Zmiany, narastanie elementów kapitalizmu w przemyśle europejskim

Zorganizowanie rzemiosła miejskiego do końca XV w..
Rzemiosło zorganizowane było w cechy. Charakteryzowało się tym, że cechy miały monopol na produkcję, zbyt towarów, na naukę zawodu. Były to organizacje o charakterze przymusowym. Rewolucja cen w XVI, XVII w. spowodowała, że ceny art. żywnościowych w Europie zach. Rosły znacznie szybciej aniżeli ceny wyrobów przemysłowych, rzemieślniczych. Musiało to uderzyć w rzemiosło. Rzemiosło próbowało wetować sobie to windowaniem cen na wyroby rzemieślnicze, to zawężało rynek zbytu. Zrodził się wówczas nakład in. chałupnictwo.
Chałupnictwo był to I etap pośredni pomiędzy rzemiosłem a przemysłem fabrycznym. Nakład upowszechnił się w Europie zach. w XVI w..

Na czym polegała istota nakładu?
Pomiędzy producenta a konsumenta (odbiorcę) wcisnął się pośrednik, który musiał dysponować jakimś kapitałem, z reguły był to kupiec. Produkcja nakładcza była produkcją pozacechową. W miastach nie miała szans bo cech miał monopol, chroniło go prawo miejskie. W związku z tym nakład rozwinął się na wsi. Była to produkcja konkurencyjna wobec cechowego rzemiosła miejskiego. Nakładca zaczyna organizować produkcję nie pytając cechu o zdanie.
Nakład w swoim rozwoju przeszedł kilka stadiów:
- od chałupnika nakładca odbiera gotowe wyroby i sprzedaje na rynku z zyskiem – forma najprostsza,
- własnością nakładcy jest i budynek, w którym mieszka chałupnik, surowiec, narzędzia, których dostarcza mu nakładca i sprzedaje gotowe wyroby z zyskiem.

Nakład nie mógł się rozwijać tam, gdzie rzemieślnicy miejscy produkowali wyroby wysokiej jakości. Rozwijał się tam, gdzie produkcja nie wymagała dużych nakładów pieniężnych, np. produkcja pończoch, materiałów, prostych narzędzi.
Wyrazem rozkładu rzemiosła cechowego w miastach była sytuacja, kiedy nakładca ukazywał się w mieście i zaczął zamawiać określone wyroby u rzemieślnika cechowego. Taki nakładca odcinał cech od rynku.

II etapem była manufaktura.
W Europie zach. w XVIII w. wyparła ona nakład. Słowo manufaktura pochodzi od łac. „manus” – ręka, „facere” – robić czyli ręką czynić, rękodzielnictwo. Manufaktura było to przedsiębiorstwo rękodzielnicze. Manufaktura ........ warsztatu chałupnika. Manufaktura to był z reguły duży zakład, przedsiębiorstwo, budynek, gdzie pracowała większa ilość ludzi, gdzie produkowano wiele standardowych wyrobów.
Manufaktura wyłoniła się z nakładu. Początkowo była ogniwem pośrednim pomiędzy chałupnictwem a manufakturą właściwą. Ostatnim stadium manufaktury była manufaktura scentralizowana.
(Badania nad systemem nakładczym, manufakturą - prof. Adam Smith)
Manufaktura polegała na tym, że w procesie produkcyjnym każdy pracownik wykonywał tylko jedną jedyną czynność. Zatem manufaktura w swojej istocie była zbliżona do systemu taśmowego. Pracownicy wykonując tylko jedną czynność dochodzili do ogromnej wprawy, potrafili wykonywać ogromną ilość wyrobu. Podniosło to niezwykle wydajność pracy i obniżyło koszty pracy.

Postęp w stosunku do, np. nakładu:
- właściciel manufaktury ponosi o wiele mniejsze koszty, bowiem wszystko odbywa się w jednym zakładzie produkcyjnym,
- właściciel manufaktury ma większy wgląd w produkcję bo wszystko odbywa się na miejscu,
- manufaktura była o wiele bardziej efektywna, produkowała wyroby w większych ilościach, produkowała do większego odbiorcy,
- w manufakturach zatrudniano pracowników niewykwalifikowanych, zatrudniano kobiety, dzieci, pod przymusem bezdomnych, wyciągano starców z domu starców, sieroty z sierocińców,
- praca trwała wiele godzin w bardzo trudnych warunkach, za jedzenie, praca pod strażą.

Wczesny kapitalizm był niezwykle okrutny, bezwzględny, kształtował się w okresie merkantylizmu.
Fryderyk II polecił zatrudniać żołnierzy w czasie wolnym od służby.
Manufaktury rozwinęły się wpierw w przemyśle wełnianym. Potem pojawiły się manufaktury bazujące na bawełnie, produkowano tkaniny bawełniane.
Rzemiosło cechowe nie miało szans w konkurencji z manufakturami.
W XVIII w. manufaktury nazywano fabrykami.
Uruchomienie manufaktury wymagało kapitału, znajomości rynku zbytu. Była to produkcja masowa, na rynek dla nieznanego odbiorcy. Zatem organizatorami manufaktur byli z reguły kupcy. Kierowanie manufakturą wymagało umiejętności kalkulacji. Produkcja musiała przynosić zysk.
Właścicielami manufaktur byli kupcy, ale i też panujący monarchowie. Monarchowie sami nie zajmowali się tym, zajmowała się tym administracja monarsza, np. monarchie rosyjskie w szczególności za czasów Piotra I (koniec XVIII w., I lata XVIII w.). Polecił on zbudować ok. 200 manufaktur państwowych. Znaczną część na Uralu i były to manufaktury metalurgiczne (metalurgia – wytop żelaza). Pod wpływem idei merkantylizmu Piotr I postanowił zrezygnować z importu żelaza z Europy zach. i udało mu się to, zaczął nawet je eksportować.

Podstawowe różnice pomiędzy manufakturami Piotra I a manufakturami Europy zach..
W manufakturach rosyjskich pracowali chłopi pańszczyźniani. Praca tam to było odrabianie pańszczyzny.
W Europie wsch. i zach. właścicielami manufaktur była magnateria. O ile manufaktury rządowe produkowały wyroby z powodu potrzeb państwa, o tyle manufaktury magnackie produkowały na ogół wyroby na potrzeby magnackiego dworu. W manufakturach magnackich we wsch. Europie pracowali chłopi pańszczyźniani w ramach narzuconej pańszczyzny.
Właścicielami manufaktur byli mieszczanie, kupcy. Były to manufaktur nastawione na produkcję rynkową, produkcję art. codziennego użytku: sukno, galanteria, mydło, świece, rozmaite narzędzia. Było to produkcja po to by się sprzedało. Pracowali robotnicy, siły najemne. Rozwinęły się najlepiej, przetrwały długo. Wiele z nich na fali rewolucji przemysłowej przekształciło się w fabryki. Taką organizacyjną formę manufaktur miały kopalnie, huty szkła, fabryki papieru (w produkcji papieru podstawowym surowcem był len), wytwórnie broni, ludwisarnie (odlewnie armat, dzwonów).

Manufaktury oznaczały ogromny postęp cywilizacyjny. Było to przejście od rzemiosła cechowego do produkcji masowej, z bardzo silnym podziałem pracy, prowadziły do powstania przemysłu fabrycznego.
Epoka feudalna odznaczała się brakiem postępu technicznego.
W manufakturach też nie było postępu technicznego. Do produkcji wykorzystywano jedynie koło wodne ( w produkcji sukna, w kopalniach).


REWOLUCJA HANDLOWA- kształtowanie się wczesnokapitalistycznych form w handlu (XVI-XVIII w.)
Rewolucja handlowa dała początek przemysłowi. Uzasadnieniem tego terminu były radykalne zmiany w handlu, które prowadziły do akumulowania znacznej ilości kapitału.
Wyrażał się ona w:
- rozszerzał się zakres terytorialny handlu,
- rozwój rynków wewnętrznych poszczególnych państw,
- rozwój handlu międzynarodowego, w który wciągnięte zostały nowe kontynenty, archipelagi wysp
Dzięki odkryciom geograficznym przesunęły się szlaki handlowe. Najważniejsze są te, które łączyły Europę z Ameryką.
- handel morski przeważał nad handlem lądowym,
- zwiększał się asortyment towarów oferowanych na rynku, nabywcy mają coraz większy wybór,
- w szybkim tempie rosną obroty handlu pod względem ilościowym, jakościowym,
- poważne zmiany w organizacji handlu,
- wytworzyła się międzynarodowa elita kupiecka dysponująca wiedzą o świecie, o rynkach zbytu, wiedzą kupiecką,
- pojawiła się podwójna księgowość, dwustronna tzn. zapisywanie rubryk Wn i Ma, która stała się podstawą prowadzenia ksiąg rachunkowych do dnia dzisiejszego; zastosowano do niej cyfry arabskie,
- od XVI-XVIII w. narodził się kupiec osiadły, który zaczął stopniowo wypierać kupca wędrownego
Do tej pory kupcy byli zawsze w drodze. Natomiast w tym okresie narodził się człowiek, który uruchamia sklep, stały punkt sprzedaży.
- zaczął wyodrębniać się handel hurtowy i handel detaliczny
Kupiec detalista zaczyna zaopatrywać się u kupca, który prowadzi hurtownie.
- narodziły się sp. akcyjne i zrzeszenia kapitałowe
Powstawanie sp. akcyjnych wiązało się z potrzebą dużych nakładów kapitału na rozmaite przedsięwzięcia. Spółki zawiązywały się już w średniowieczu, miały charakter rodzinny. Odkąd odkryto Nowy Świat zwł. Amerykę sp. miały już inny charakter. Pierwszymi sp. kapitałowymi były sp. morskie, zawiązywane do wypraw po towary kolonialne. W mirę upływu czasu sp. rozrastały się. Uczestniczyła w nich coraz większa liczba udziałowców, którzy uczestniczyli w zyskach. Wiele sp. było niejawnych, skrytych. Ze wzgl. Na ryzyko wypraw bogaci kupcy buli udziałowcami w kilu sp. równocześnie.
Wraz z rozwojem handlu i sp. zaczęły powstawać giełdy – permanentne targi na skalę międzynarodową. Zalążkiem giełdy był w końcu średniowiecza dom włoskiego konsula w Londynie.
Giełdy, które wykształciły się w XVI, XVII w. miały swoją tradycje w jarmarkach, targach. Giełdy służyły transakcjom na dużą skalę, dokonywano ich na podstawie próbek towarów. Tak było w przypadku towarów masowych, jednorodnych. Miały one charakter terminowy.
W XVI wieku zbudowano pierwsze budynki giełdowe. Taka pierwsza nowoczesna giełda została zbudowana w 1531 r. w Antwerpii. W 1571 r. wybudowano wielkie budynki giełdowe w Londynie i w Amsterdamie. Potem w kolejnych stolicach europejskich: Paryż.
Na giełdzie towarowej pojawili się maklerzy giełdowi, którzy reprezentowali interesy zleceniodawców. Z giełdy towarowej zaczęła wyodrębniać się giełda pieniężna. Odbywała się na niej wymiana walutami, wekslami, obligacjami. Transakcji dokonywano w charakterze hazardu na giełdzie. Na giełdach pieniężnych uczestników bezpośrednich transakcji zaczęli zastępować maklerzy giełdowi.

Na przeł. XVI/XVII w. zaczęły powstawać wielkie sp. handlowe zw. kompaniami handlowymi. Miały one charakter feudalny, ponieważ powstawały na podstawie przywilejów monarszych. Sp. miały po kilkaset udziałowców, np. udziałowcem było państwo.
2 największe kompanie w Europie to:
• zał. w 1600 r. kompania wschodnioindyjska
Zał. w Londynie. Udziałowcem był także rząd angielski. Ta kompania, gł. drogą podboju, w ciągu XVI i XVII w. opanowała Indie. Zorganizowała tan własną administrację, rozpoczęła szeroki handel z Chinami, ciągnęła olbrzymie zyski z przemytu opium do Chin.
• zał. w 1602 r. kompania wschodnioindyjsko-holenderska
Zał. ją kupcy holenderscy, urzędnicy państwowi i miasto Amsterdam. Kompania uzyskała szerokie uprawnienia od rządu holenderskiego, uzyskała monopol handlu na całym obszarze Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku (Przylądek Dobrej Nadziei do Przylądka Horn). Na całym tym obszarze reprezentowała państwo holenderskie, budowała twierdze, opanowała bardzo ważne punkty żeglugi morskiej.
Cała polityka handlowa to polityka oszustw, rabunku kolonialnego, łamania porozumień.

Obie te kompanie otrzymały monopol handlu z olbrzymimi terytoriami. Posiadały własne armie i własne floty. Prowadziły bezwzględną eksploatację koloni, niejednokrotnie dla utrzymania wysokich cen w Europie niszczyły miejscowe plantacje. Miały monopol absolutny, a złodziejstwo i korsarstwo było na porządku dziennym.
Kompanie prowadziły między sobą wojny. Silniejsza okazała się kompania angielska. Holenderska , wyniszczona wojnami, została rozwiązana w 1799 r.. Angielska istniała formalnie do 1858 r.. Terytoria, które podbiły te kompanie przejął bezpośrednio rząd angielski i holenderski.

Oprócz tych 2 istniało jeszcze wiele innych ważnych kompanii. Do ważniejszych należały:
- 3 kompanie angielskie:
• Lewantyńska – do handlu z Bliskim Wschodem,
• Gwinejska – do handlu z wybrzeżem Gwinei,
• Moskiewska,
- francuska:
• wschodnioindyjska,
• zachodnia zw. kompanią Missisipi – kolonizowała dorzecze Missisipi (ówczesną
Luizjanę),
- holenderska:
• zachodnioindyjska – obszarem jej działania była Ameryka, zał. ona w 1844 r. Nowy
Amsterdam.


POCZĄTKI BANKOWOŚCI
Pierwsze banki powstały w końcu XVI w. we Włoszech: Genua, Wenecja, Mediolan.
W XVII w. banki powstały w kolejnych państwach, zwł. tych związanych z handlem kolonialnym:
- 1609 r. - Bank Amsterdamski,
- 1619 r. - Bank Hamburski,
- 1635 r. - Bank Roterdamski.

Te banki były sp. akcyjnymi, np. Bank Amsterdamski był sp. akcyjną senatu miasta Amsterdam i kapitału państwowego.
Banki prowadziły wymianę pieniędzy, przechowywały depozyty, prowadziły rozliczenia bezgotówkowe, prowadziły rachunki zamożnym obywatelom, udzielały kredytów.
Pierwszym bankiem centralnym czyli bankiem banków był bank w Anglii zał. w 1694 r.. Była to sp. akcyjna wierzycieli państwa czyli ludzi, którzy udzielali pożyczek rządowi. W zamian za to otrzymali przywilej emitowania biletów bankowych, banknotów, które były wymieniane na złoto. Kwity tego banku od początku cieszyły się zaufaniem świata finansów, zostały uznanym świadectwem płatniczym, stały się wzorem dla innych banków.
Bank centralny odgrywał istotną rolę w systemie kredytowym, gdyż gromadził rezerwy kruszcowe innych banków, wkłady innych instytucji bankowych.

Dług publiczny – poj. się w XVI, XVII w.. Do tej pory panujący na potrzeby własne, państwa zadłużali się u bogatych mieszczan, w klasztorach.
W XVII w. nastąpiło oddzielenie prywatnej szkatuły monarszej od tego co nazywamy skarbem państwa. Od tej pory na potrzeby państwa monarchowie zaczęli wypuszczać obligacje. Zadłużali się u społeczeństwa.