Ukraina

UKRAINA

1. Główne miasta: Charków, Dniepropietrowsk, Doniec, Odessa, Zaporoże, Lwów, Krzywy Róg
2. Powierzchnia: 603,7 tys. km 2
3. Ludność: 48,4 mln mieszk. (2002)
4. PKB: 850 USD ( 2000 )
5. Eksport: wyroby metalurgiczne, chemikalia, węgiel
6. Stolica: Kijów (2, 6 mln)

7. Ustrój polityczny: Republika, od 24 VIII 1991 niepodległa; 8 XII 1991 wraz z Federacją Ros. i Białorusią podpisała porozumienie o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. Zgodnie z konstytucją, uchwaloną VI 1996 przez Radę Najwyższą, głową państwa jest prezydent, wybierany w głosowaniu powszechnym na kadencję 5-letnią; najwyższym organem władzy państw. jest 1-izbowy parlament — Rada Najwyższa.

8. Położenie geograficzne: państwo w pd.-wsch. Europie, nad M. Czarnym (i M. Azowskim). Granica: z Rosją, Rumunią, Mołdawią, Węgrami, Słowacją, Polską i Białorusią.

9. Ukształtowanie poziome: Rozciągłość Ukrainy z zach. na wsch. (od Karpat do Wyż. Środkoworosyjskiej) wynosi ponad 1300 km, z pn. na pd. (od Prypeci po Krym) — ok. 900 km. Linia brzegowa dł. 1500 km; między M. Czarnym i M. Azowskim Płw. Krymski, połączony z lądem wąskim przesmykiem; wybrzeża akumulacyjne, na zach. niskie z licznymi zatokami i limanami (największe to zalane przez transgresję mor. dolne odcinki dolin Dniestru, Bohu i Dniepru), na wsch. — płaskie z mierzejami; jedynie pd. wybrzeże Krymu wysokie i skaliste.

10. Budowa geologiczna: starych skał krystal. i metamorficznych platforma wschodnioeuropejska. W granicach Ukrainy wyróżnia się centralnie położony masyw ukr., jego pd.-zach. skłon zbud. z osadowych skał paleozoicznych (kambru, syluru i dewonu) i mezozoicznych (kreda), zapadlisko dnieprowsko-donieckie wypełnione sfałdowanymi skałami górnopaleozoicznymi oraz pd. skłon krystal. masywu woroneskiego; powierzchnię wymienionych jednostek strukturalnych pokrywają osady pochodzące z transgresji mor. w młodszym trzeciorzędzie; najmłodsze są czwartorzędowe pokrywy glin morenowych i piasków glacjofluwialnych (na pn.) oraz osadów pylastych (gł. lessów, na pd.), związane z tzw. zlodowaceniem dnieprowskim (objęło pn. część Ukrainy), a także holoceńskie torfy i aluwia rzeczne.

11. Ukształtowanie pionowe: Przeważająca część Ukrainy leży na Niz. Wschodnioeuropejskiej. Na pd.-zach. i w pd. części Krymu wznoszą się młode góry fałdowe; Karpaty Wsch. (najwyższy szczyt Howerla w pasmie Czarnohory — 2061 m) są zbud. gł. ze skał paleogeńskich i górnokredowych (piaskowców i łupków); G. Krymskie (wys. do 1545 m) to asymetryczne antyklinorium; jego wewn. fałdy o kierunku z pn.-wsch. na pd.-zach. przeważnie zbud. ze skał triasu, jury i kredy; na pn. skłonie zalegają monoklinalnie piaskowce paleogenu i neogenu. Na Niz. Wschodnioeuropejskiej na przemian występują nizinne obniżenia i wyniesienia o charakterze wyżyn. Najbardziej rozległa jest Wyż. Wołyńsko-Podolska, pokryta w znacznej części lessem, ciągnąca się z pn.-zach. na pd.-wsch., na pn. od doliny Dniestru; w jej pn. części znajdują się Gołogóry (najwyższe wzniesienie Kamuła, 472 m), Woroniaki i Wzgórza Krzemienieckie; pd. część wyżyny jest pocięta głębokimi dolinami (jarami) lewobrzeżnych dopływów Dniestru. Przedłużeniem Wyż. Wołyńsko-Podolskiej ku wsch. jest Wyż. Naddnieprzańska, dochodząca na dziale wodnym do wys. 324 m. W pn.-zach. części Ukrainy ciągną się piaszczyste i bagienne równiny  Polesia. Na wsch. od Dniepru leży Niz. Naddnieprzańska (zajmująca tektoniczne zapadlisko dnieprowsko-donieckie). Między ujściem Dunaju a M. Azowskim rozpościera się Niz. Czarnomorska (o wys. do 150 m), lekko nachylona ku pd., z szerokimi dolinami Dniestru, Bohu i Dniepru. W pd.-wsch. części Ukrainy ciągną się wąskim pasmem Wzniesienia Nadazowskie (najwyższa Bielmak Mogiła, 324 m); od pn.-wsch. przylega do nich Wyż. Doniecka. W G. Krymskich i na Polesiu Wołyńskim rozwinięty kras.

12. Klimat: Klimat umiarkowany ciepły kontynent., na pd.-wsch. suchy, tylko na pd. krańcach Krymu podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego. Średnia temp. w styczniu wzrasta od –8C na pn.-wsch. do –4C we Lwowie; na pd. wybrzeżu Krymu jest wyższa od 0C; w lipcu odpowiednio 18–19C do 23–24C; absolutne minima na wsch. poniżej –40C, na pd. wybrzeżu Krymu poniżej –15C, maksima na większej części Ukrainy 36–39C, w strefie stepowej 41C; okres bez przymrozków: 150–160 dni na pn.-wsch., 200–220 dni na pd. i 240–260 dni na pd. wybrzeżu Krymu. Średnia roczna suma opadów od 600–700 mm na pn.-zach. do 300 mm na pd.-wsch., w G. Krymskich 1000–1200 mm, w Karpatach Ukraińskich do 1600 mm; opady gł. letnie (czerwiec–lipiec), na pd. wybrzeżu Krymu w zimie (grudzień–styczeń); pokrywa śnieżna leży od ok. 3 tygodni na Krymie do ponad 3 mies. w strefach leśno-stepowej i lasów mieszanych (grubość największa w lutym, w G. Krymskich ok. 40 cm, w Karpatach 70–80 cm); latem na pd. i wsch. częste suchowieje (wiatr wsch. i pd.-wsch), przenoszące duże ilości pyłu; co 2–3 lata występują susze (gł. w lipcu–sierpniu).

13. Wody: Sieć rzeczna gęsta (ok. 73 tys. rzek, z tego 131 o dł. ponad 100 km), zwł. w Karpatach i na Wyż. Donieckiej; prawie cała Ukraina należy do zlewiska M. Czarnego i M. Azowskiego, tylko 4% pow. (na pn.-zach. pograniczu z Polską) odwadniane przez górny bieg Bugu i dopływy Sanu — w dorzeczu Wisły (tj. zlewisko M. Bałtyckiego). W dorzeczu Dniepru leży 1/2 pow. kraju; dł. Dniepru w granicach Ukrainy wynosi 981 km, jego gł. dopływy: Prypeć (górny i dolny odcinki dł. 264 km), Desna, Teterew, Roś, Suła, Psioł, Worskła, Orzeł, Samara; pd.-zach. część gł. w dorzeczu Dniestru i Bohu; największą rzeką na wsch. jest Doniec (dopływ Donu); na terytorium Ukrainy znajdują się źródła i górny bieg Prutu (dł. 272 km) i Cisy (233 km), a dolny odcinek Dunaju (dł. 174 km) stanowi granicę Ukrainy z Rumunią. Rzeki należące do dorzeczy Bohu, Dniepru i Dońca oraz l. dopływy Dniestru mają najwyższe stany wody w kwietniu (ustrój śnieżno-deszczowy), rzeki karpackie — w lecie (zasilanie gł. deszczowe); zlodzenie rzek trwa 2–3 miesiące. Jezior jest mało (ok. 7 tys. o pow. 10 ha i więcej), gł. na Polesiu oraz na terenach zalewowych Dunaju, Dniepru, Desny i Dońca; największe jeziora: Jałpug (pow. 149 km2) i Kaguł (90 km2) nad Dunajem i Sasyk (lub Kunduk, 210 km2), Szagany, Alibej na wybrzeżu M. Czarnego; między Bugiem a Prypecią grupa ponad 30 krasowych Jez. Szackich, najgłębsze Świtaź (do 58,4 m). Na Dnieprze sztuczne zbiorniki zaporowe: Kijowski (922 km2), Kaniewski (675 km2), Krzemieńczucki (2250 km2), Dnieprodzierżyński (567 km2), Dnieprowski (410 km2) i Kachowski (2155 km 2).

14. Pokrywa glebowa: W pn. części Ukrainy (do linii Łuck–Równe–Żytomierz–Kijów) występują bielicoziemy i gleby bagienne; w strefie leśno-stepowej na wierzchowinach czarnoziemy powstałe przeważnie na podłożu lessowym; miąższość poziomu próchniczego dochodzi do 75–100 cm; nad M. Czarnym i M. Azowskim występują gleby kasztanowe w kompleksie z sołonczakami i sołońcami; w dolinach rzecznych gleby aluwialne; w Karpatach i G. Krymskich brun. gleby leśne oraz wysokogórskie łąkowe.

15. Świat roślin: Naturalna roślinność Ukrainy, zwł. stepowa, na wielkich obszarach ustąpiła miejsca uprawom rolnym. Północna i zach. część kraju leży w strefie lasów liściastych (dąbrowy z dębem szypułkowym, na zach. także buczyny z bukiem zwyczajnym, na pn. bory sosnowe z sosną zwyczajną); środk. część w strefie lasostepu (z dąbrowami i bujnymi stepami łąkowymi); część Ukrainy na pd. od linii Bałta–Połtawa w strefie suchych stepów ostnicowych. W G. Krymskich rosną lasy dębowe (z dębem szypułkowym, bezszypułkowym i omszonym), sosnowe (z sosną krymską Pinus Pallasiana) i bukowe (z bukiem wsch. Fagus orientalis), a na pd. wybrzeżu Krymu liczne gat. śródziemnomorskie. Na Podkarpaciu występują dąbrowy i buczyny; w Karpatach piętra dolnoreglowych buczyn do 1250 m, górnoreglowych świerczyn do 1550 m, kosodrzewiny do 1850 m i połoniny (hale alp.). Lesistość kraju 13,9% (z tego na Polesiu 25% lasów, w Karpatach 40%, w G. Krymskich 10%). Bagna (gł. niskie) zajmują 953 tys. ha (1985), największe na Polesiu (zwł. w obwodach Wołyńskim i rówieńskim), miejscami (w górnym i środk. biegu Prypeci) zabagnienie 20–30%; rozległe torfowiska w dolinach Desny i jej gł. dopływu — rz. Sejm, w środk. biegu Dniepru i Dźwiny oraz w górnym Dniestru. Parki nar.: Karpacki (od 1983, pow. 50,3 tys. ha) i Szacki (zał. 1983); 12 rezerwatów przyrody, m.in. Poleski (20 tys. ha) i  Askania Nowa.

16. Świat zwierząt:

17. Gęstość zaludnienia: Gęstość zaludnienia 86,3 osób na km2 (1994); najgęściej są zaludnione obwody: doniecki (200 osób na km2), lwow., dniepropetrowski, czerniowiecki, ługański i charkowski (powyżej 100 osób na km2), najsłabiej Polesie, obszar Karpat oraz obwody czernihowski i chersoński (poniżej 50 osób na km2).

18. Skład narodowościowy: Ukraińcy stanowią 72,7% ogółu ludności (wg spisu 1989), Rosjanie — 22,1 % (największe skupiska na Zaporożu, Krymie i w obwodzie odeskim), Żydzi i Białorusini — po 0,9%, Mołdawianie — 0,6 %, Bułgarzy — 0,5%, Polacy — 0,4% (tj. 238 tys. osób, wg nieoficjalnych danych 1,5–3 mln); ponadto gł. Tatarzy (0,3%, w tym krymscy 0,1%), Węgrzy, Rumuni, Grecy, Cyganie, Ormianie, Niemcy; poza granicami kraju mieszka ok. 7,5 mln Ukraińców, z tego 4,4 mln w Federacji Ros., 740 tys. w USA, ok. 0,4 mln w Kanadzie, 250–300 tys. w Polsce.

19. Główne wyznania: Większość wierzących to prawosławni; liczba katolików i unitów (grekokatolików) nie przekracza 15%; inne gł. wyznania: protestantyzm, islam, judaizm; ukr. Kościół prawosł. pozostaje pod jurysdykcją patriarchy moskiewskiego, istnieje też ukr. Kościół prawosł. autokefaliczny.

20. Największe miasta: Ludność miejska 68% (1994); gł. m. poza stolicą (powyżej 0,5 mln mieszk.): Charków (1, 6 mln), Dniepropietrowsk, Doniec (1,1 mln), Odessa (1,1 mln), Zaporoże (895 tys.), Lwów (810 tys.), Krzywy Róg (737 tys.), Mariupol (524 tys.), Mikołajów (517 tys.), Ługańsk (504 tys.); najwyższy odsetek ludności miejskiej mają obwody: doniecki (95 %), ługański (87%) i dniepropetrowski (84%), najmniejszy: Zakarpacki (41%), czerniowiecki i tarnopolski (po 43 %).

21. Wielkość PKB:

22. Rolnictwo: Użytki rolne zajmują 69,5 % pow. kraju, z tego grunty orne 55,3 %, łąki i pastwiska 12,4 %, sady i winnice 1,8 % (1992); ziemie nawadniane 2,6 mln ha (gł. w strefie stepowej), duże systemy nawadniające (kachowski, krasnoznamieński, tatarbunarski, kanały Północnokrymski, Dniepr–Donbas). Gł. zboża: pszenica ozima (gł. uprawiana w strefach stepowej i leśno-stepowej), kukurydza na ziarno (strefa stepowa), ryż (na ziemiach nawadnianych w pd. części Ukrainy), ponadto jęczmień, żyto (Polesie, przedgórza Karpat), proso, owies; gł. rośliny przem.: buraki cukrowe (uprawa w strefie leśno-stepowej), słonecznik (w strefie stepowej), len (na Polesiu i w zach. części Ukrainy), chmiel (w pn.-zach. części Ukrainy), konopie (wsch. Polesie, środk. część Ukrainy), tytoń (Krym, Zakarpacie); ziemniaki, uprawiane powszechnie, oprócz pd. części kraju; rozwinięta uprawa drzew owocowych i warzyw (zwł. dyniowatych), na Krymie, w Zakarpaciu i nad M. Czarnym — winorośli; w strefach leśno-stepowej i stepowej uprawia się rośliny leczn. i olejkodajne (mięta, lawenda, róża). Pogłowie bydła wynosi 21 mln, trzody chlewnej — 15,3 mln, owiec i kóz — 6,9 mln (1994); bydło mleczne hoduje się w strefach podmiejskich, typu mięsno-mlecznego w strefie leśno-stepowej i w Karpatach, mleczno-mięsnego w strefie stepowej; hodowla trzody chlewnej gł. w strefach podmiejskich, owiec w strefie stepowej, w Karpatach i na Polesiu; rozwinięta hodowla drobiu, ponadto pszczelarstwo (Polesie, strefa leśno-stepowa), hodowla jedwabników (strefa stepowa), zwierząt futerkowych. Gospodarka leśna (m.in. zadrzewienia na gruntach nieleśnych), pozyskiwanie drewna.

23. Surowce mineralne: (w eksploatacji ok. 4 tys. złóż); węgiel kam. wydobywa się w Zagłębiu Donieckim (ponad 250 kopalń — 90% produkcji krajowej) i Zagłębiu Lwow.-Wołyńskim (od 1954), węgiel brun. w Zagłębiu Naddnieprzańskim. Wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego w Zagłębiu Dnieprowsko-Donieckim (na l. brzegu Dniepru), na Podkarpaciu i w Zagłębiu Czarnomorsko –Krymskim (także z dna morza, eksploatacja na skalę przem. od 1966); gaz ziemny w obwodzie połtawskim. Eksploatacja rud żelaza w Zagłębiu Krzyworoskim, w obwodach połtawskim i zaporoskim oraz na płw. Kercz, rud manganu (Nikopol), rud metali kolorowych (cynk, ołów, rtęć, glin) i ziem rzadkich (rutyl, cyrkon). Sole potasowe wydobywa się na Podkarpaciu, sól kamienna — w Donbasie.

24. Przemysł: energetyczny - Moc zainstalowana w elektrowniach wynosi 54 360 MW (1992); z 12 elektrowni cieplnych o mocy ponad 1000 MW największe to: Zaporoska i Uglegorska (po 3600 MW), Krzyworoska (3000 MW), Żmijewska i Bursztyńska (po 2400 MW); 1993 elektrownie jądr. wyprodukowały 75,2 mld kW · h (40% energii elektr.); działa 6 elektrowni jądr. (15 reaktorów, paliwo z Rosji), największa Elektrownia Zaporoska (5000 MW), uruchomiona 1986–89; nadal są czynne 2 reaktory Czarnobylskiej Elektrowni Jądr. (decyzja o zamknięciu elektrowni do końca 1993 cofnięta z powodu kryzysu energ.); na Dnieprze kaskada 6 elektrowni wodnych (o łącznej mocy 3800 MW), na rz. Boh — Elektrownia Taszłycka (1800 MW).
Główne działy przemysłu przetwórczego: metalurgiczny i elektromaszyn.; hutnictwo żelaza (Dniepropetrowsk, Dnieprodzierżyńsk, Zaporoże, Krzywy Róg, Donieck, Komunarsk, Mariupol); hutnictwo aluminium, tytanu, magnezu (Zaporoże), rtęci (Gorłowka), cynku (Donbas). Największe zakłady przemysłu zbrojeniowego: fabryka czołgów w Charkowie i zakłady Jużmasz w Dniepropetrowsku; przemysł maszyn i urządzeń górn. i hutn. (Kramatorsk, Mariupol, Gorłowka), maszyn energ. (Charków, Zaporoże), maszyn roln. (m.in. do zbioru buraków cukrowych — Dniepropetrowsk, Tarnopol), obrabiarek (Kijów, Charków, Dniepropetrowsk, Odessa, Kramatorsk); przemysł precyzyjny (Kijów, Lwów, Sumy, Charków, Iwano-Frankowsk), elektrotechn. i elektron. (produkcja transformatorów w m. Chmielnicki, odbiorników telew. we Lwowie i Symferopolu); przemysł środków transportu, gł. samochodowy (Zaporoże, Lwów, Krzemieńczuk), lotn. (Kijów, Charków), stoczn. (Kercz, Mikołajów, Chersoń, Kijów); rozwinięty przemysł chem. (koksochem., nawozy miner., petrochem., tworzywa sztuczne, farby, gumowy, farm.) i miner. (cementowy, ceramiki bud., wyroby azbestowo-cementowe, materiały ogniotrwałe, produkcja domów, szklarski). Najważniejsze gałęzie przemysłu spoż.: cukr., mleczarski, olejarski, mięsny, owocowo-warzywny, winiarski (Krym, obwody odeski i Zakarpacki), tytoniowy (Lwów, Krzemieńczuk, Czerkasy); w przemyśle lekkim najlepiej rozwinięty przemysł bawełn. (Chersoń, Tarnopol, Donieck, Czerniowce), wełn. (Czernihów, Ługańsk, Odessa), jedwabn. (Kijów, Czerkasy), lniarski (Żytomierz, Równe) i dziewiarski oraz odzież. i obuwn. (Kijów, Charków, Lwów, Odessa); ponadto przemysł drzewny (m.in. meblarski) i celulozowo-papierniczy. Największa koncentracja przemysłu w Zagłębiu Donieckim.

25. Transport i łączność: Sieć komunik. stosunkowo dobrze rozwinięta; w przewozach towarów i pasażerów gł. rolę odgrywa transport kol.; dł. linii kol. 22,8 tys. km (1991), z tego 8,3 tys. km zelektryfikowanych; na 100 km2 przypada 3,7 km linii (w Zagłębiu Donieckim 6 km); najważniejsze magistrale: Warszawa–Kijów–Moskwa, Kijów–Odessa, Kijów–Lwów, Charków–Dniepropetrowsk–Chersoń, Krzywy Róg–Donbas–Moskwa, Sewastopol–Charków–Moskwa; dł. dróg samochodowych 259 tys. km (42 km na 100 km2, 1990), w tym ok. 1700 km autostrad. Duże znaczenie ma transport wodny (mor. i rzeczny); gł. porty mor.: Odessa, Iljiczewsk, Chersoń, Izmaił, Mariupol, Kercz, Jałta, Reni; żegluga kabotażowa na trasach Kercz–Mariupol i Odessa–Noworosyjsk (Federacja Ros.); połączenie promowe z Bułgarią (Iljiczewsk–Warna); 1993 otwarto 17 portów dla statków amer.; w budowie (1995) wielki terminal naft. w pobliżu Odessy; łączna dł. śródlądowych dróg wodnych wynosi 3,6 tys. km; gł. arterią jest Dniepr z Desną i Prypecią, częściowo Boh, Doniec, Dniestr i Dunaj; rzekami przewozi się gł. materiały bud., węgiel, rudy metali, produkty naft., zboże, maszyny; gł. porty na Dnieprze: Kijów, Kaniów, Czerkasy, Krzemieńczuk, Dniepropetrowsk, Zaporoże. Porty lotn.: Boryspol (Kijów) i Lwów (międzynar.), Charków, Odessa, Symferopol, Dniepropetrowsk, Zaporoże. Przez terytorium Ukrainy z Federacji Ros. biegną międzynar. magistralne rurociągi naft. na zach. — Przyjaźń (pd. odgałęzienie, m.in

26. Handel zagraniczny: Obroty handl. z Rosją i in. krajami Wspólnoty Niepodległych Państw, Niemcami, USA, Polską; gł. artykuły importu: paliwa, tekstylia, chemikalia, drewno, papier; 2/3 eksportu (wyroby metalurgiczne, chemikalia, węgiel) przypada na transakcje barterowe.

27. Turystyka: Znane kąpieliska i uzdrowiska Ukrainy: Jałta, Ałuszta, Ałupka, Gurzuf i Eupatoria (na Krymie), grupa uzdrowisk odesskich (wzdłuż M. Czarnego, na dł. 70 km) oraz Zaleszczyki (nad Dniestrem); popularne uzdrowiska balneolog.: Truskawiec (na Podkarpaciu), Mirgorod (obwód połtawski), Morszyn (Podole); ośr. narciarstwa — Worochta (w pasmie Czarnohora, w dolinie Prutu).
Obiekty z listy światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO:
Kijów, sobór Sofijski (IX, XVII, XVIII w.) i Ławra Peczerska (IX w.) (dziedzictwo kulturalne).
Lwów, zespół urbanistyczny, kościoły, kamienice, Cmentarz Łyczakowski (XIV–XX w.) (dziedzictwo kulturalne).
Rezerwaty biosfery UNESCO:
Askaniya-Nowa Zapovednik, obejmuje Rezerwat Askania Nowa (stepy strefy umiarkowanej); Carpathian Biosphere Reserve, międzynarodowy rezerwat biosfery, obejmuje rezerwat leśno-krajobrazowy (strefy górskie); Chernomorskiy Zapovednik, Rezerwat Czarnomorski (stepy strefy umiarkowanej); Danube Delta Biosphere Reserve, park narodowy (deszczowe lasy strefy subtropikalnej i umiarkowanej),