stopniu i formach szkoły podstawowe i średnie z wykładowym językiem polskim. Okupant niemiecki zlikwidował te szkoły.

Tajne nauczanie to nie tylko kształcenie młodzieży, ale i wysiłek wychowawczy. Nauczyciele uważali prowadzenie tajnego nauczania za swój obywatelski obowiązek, a młodzież chętnie garnęła się do nauki i osiągała dobre wyniki. Jedni i drudzy wiedzieli, iż w razie wykrycia, groziło uczniom i nauczycielom, a nawet właścicielom mieszkań, w których odbywały się komplety, więzienie i obóz koncentracyjny. Brutalne represje stosowane przez okupanta, nie powstrzymywały jednak tajnego nauczania.