Kultura Średniowiecza.

Spis treści

Wstęp 2
Rozdział 1
Trwanie antyku 4
Rozdział 2
Kryzys kultury na Zachodzie we wczesnym Średniowieczu 5
Rozdział 3
Renesans karoliński 11
Rozdział 4
Styl romański 14
Rozdział 5
Życie codzienne we wczesnym Średniowieczu 20
Rozdział 6
Uniwersalizm kultury pełnego Średniowiecza 22
Rozdział 7
Rozwój szkolnictwa 25
Rozdział 8
Uniwersytety 26
Rozdział 9
Szkoły parafialne i wiejskie 33
Rozdział 10
Duchowieństwo. Księża i zakonnicy. Zakony. Zakony kontemplacyjne i żebrzące.
Pielgrzymi. 36
Rozdział 11
Rola Kościoła w Średniowieczu 44
Rozdział 12
Filozofia. Scholastyka. Abelard i Tomasz z Akwinu. 49
Rozdział 13
Sztuka gotycka i jej schyłek 54
Rozdział 14
Kultura rycerska, mieszczańska i ludowa. 64
Rozdział 15
Kryzys ideału rycerz i krucjat. Wzrost znaczenia mieszczaństwa 68
Rozdział 16
Kościół w późnym Średniowieczu 71
Zakończenie 73
Bibliografia 77
Galeria Średniowiecza 78

Wstęp

Średniowiecze to okres, który obejmuje czasy od końca Starożytności V w. do XV w. Podział ten został wprowadzony (XV – XVI w.) przez włoskich humanistów, którzy określeniem media aetos (wieki średnie) uformowali wyobrażenie tych czasów jako okresu mrocznego.
Z filozoficznego i kulturowego punktu widzenia za umowną granicę pomiędzy Starożytnością a Średniowieczem przyjmuje się datę zamknięcia Akademii Platońskiej przez Justyniana Wielkiego (rok 529).
Określenie daty końca Średniowiecza jest trudne z powodu nierównomierności rozwoju kultury w różnych częściach Europy.
We Włoszech wiek XV to pełnia Renesansu, we Francji to okres przejściowy pomiędzy Średniowieczem a Renesansem, natomiast w Europie środkowowschodniej to okres średniowiecznej formacji kulturowej.
W dziejach Zachodu można wyodrębnić Średniowiecze wczesne (koniec V w. – koniec X w.) oraz Średniowiecze dojrzałe, które miało swój początek u progu drugiego tysiąclecia. Swój największy rozkwit przeżywało w XII i XIII w. obejmując czasy rozkwitu feudalizmu.
Natomiast XIV w. przyjąć można jako okres schyłku Średniowiecza i jednocześnie początek kształtowania się nowego systemu kultury.
Średniowiecze dojrzałe to czas, który sprzyjał powstawaniu państw i narodów, to również czas wypełniony zmaganiem się z papiestwem odrodzonego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego dotyczącym sprawowania uniwersalnej władzy nad światem chrześcijańskim.
Od końca XI do XIII w. nękane było wyprawami krzyżowymi,
a późniejszym okresie (1337 – 1453 r.) wojną stuletnią. Przyczyniło się to do umocnienia jedności duchowej świata zachodniego i spowodowało ostateczne ukształtowanie się uniwersalnej kultury, która miała swoje korzenie
w Starożytności grecko – rzymskiej zespolonej
z chrześcijaństwem.
Zachodnie Średniowiecze ściśle związane z dziejami chrześcijaństwa miało swoiste oparcie w Kościele.
Duży wpływ na kulturę Średniowiecza wywarła duchowość benedyktynów, później cystersów, a w XIII w. upowszechnienia wiary, kultury i nauki podjęły się zakony żebrzące (dominikanie
i franciszkanie).
Tak więc to chrześcijaństwo stało się czynnikiem, który spoił kulturę duchową europejskiego Średniowiecza.

Rozdział 1
Trwanie antyku

Kultura antyczna nie zniknęła wraz z upadkiem Imperium Rzymskiego (V w.), ponieważ zanim dokonał się rozpad Imperium zdążyła się ona przyjąć w prowincjach cesarstwa położonych wokół Morza Śródziemnego. Głęboko zakorzeniona w życiu duchowym, prawach i poglądach ludności rzymskiej przetrwała nawet czasy, kiedy prowincje rzymskie zaczęły wieść życie jako samodzielne królestwa barbarzyńskie.
W roku 476 nośnikami kultury antycznej były: cesarstwo bizantyjskie obejmujące tereny wschodnie dawnego Imperium oraz Kościół rzymski działający na ziemiach zachodnich.
Polityczna rywalizacja jaką prowadziły między sobą te instytucje wywarła zbawienny wpływ na przetrwanie kultury antyku.
Rywalizacja ta doprowadziła również do odrodzenia się cesarstwa na Zachodzie, które stało się symbolem połączenia dwóch cywilizacji: germańskiej i antycznej zdominowanej politycznie i kulturowo przez chrześcijaństwo.

Rozdział 2
Kryzys kultury na Zachodzie we wczesnym Średniowieczu

Wraz z wrogimi najazdami na Zachodzie upadły miasta, co pociągnęło za sobą niszczenie wszelkich instytucji.
Upadły stare rzymskie szkoły. Za czasów Cesarstwa utrzymywane były przez państwo, natomiast po jego upadku żaden z królów germańskich nie przejął tego obowiązku.
Ludność świecka nie potrafiła pisać i czytać. Jedynie Kościół ocalił kulturę pisaną, ponieważ duchowni musieli znać język łaciński i musieli umieć czytać. Msze św. Odprawiane były po łacinie. Księża i zakonnicy musieli znać Pismo Św. oraz modlitwy i obrzędy religijne.
Św. Augustyn tak określił stosunek chrześcijan do kultury grecko – rzymskiej: „Jeśli filozofowie (pogańscy) powiedzieli przypadkiem prawdy pożyteczne dla naszej wiary, zwłaszcza filozofowie platońscy, nie tylko nie należy się tych prawd obawiać, ale należy je, ku pożytkowi naszemu, odebrać tym posiadaczom nieprawym”.
Tym samym zapoczątkował on asymilację dorobku kulturowego antyku. Stał się to powszechną praktyką tworzącej się od nowa kultury chrześcijańskiej, która powoli lecz systematycznie ukształtowała świadomość rzymsko-germańskich obywateli Zachodu.
Przykładem tego jest zamiana rzymskiego Panteonu na kościół, której dokonano w VII w. po niewielkich przeróbkach.
Ojcowie Kościoła (teologowie chrześcijańscy) mieli podobny do św. Augustyna stosunek do wzorców czerpanych ze Starożytności. Dzięki temu zapewniona została ciągłość tradycji grecko – rzymskiej, którą uproszczoną i zubożoną zaadaptowano do wczesnośredniowiecznych warunków.
Fragmentaryczną wiedzę antycznych pisarzy i myślicieli układano w słowniki i kompendia. Miały one służyć następnym odbiorcom.
Ten powrót do źródeł starożytnych to przebłyski renesansu,
z których największe znaczenie miał renesans karoliński przełomu VIII i IX w.
Spośród zamierających miast tylko nieliczne zachowały swoją żywotność i to dzięki funkcji ekonomicznej jaką pełniły.
Takimi miastami były: Rzym, Arles, Orlean, Narbonne a także Marsylia. Lecz największymi ośrodkami miejskimi były miasta, w których mieszkali rzymsko-germańscy królowie, gdzie biskupi mieli swoje siedziby oraz miejsca pielgrzymek związane
z kultem chrześcijańskim.
Z początku tylko w miastach chrześcijaństwo zbierało swoje owoce, natomiast wieś była pogańska. Lecz stopniowo mnisi chrystianizowali również tereny wiejskie.
Efekt tego był taki, że kulturę wczesnego Średniowiecza podzielono na uczoną, czyli taką, która była dostępna przeważnie dla wykształconego duchowieństwa i ludową, która przechowała wiele z lokalnych tradycji oraz była zróżnicowana terytorialnie.
Językiem kultury uczonej była łacina, którą upowszechniono na całym zachodzie Europy przez ujednolicony model edukacyjny opierający się na siedmiu sztukach wyzwolonych.
Pierwsze trzy (trivium – potrójna droga) zapewniały umiejętność biegłego pisania, czytania oraz mówienia po łacinie (obejmowały kształcenie wypowiadania myśli). Natomiast pozostałe cztery (quadrivium – droga poczwórna) były uważane za wyższe. W ich skład wchodziło: doskonalenie umiejętności liczenia i rysowania, nauka astronomii (potrzebna m.in. do określenia dat świąt ruchomych) oraz śpiew (bez którego nie mogła obyć się żadna liturgia).
Tym co łączyło obydwie kultury było chrześcijaństwo. Natomiast klasztory były narzędziem Kościoła, którego celem było przesiąknięcie chrześcijaństwa do społeczności. Zwłaszcza klasztory wiejskie.
To w warsztatach przyklasztornych uczono starożytnych technik rzemieślniczych i artystycznych. W klasztornych bibliotekach przechowywano manuskrypty zawierające myśli antycznych filozofów i pisarzy. To również tam mnisi kopiowali je, ratując przed zniszczeniem.
Życie zakonne, które wzorowano na regule św. Benedykta z Nurski rozwinęło się na Zachodzie wśród zakonników wiodących wspólne życie (tzw. cenobitów).
Na terenach leżących odłogiem lub ziemiach nadanych im przez hojnych schrystianizowanych władców zakładali klasztorne ośrodki życia duchowego i produkcji w myśl benedyktyńskiej reguły: „ora et labora” czyli „módl się i pracuj”. Stanowiły one godny naśladowania wzorzec gospodarczy dla okolicznej ludności.
Monte Casino, Lerins, Sankt Gallen, Fontenay czy Cluny to miejsca, w których powstały najsłynniejsze klasztory we wczesnym Średniowieczu.
Po rozpadzie struktury politycznej Rzymu pustkę władzy wypełniła organizacja Kościoła rzymskiego i była swoistym łącznikiem pomiędzy rodzącą się w początkowym okresie Średniowiecza kulturą chrześcijańską a starożytną cywilizacją.
Terytorialna struktura Kościoła jak również jej hierarchiczny charakter, wzorowana była na rzymskim modelu, a pełniący rolę głowy duchowieństwa biskupi stanęli na czele diecezji tj. obszarów, którymi administrowali.
Od VI w. centra diecezji znajdowały się przeważnie w miastach galijskich takich jak: Soissons, Sens, Orlean, Tours, Poitiers, Clermont, Tuluza, Bordeaux, Vienn, Arles i Lyon. Natomiast
w wizygockiej Hiszpanii rolę takiego centrum na przełomie VI
i VII w. pełniła Sewilla.
Biskupi osiągnęli wysoką rangę oraz stojąc na czele licznych akcji chrystianizacyjnych w ważnych ośrodkach miejskich oraz obszarach je okalających, mocno związali Kościół
z władającymi tymi terenami Świeckimi panującymi.
We frankijskiej monarchii dostojnicy Kościoła pełnili również funkcje królewskich dostojników.
Jednak niebawem zmiany w organizacji Kościoła oraz
w pozycji jaką zajmował przyniósł nowo kształtujący się system feudalny.
Podstawową komórką Kościoła stała się parafia, która obok funkcji religijnych pełniła również funkcje świeckie (administracyjne i sądownicze).
Zanikanie wierzeń pogańskich głęboko zakorzenionych
w świecie, było procesem długotrwałym, a ich ślady można spotkać jeszcze u schyłku Średniowiecza.
W tym czasie mocno zaznaczył się synkretyzm religijny, czyli łączenie w całość różnych, nieraz wykluczających się wzajemnie światopoglądów (np. pogaństwo z dziedzictwem grecko-rzymsko-chrześcijańskim).
Z synkretyzmu zrodziła się mentalność polegająca na postrzeganiu świata jako walki Dobra ze Złem. Upowszechniono także przekonanie, że życie doczesne jest przedsionkiem życia wiecznego.

Rozdział 3
Renesans karoliński

Renesans karoliński – to czasy przypadające na okres panowania Karolingów, a zwłaszcza Karola Wielkiego.
Przełom VIII i IX w. to czas rozwoju kultury zachodnioeuropejskiej, w którym nastąpił ponowny rozkwit kultury starożytnej.
Karol Wielki koronował się w 800 r. Było to manifestacyjne przywrócenie Cesarstw Rzymskiego. Nowy cesarz był analfabetą i nigdy nie nauczył się pisać i czytać. Jednak interesował się wieloma dziedzinami wiedzy. Przywróciwszy cesarstwo chciał przywrócić również świetność dawnego Rzymu we wszystkich dziedzinach.
Jednym z najważniejszych jego celów było odnowienie szkolnictwa.
W tym czasie powstało wiele budowli, które swym stylem nawiązywały do budowli starożytnego Rzymu.
Odnowiona też została klasyczna łacina, rozkwitły malarstwo
i literatura.
Karol Wielki przeprowadził też wiele reform.
Ujednolicił i odnowił krój łacińskiego pisma (tzw. minuskuła karolińska). Troszczył się również o rozwój piśmiennictwa, bo: „Gdy brak jest biegłości w pisaniu, mogą się też pojawić niejasności w rozumieniu Pisma Św.” – tak cesarz kazał odpisać pewnemu mnichowi, którego list był bardzo nieczytelny.
Nakazał masowo przepisywać księgi oraz rozsyłać je po kościołach, rozpropagowując w ten sposób swój nowy pomysł.
Na jego dwór zjeżdżali uczeni z odległych krajów m.in.:
- Alkuin z Brytanii (ok. 735 – 804 r.) filozof i teolog, doradzał władcy w sprawach nauki i wychowania, był organizatorem szkoły pałacowej w Akwizgranie.
- Paweł Diakon (ok. 720 – 799 r.), który był longobardzkim kronikarzem i poetą, a od 786 r. zakonnikiem w klasztorze na Monte Casino. Autor „Historii Longobardów” oraz „Historii Rzymu”.
- Piotr z Pizy
- Teodulf – wizygocki poeta i biskup Orleanu.
To pod ich wpływem odnowiono studia nad dziełami starożytnych pisarzy. Powstały również dzieła, które opisywały Karola Wielkiego.
Renesans to słowo oznaczające odrodzenie, odnowę. Czasy panowania Karola Wielkiego nazwano renesansem, ponieważ właśnie w tych czasach nastąpiła odnowa antyku.
W kulturze i sztuce czerpano z najlepszych wzorów Starożytności.
Pod rządami potomków Karola Wielkiego cesarstwo upadło po kilkudziesięciu latach, lecz pozostało dziedzictwo kulturalne. Pozostało pismo, którego używamy do dziś (uwzględniwszy wszelkie zmiany, które zaszły przez te wszystkie stulecia), pozostała łacina, której przywrócono klasyczną czystość oraz pozostała szkoła.
To wszystko oraz jedność wiary i jednolita liturgia odprawiana
w języku łacińskim stało się jednym z filarów jedności kulturalnej średniowiecznej Europy.

Rozdział 4
Styl romański

Był to styl rozwijający się w XI – XII w. w Europie jako pierwszy powszechny kierunek sztuki średniowiecznej.
Jego sakralny charakter związany był głównie z działalnością zakonów, przede wszystkim benedyktynów i cystersów.
Nazwę swą zawdzięcza Rzymowi (Roma).
Sztuka romańska nawiązywała do sztuki późnoantycznej. Do jej upowszechnienia przyczynił się Kościół.
W Średniowieczu przeważająca liczba ludności nie posiadała umiejętności czytania, dlatego też rzeźby, które ozdabiały fasady świątyń przedstawiały, oprócz prawd wiary, stan ówczesnej wiedzy i wierzeń ludowych.
W przeszłości kościoły budowali królowie oraz duchowni. Teraz zaś byli nimi członkowie gminnych wspólnot
i mieszczanie.
Budowle romańskie były oparte na prostocie brył geometrycznych, zwykle zaokrąglone (rotundy). Materiałem służącym do budowy był starannie obrobiony kamień
o kwadratowym ciosie tworzący grube mury o niewielkich otworach półkoliście przesklepionych (ponieważ w tamtych czasach świątynie pełniły rolę warowni chroniących przed najazdem wroga). Surowy wygląd rekompensowany był przez bogato zdobione kolumny i bramy warowni.
Wnętrza, w których znajdowały się arkady międzynawowe dzielone były na przęsła podkreślane lizenami (pionowy pas muru wystający z lica ściany, pełniący funkcję konstrukcyjną
i dekoracyjną), półkolumnami przyściennymi oraz gurtami (płaski podsklepienny łuk wzmacniający i podtrzymujący sklepienie między przęsłami) wprowadzanych wtedy sklepień kolebkowych lub krzyżowych.
We Francji powstały prowincjonalne odmiany architektury (Burgundia, Normandia, Prowansja, Owernia, Akwitania, Poitou).
Rozbudowano prezbiterialne części kościołów. Na zakończeniu naw i przy ramionach transeptu (nawa poprzeczna) zaopatrywano je w apsydy (półkoliste lub wieloboczne pomieszczenie) lub obejścia z wieńcem kaplic (Tours, Saint Sernin w Tuluzie).
Na szlakach pielgrzymek prowadzących do Santiago de Compostella powstawały wielkie kościoły zakonne (Arles, Autum, Vezelay).
Natomiast w Niemczech architektura romańska rozkwitła najwspanialej w Nadrenii. Tu powstały dwuchórowe, wielowieżowe katedry w Spirze, Wormacji, Moguncji, Trewirze, kościół opactwa Laach, kościoły kolońskie m.in. NMP
w Kapitolu (z treflowym rozwiązaniem części wschodniej). Oprócz tego powstały kościoły tzw. szkoły hirsauskiej (Paulinzella) oraz saskiej z tzw. masywem zachodnim (Halberstadt, Quedlinburg). Pojawiły się też galerie arkadowe na zewnątrz we Włoszech w Lombardii (Modena, Parma)
i Toskanii (Piza).
W Mediolańskiej bazylice S. Ambrogio fasadę poprzedza atrium (otwarty dziedziniec przed krytym przedsionkiem znajdujący się przed wejściem do nawy), a w konstrukcji sklepień znajduje się nowy element – żebrowanie.
W Wenecji (S. Marco) nastąpiło połączenie form romańskich
z układem kościoła bizantyjskiego, na Sycylii normandzka architektura splotła się z arabskimi i bizantyjskimi formami dekoracji.
Jeżeli chodzi o rzeźbę, to została ona podporządkowana prawom ram architektonicznych. Ukazywała boski triumf nad złem. Tematykę kamiennych rzeźb stanowiła Biblia oraz żywoty Świętych. Często występowały motywy roślinne i zwierzęce. Była to „Biblia dla ubogich” gdyż większość społeczeństwa nie umiała czytać.
Rzeźbiono nie tylko w kamieniu, lecz również w brązie
i drewnie.
Ściśle związana z architekturą miała swoje miejsce na portalach, w niszach, zagłębieniach muru oraz trzonach kolumn.
Szczególne bogactwo i zróżnicowanie rzeźby powstało we Francji. Koncentrowała się ona głównie na portalach, przeważnie z postacią Jezusa w tympanonie czyli górnej części portalu (Moissac, Souillac, Vezelay). Czasem też obejmowała całą fasadę (Poitiers).
Natomiast szczytowym osiągnięciem stylu romańskiego jest dzieło Gislibertusa dekorujące katedrę w Autum.
Antelami był najznakomitszym twórcą późnoromańskiej rzeźby we Włoszech.
W Niemczech pojawiły się rzeźby nie związane z architekturą (krzyż z Werben wykonany z brązu).
Malarstwo było związane z architekturą. Tam gdzie nie było rzeźb powstawały malowidła (sklepienia, fragment ścian). One również przedstawiały sceny z Biblii.
We Włoszech powstały mozaiki wypełniające przede wszystkim apsydy kościołów. Ich pozostałości zachowały się w licznych kościołach we Francji (Saint-Savin-sur-Gartempe),
w Niemczech (Schwarzrheidorf), we Włoszech (S.Angelo In Formie, mozaiki w Wenecji i Palermo).
Na wysokim poziomie stały iluminacje reprezentacyjnych rękopisów, które wykonano w skryptoriach na terenie różnych ośrodków. Wybitne dzieło tej sztuki o tematyce świeckiej nosi nazwę „Tkanina z Bayeux”.
W Polsce sztuka romańska pojawiła się po przywróceniu monarchii przez Kazimierza I Odnowiciela (1038 – 58 r.).
W Xi w. powstały zachowane w stanie szczątkowym katedry
w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa katedra
w Krakowie, kościoły Benedyktynów w Tyńcu i Mogile, kolegiata Św. Andrzeja w Krakowie.
Doskonały rozwój architektury romańskiej przypadł na XII w. Powstały wtedy kolegiaty w Kruszwicy, Opatowie, Tumie koło Łęczycy, kościoły Kanoników Regularnych w Czerwińsku oraz Norbertanek w Strzelnie, a także niewielkie kościoły możnowładcze emporą (rodzaj galerii) od zachodu (Żarów, Inwłódź).
W ostatnie fazie (I poł. XIII w.) powstały pierwsze budowle ceglane (kościół św. Jakuba w Sandomierzu).
Najwybitniejsze rzeźby to:
- dekoracja portalu w Czerwińsku,
- fundacyjne tympanony ze Strzelna, Wrocławia i Trzebnicy,
- kolumny Kościoła Norbertanek w Strzelnie,
- brązowe drzwi Gnieźnieńskie,
- unikalna, ryta i impastowana posadzka w krypcie kolegiaty wiślickiej.
Jeżeli chodzi o malarstwo, to zachowało się ono szczątkowo (Czerwińsk).
Natomiast przetrwały do dziś iluminowane rękopisy: „Sakramentarz Tyniecki”, „Ewangeliarz Emmeramski”, „Kodeks Póltuski”.
Do ozdobnego złotnictwa zaliczyć należy: kielichy
z Czerwińska i Trzemeszna, kielich i patenę
Konrada I Mazowieckiego z Płocka, rękojeść miecza zwanego szczerbcem oraz „Ewangeliarz Anastazji”.

Rozdział 5
Życie codzienne we wczesnym Średniowieczu

Społeczeństwo rzymsko-germańskie zostało do głębi przesiąknięte przez chrześcijaństwo. Swoim autorytetem objęło wszystkich, od wysoko postawionych głów po przyziemną instytucję jaką było małżeństwo.
Dotychczas zawierano związki małżeńskie zgodnie z tradycją rzymsko-germańską czyli na podstawie dwóch formalności.
Były nimi zaręczyny i zaślubiny właściwe. Natomiast od VIII w. na Zachodzie doszło do schrystianizowania związku małżeńskiego .
Kościół, który stał na straży małżeństwa oraz dążył do zapewnienia mu trwałości, potępił pogański zwyczaj porywania panien oraz nawoływał do tego, by nie zmuszano dziewcząt do małżeństwa wbrew ich woli. Nakazywał także, by wiek dziewczyny był odpowiedni, czyli po ukończeniu 15 lat.
W 755 r. na Synodzie w Ver ustalono, iż małżeństwa nie mogą zawrzeć między sobą krewni aż do siódmego pokolenia. Schrystianizowanie małżeństwa pociągnęło za sobą konieczność ustalenia sytuacji, w których można to małżeństwo uznać za niebyłe.
Jeśli jednak dochodziło do takich przypadków, to były one bardzo rzadkie.
Tak więc religia chrześcijańska stała się czynnikiem, który regulował zasady życia codziennego.
Zanim pierwsze tysiąclecie naszej ery dobiegło końca, metamorfoza jaką przeszła cywilizacja Zachodu rzymskiego doprowadziła do wielkiego odrodzenia się kultury grecko-rzymskiej w XV w.

Rozdział 6
Uniwersalizm kultury pełnego Średniowiecza

Pełne Średniowiecze to czasy zamknięte w okresie XI –XIII w. Swą nazwę zawdzięczają rozwinięciu się w pełni kultury wczesnego Średniowiecza.
Papież Sylwester II wraz z cesarzem Ottonem III stworzyli projekt papiesko – cesarski pod nazwą „Renovatio Imperia Romanorum”, który miał na celu odnowić na Zachodzie instytucję jaką było cesarstwo oraz wprowadzić Europę jako uniwersalne państwo chrześcijańskie w II tysiąclecie po narodzinach Chrystusa.
Jedna uniwersalna społeczność wielu narodów Europy, której reprezentantem był papież, miała być zjednoczona pod jednym berłem władzy cesarskiej. Wzajemną komunikację zapewniał jej jeden język: łacina.
Wspólnym celem zastępów europejskiego cesarstwa miała być walka z wrogami chrześcijaństwa a także z tymi, którzy od tej wiary odstąpili.
W połowie XI w. nastąpił rozłam Kościoła chrześcijańskiego (tzw. schizma). Nastał czas próby krzyżowców. Wszystko co składało się na ideę uniwersalizmu nie wytrzymało tej próby. Projekt papiesko – cesarski nie zdał egzaminu.
Trzy wieki pełnego Średniowiecza stały się okresem kontrastów, wzniosłych idei podawanych w wątpliwość oraz protestów.
U progu II tysiąclecia prawie wszystkie państwa europejskie były schrystianizowane. Część w obrządku grecko-bizantyjskim, a część w rzymskim obrządku łacińskim. Granica tych obrządków przebiegała wzdłuż Bugu na wschodzie
i przecinała na pół Półwysep Bałkański.
W związku z tym do łacińskiego Zachodu należały: Francja, część Hiszpanii, Niemcy, anglonormandzka Brytania, Włochy, państwa skandynawskie oraz Czechy, Węgry i Polska.
Do początku XI w. na tych terenach ukształtowane zostały jednolite wzorce kulturowe, które stanowiły efekt wielowiekowej działalności Kościoła rzymskiego, popartej politycznym autorytetem cesarstwa karolińskiego, a następnie ottońskiego.
Tereny, które były objęte wpływami zachodniochrześcijańskimi, zdominowane zostały przez kulturę duchowną, ponieważ to duchowieństwo jako jedyne posiadało wykształcenie na różnym poziomie.
Główne ośrodki kulturalne, wpływające na kształtowanie postawy ludzkiej wg wzorców, które uznawał Kościół stanowiły parafie, stolice biskupstw a przede wszystkim klasztory.
Wiernych uczono, że wszelkie działania intelektualne powinny kręcić się wokół Boga i służyć celom Chrystusa.
Język łaciński stanowił nośnik informacji.
To właśnie łaciną posługiwano się zarówno w kancelariach świeckich jak i w świątyniach. Łacina była też językiem pisarzy
i uczonych oraz ułatwiała przepływ głoszonych idei.

Rozdział 7
Rozwój szkolnictwa

Szkolnictwa w dobie pełnego Średniowiecza oparte było na dwustopniowym, karolińskim systemie siedmiu nauk wyzwolonych i w czasie, który poprzedzał powstanie uniwersytetów dzieliło się na: szkoły miejskie (placówki niższego stopnia) oraz szkoły katedralne i klasztorne (wyższy poziom edukacji).
Alfabetyzacja krajów zachodnioeuropejskiego chrześcijaństwa była skutkiem rozwoju szkolnictwa w XII i XIII w.
Dzięki temu dostęp do kultury pisanej, która była przywilejem duchowieństwa, mieli odtąd ludzie świeccy nie wyłączając kobiet.
Wszystko to dzięki Karolowi Wielkiemu, który zainicjował politykę oświatową jednym ze zdań w swojej ustawie: „Bez wątpienia dobrze wykonana praca ma większą wartość niż wiedza, ale bez wiedzy niczego nie udałoby się wykonać dobrze”.

Rozdział 8
Uniwersytety

Szkoły katedralne jako pozostałości po karolińskim systemie oświaty oraz szkoły zakonne, które powstały
w późniejszym czasie w dużych miastach stały się ośrodkami, do których od początku XII w. przybywały z różnych stron europejskiego Zachodu wybitne osobowości. W ślad za nimi do Paryża, Bolonii, Padwy i Oksfordu podążali uczniowie, których nazywano scholarami, czyli studentami.
Uniwersytety zawdzięczały swój początek średniowiecznym szkołom klasztornym. Ukształtowały się jako twory kultury miejskiej. Ich rola w Średniowieczu była ogromna. Spełniały funkcję międzynarodowych centrów życia kulturalnego i naukowego.
Ten międzynarodowy charakter nadawała im dostępność dla mieszczaństwa, szlachty jak również dla chłopstwa z różnych krajów, a także język wykładowy, którym była łacina.
Uniwersytety były prawnie niezależne od władz miejskich. Posiadały wyłączne prawo nauczania oraz nadawania stopni naukowych.
W Średniowieczu powstała większość uniwersytetów
w Europie.
W XII i XII w. powstały:
1119 r. – Uniwersytet Boloński
1200 r. – Uniwersytet Paryski
1209 r. – Uniwersytet w Cambridge
1214 r. – Uniwersytet w Oksfordzie
1222 r. Uniwersytet Padewski
Natomiast w XIV w.:
1307 r. – Uniwersytet w Rzymie
1321 r. – Uniwersytet we Florencji
1343 r. – Uniwersytet w Pizie
1348 r. – Uniwersytet Karola w Pradze
1364 r.- Uniwersytet w Krakowie (Akademia Krakowska)

Na uniwersytetach panował różny poziom nauczania. Uniwersytet w Bolonii słynął z wysokiego poziomu studiów prawniczych, Uniwersytet w Paryżu ze studiów przyrodniczych, a w Solerno z Medycyny.
Pod koniec XIV w. w Europie działało ponad 20 uczelni.
Pierwszą w Polsce i drugą w Europie Środkowej uczelnią wyższą była ufundowana przez króla Kazimierz Wielkiego Akademia Krakowska.
Założenie pierwszej wyższej szkoły w Polsce było niewątpliwie dowodem pilnych potrzeb intelektualnych i świadectwem wysokiego poziomu kultury umysłowej w Polsce średniowiecznej.
Ponieważ Kazimierz Wielki popadł w konflikt z papieżem, plany na utworzenie uczelni napotkały na opór kurii rzymskiej
i dlatego też nie czekając na akceptację papieża Urbana V, król sam powziął śmiałą decyzję i wydał akt fundacji pierwszego uniwersytetu polskiego.
W ten sposób powstał uniwersytet świecki, który miał kierować nauką i kulturą w kraju.
Obok wydziału sztuk wyzwolonych i medycznego, głównym wydziałem był fakultet prawa. Natomiast nie został utworzony wydział teologiczny.
Najwyższym zwierzchnikiem Uniwersytetu został kanclerz królestwa a nie biskup, tak jak na innych uniwersytetach. On także był uprawniony do nadawania stopni naukowych.
Rychła śmierć założyciela, która nastąpiła w 1370 r. spowodowała upadek Uniwersytetu, choć działalność na nim nie zamarła.
Dzięki hojnej fundacji królowej Jadwigi w 1400 r. nastąpiło odnowienie Uniwersytetu przez Władysława Jagiełłę.
Jako czwarty powstał wydział teologii.
Pierwszym rektorem odnowionego Uniwersytetu został Stanisław ze Skalbimierza, twórca pierwszego w literaturze światowej systematycznego wykładu prawa wojny, zawartego w kazaniach naukowych pt. „O wojnach sprawiedliwych”
i „ O rozboju”. Wg niego sprawiedliwą była tylko wojna obronna
i podjęta w słusznej sprawie.
Następny rektor – Paweł Włodkowic – bronił prawa pogan do samoistnego bytu państwowego i oddzielał sprawy papieża od kwestii wiary. Wypowiadał się za posiadaniem ziemi przez pogan i za dopuszczeniem ich do międzynarodowej społeczności bez względu na ich wyznanie.
Zapoczątkowana przez Uniwersytet Krakowski obrona pokoju
i potępienie agresywnych wojen znalazła kontynuację
w pismach ucznia Akademii Krakowskiej – Andrzeja Frycza Modrzewskiego – największego staropolskiego pisarza społeczno – politycznego.
Obrona interesów państwa prowadzona przez profesorów krakowskich na soborach w Konstancji (1414 r.) i Bazylei (1431 – 1449 r.), zapewniła im duży autorytet i pozyskała dla Uniwersytetu imię międzynarodowe.
Uczelnia wypowiadała się za wyższością soboru nad papieżem.
Drugim powodem do sławy międzynarodowej
Uniwersytetu w XV i XVI w. był rozkwit szkoły
matematyczno – astronomicznej. Miarą sławy astronomii krakowskiej było powierzenie przez Uniwersytet w Bolonii wykładów z tej dziedziny wychowankom Uniwersytetu Jagiellońskiego Marcinowi Królowi z Żurawicy, Wojciechowi
z Opatowa i Jakubowi z Zalesia.
W 1514 r. sobór laterański zaprosił uczelnię do prac nad reformą kalendarz juliańskiego, a w tym projekcie naukowym wziął udział z dużym sukcesem Marcin Biem z Olkusza.
Znakomita szkoła matematyczno – astronomiczna w Krakowie dała gruntowne podstawy do rozwoju swemu najznakomitszemu uczniowi – Mikołajowi Kopernikowi.
W trakcie powstawania jego dzieła „O obrotach ciał niebieskich” pozostawał on w stałym kontakcie naukowym ze środowiskiem krakowskim.
Także i później matematyka krakowska chlubiła się wielkimi nazwiskami, z których najgłośniejsze było nazwisko zwolennika nauki kopernikowskiej – Jana Brożka.
Obok astronomii na szczególną uwagę zasługuje rozwój geografii, która już w 1494 r. stała się samodzielną dyscypliną uniwersytecką.
Na wydziale medycznym wśród wielu wybitnych lekarzy wymienić należy Macieja z Miechowa, Piotra Wedelicjusza
z Obornik, Marcina z Urzędowa i Józefa Strusia.
W ciągu XV w. dotarły na Uniwersytet Jagielloński dwa prądy
o dużym znaczeniu ideowym. Jeden – husytyzm - bez wątpienia słabszy, drugi – humanizm.
Z husytyzmem zetknął się uczony krakowski Paweł Włodkowic w czasie procesu Jana Husa.
Humanizm odegrał wielką rolę w dziejach uczelni. Pierwsze jego podmuchy dotarły między 1439 a 1447 r. Ale właściwy rozwój przypada na II połowę XV i I XVI w.
W Krakowie zjawiają się uczeni włoscy, humaniści Jan Silvius Amatus z Sycylii i Konstanty Clavetti de Concellieri z Pistoli oraz Filip Kallimach Buonacorsi. Humanistów niemieckich reprezentował Konrad Celtis, ze Szwajcarii przybyli profesor retoryki Rudolf Agricola Młodszy i Walenty Eck. Anglię reprezentował zwolennik Erazma z Rotterdamu – Leonard Cox, Holandię – Jan van den Campen, Z Hiszpanii przybyli, sprowadzony z Bolonii Hiszpan Garsios Quadros, a później Ruis de Moras – poeta i profesor prawa rzymskiego.
To międzynarodowe towarzystwo świadczyło o wielkiej sile
i atrakcyjności krakowskiej uczelni.
Wielkie były zasługi uczelni dla języka polskiego, jego obrony
i dbałości o poprawność.
Niemal wszyscy pisarze , uczeni i intelektualiści polscy XV i XVI w. byli uczniami Uniwersytetu Krakowskiego.
Dzięki działalności uniwersytetów nastąpił rozwój kultury
i nauki, pchnąwszy je na nowe tory.
Zaczęto korzystać z ogromnych zasobów dorobku kultury starożytnej. Sięgnięto do doświadczeń innych kultur m. In.
z krajów islamskich (za pośrednictwem krzyżowców).
Nauczanie stało się zawodem, a wykładowcy tworzyli fakultety sztuk wyzwolonych, prawa kanonicznego i cywilnego oraz medycyny i teologii.
Pieczę nad uczelniami sprawowali kanclerze. Studenci po zdaniu siedmiu egzaminów ze sztuk wyzwolonych otrzymywali tytuł bakałarza, a po dalszej nauce magistra.
Natomiast na dodatkowych fakultetach medycyny, prawa czy teologii można było uzyskać tytuł doktora.
Stale wzrastająca liczba uniwersytetów w Europie Zachodniej świadczyła o bardzo dużym zainteresowaniu nauką.
Do końca XIV w. powstało 65 wyższych uczelni.

Rozdział 9
Szkoły parafialne i wiejskie

Podczas wypraw krzyżowych nastąpił znaczny rozwój miast europejskich. Pociągnęło to za sobą powstanie szkół miejskich.
Młodzież kupiecka potrzebowała znajomości prawa cywilnego, umiejętności prowadzenia korespondencji w interesach.
Pierwsze takie szkoły powstały w XII w. Uczono w nich religii, śpiewu, czytania, pisania i rachunków. Założycielami tych szkół były magistraty.
Z biegiem czasu powstały szkoły łacińskie, w których uczono szerszego zakresu materiału. Kształcono się w zakresie prowadzenia korespondencji oraz buchalterii.
Nauczycielami byli duchowni oraz osoby świeckie. Aby móc uczyć musieli posiadać upoważnienia od władz kościelnych.
Na czele takiej szkoły stał rektor lub magister. Szkoły były utrzymywane ze składek rodziców dzieci uczęszczających do tych szkół oraz z dopłat magistratu.
Na soborze laterańskim w 1215 r. podjęto postanowienia, które stały się przełomem w upowszechnianiu szkolnictwa.
W związku z problemami społeczno – ekonomicznymi oraz związanymi z chrystianizacją niższych warstw społecznych, którą utrudniały szerzące się herezje, zostały podjęte działania w kierunku rozbudowy szkół parafialnych.
Zakładano je przy parafiach wiejskich i uczono w nich pisania, czytania po łacinie, modlitwy i pieśni kościelnych, a także orientowania się w kalendarzu kościelnym.
W szkołach parafialnych i katedralnych naukę mogli pobierać tylko chłopcy. Natomiast dziewczęta uczyły się w żeńskich klasztorach np. klarysek, norbertanek czy benedyktynek.
W niektórych szkołach mniej pilnym uczniom wymierzano kary cielesne lub zmuszano ich do noszenia oślich uszu albo masek z głową osła.
O powstaniu nowej szkoły parafialnej decydował biskup. Natomiast pieczę nad tworzeniem i funkcjonowaniem takiej szkoły sprawował scholastyk, który zlecał to proboszczowi danej parafii.
Kadrę nauczycielską wybierał proboszcz, a z czasem prawo do podejmowania takich decyzji wywalczyli sobie rodzice.
W niewielkich szkołach parafialnych zatrudniano jednego nauczyciela. W dużych szkołach nauczyciel główny miał pomocników.
W szkołach parafialnych przygotowywano młodzież do nauki w szkołach katedralnych bądź kolegiackich.
Nie uczono w nich siedmiu sztuk wyzwolonych oraz podstaw teologii.
Przedmiotów tych uczono w szkołach katedralnych, klasztornych i kolegiackich.

Rozdział 10
Duchowieństwo. Księża i zakonnicy. Zakony. Zakony kontemplacyjne i żebrzące. Pielgrzymi.

Jednym ze stanów feudalnego społeczeństwa byli duchowni. Dzielili się oni na: kleryków i zakonników.
Pod względem społecznym duchowieństwo było bardzo zróżnicowane.
Na wsi ksiądz był pochodzenia plebejskiego, natomiast członkowie kapituły katedralnej wywodzili się z rodzin arystokratyczno – rycerskich.
W strukturze klasztornej sprawa wyglądała tak samo.
Opactwa, które powstawały w czasach wczesnego Średniowiecza, uczestniczyły czynnie w życiu feudalnych społeczności na zachodzie, a lokalni władcy i zamożni feudale, którzy byli ich świeckimi opiekunami, dbali o materialne zabezpieczenie potrzeb zakonników.
Do ich dyspozycji oddawani byli liczni służący. Zakonom nadawano również liczne ziemie. Również wśród mnichów mocno zarysowane były podziały na braci pochodzących
z biednych rodzin chłopskich (tzw. konwersów), którzy zajmowali się posługą oraz na braci pochodzenia zamożnego, zajmujących się tylko modlitwą i pracą intelektualną.
U progu XII w. życie religijne społeczeństwa zostało pogłębione przez łatwiejszy dostęp do kultury pisanej i nauki Kościoła.
Zaspokojenia potrzeb duchowych warstw niższych podjęły się nowe wspólnoty kontemplacyjne.
Regułą tych wspólnot było przeciwstawienie surowości
i prostoty potędze, bogactwu oraz przepychowi liturgicznemu Cluny.
W klasztorach, które były wznoszone na pustkowiach, zakonnicy kontemplowali (rozważali), prowadzili ascetyczny tryb życia wyrzekając się zupełnie indywidualnych własności.
Zakony to organizacje religijne mające charakter wspólnotowy. Posiadają określone prawa i cele.
Odegrały one ważną rolę w rozwoju społecznym i kulturalnym Europy średniowiecznej.
Cel życia zakonnego w chrześcijaństwie określono następująco:
1. dążenie do doskonałości,
2. śluby: ubóstwa, czystości ,posłuszeństwa,
3. ustawiczne i skrupulatne przestrzeganie nakazów
i zakazów, które określa reguła zakonna.
Zakony dzieli się ze względu na:
1. śluby – zakony ścisłe (ze ślubami uroczystymi) oraz kongregacje zakonne (śluby proste),
2. sposób zatwierdzenia – zakony na prawie papieskim i na prawie diecezjalnym,
3. jurysdykcję – wyjęte, podlegające bezpośrednio Stolicy Apostolskiej i nie wyjęte spod władzy biskupa,
4. święcenia – kleryckie (znaczna część członków zakonu przyjmuje święcenia kapłańskie), i laickie,
5. sposób życia – kontemplacyjne i pełniące na różne sposoby działalność apostolską,
6. ubiór – habitowe i bezhabitowe (ukryte).
Wśród zakonów chrześcijański wyróżnia się zakony mniejsze (np. benedyktyni, cystersi, trapiści), żebrzące (franciszkanie, dominikanie), kleryckie (jezuici, pijarzy)
i rycerskie (krzyżacy, templariusze , joannici).
Zakony żebrzące, zwane inaczej medykanckimi, powstały w XI w. jako reakcje na wzrost ruchów heretyckich oraz kryzys Kościoła.
Reforma w XI w. inspirowana ubóstwem domagała się powrotu Kościoła do ducha i struktur czasów apostołów.
Ideałem św. Franciszka z Asyżu, a tym samym i franciszkanów oraz innych zakonów żebrzących, stało się ubóstwo w ujęciu Ewangelii.
Na soborze laterański IV (1215 r.) papież Innocenty III (ok. 1160 – 1216 r. wyraził życzenie aby nie powstawały już żadne nowe zakony. Jednak nie przestał on doceniać życia zakonnego i zatwierdził zakony, które powstały przed soborem:
Braci szpitalnych założonych przez Gwidona z Montpellier,
a powstałych przed 1198 r. oraz Trynitarzy, których powołali Jan z Maty i Feliks z Valais w celu wykupywania jeńców
i niewolników chrześcijańskich z rąk muzułmanów.
Innocenty III widział w zakonach podporę dla reformy kościoła.
Główną myślą zakonów żebrzących było praktykowanie ubóstwa z możliwością kwestowania na utrzymanie w razie potrzeby. Mnisi z tych zakonów łączyli życie zakonne z posługą kapłańską przez prowadzenie działalności misyjnej, kaznodziejstwo wędrowne oraz duszpasterstwo i apostolat liturgiczny na terenie swoich kościołów.
Swoje zgromadzenia zakładali zazwyczaj w miastach, nieopodal murów miejskich (np. Erfurt, Kraków, Wrocław) jedynie karmelici zakładali swoje klasztory poza murami miasta (np. Poznań).
Klasztory wraz z zabudowaniami tych zgromadzeń były skromne jeżeli chodzi o architekturę. Przykładem na to mogą być klasztory cystersów (kościół w Asyżu, klasztor św. Agnieszki w Pradze, kościół św. Jakuba w Sandomierzu).
Do zakonów żebrzących należą:
Dominikanie
Franciszkanie
Augustianie
Karmelici
Zakon kontemplacyjny jest to forma życia zakonnego
w kościele katolickim i prawosławnym.
W pierwotnych założeniach polegała na całkowitym odseparowaniu się od świata zewnętrznego i życia
w odosobnieniu, a także w nielicznej wspólnocie zamkniętej, poświęcając się wyłącznie kontemplowaniu Boga oraz modlitwie.
Z początku życie mnisze związane było z życiem pustelniczym. Najstarsze ośrodki takiego życia powstały w Egipcie w ramach Kościoła Koptyjskiego. Natomiast rozwój tej formy życia zakonnego doprowadził do tego, że i w Europie powstały pierwsze takie zakony.
W Kościele katolickim większość zakonów kontemplacyjnych powstała na początku Średniowiecza, choć również i później powstawały zakony tego rodzaju (np. klaryski).
W X i XI w. na Zachodzie wszyscy mnisi żyli zgodnie z regułą św. Benedykta. Lecz mimo to były widoczne różnice między poszczególnymi opactwami.
Regułę zakonną dostosowywano do warunków lokalnych oraz praw zwyczajowych, które decydowały o życiu codziennym zakonników.
W Średniowiecznych zakonach życie utożsamiane było
z tym co podniosłe i dobre, a modlitwa za murami klasztoru miała być pomostem łączącym modlących się ze Stwórcą.
Tym czego pragnęli mnisi była bliskość niebieskiej ojczyzny
i Boga. Toteż poprzez ascezę i pokorę dążyli do tego by osiągnąć życie doskonałe, które dalekie jest od grzechu
i pokus.
Do katolickich zakonów kontemplacyjnych zaliczają się m.in.:
Bazylianie
Cystersi
Benedyktyni
Dominikanki klauzurowe
Kameduli
Karmelici
Kartuzi
Klaryski
Paulini
Trapiści
Wśród chrześcijan zrodziło się pragnienie tego, by Kościół stał się bardziej wyczulony na duchowość, a uwolnił się od interesów wielkich panów.
Pielgrzym symbolizował wolność poruszania się bez żadnych ograniczeń.
Świątynie, w których znajdowały się relikwie świętych, były obowiązkowym etapem każdej wędrówki pielgrzyma.
Wśród pielgrzymów zaczęli pojawiać się wędrowni kaznodzieje, którzy namawiali do włączenia się w ruch dobrowolnego ubóstwa kształtujący się od XII w.
Ubóstwo, które było świadomym wyborem, urosło do rangi wysokiej wartości.
Wyznawcy ruchu dobrowolnego ubóstwa wzywali do wyrzeczenia się dóbr materialnych i naśladowania apostołów. Bogacenie się Kościoła oraz jego zhierarchizowanie sprzeczne są z nauką Chrystusa.
Niektórzy członkowie rodów kupieckich i rzemieślniczych agitowali do surowości obyczajów, prostoty ubioru, umiaru w jedzeniu oraz poświęcenia się ciężkiej pracy fizycznej.
Pośród osób, które uważnie słuchały tych wezwań byli m.in. Franciszek z Asyżu oraz Dominik będący członkiem hiszpańskiego rodu Guzmanów.
Stali się oni założycielami wspólnot, które nazwano zakonami żebrzącymi. Stanowiły one odmienny od dawnych reguł kontemplacyjnych model życia klasztornego.
Franciszkanie, których zwano braćmi mniejszymi, ślubowali m.in. ubóstwo i głoszenie Ewangelii.
Dominikanie, jako bracia kaznodzieje, głosili naukę chrześcijańską wzorując się na apostołach.
Obydwa zakony wznosiły swoje bazyliki i kościoły w miastach.
Zakon dominikanów założony w 1206 r. wyróżniał się zwalczaniem herezji, zbieraniem jałmużny oraz gorliwą ewangelizacją.
Natomiast franciszkanie działalność swoją zaczęli w 1210 r. na mocy niepisanej zgody papież Innocentego III.
W I dziesięcioleciu XIV w. było już ok. 30 tys. franciszkanów.

Rozdział 11
Rola Kościoła w Średniowieczu

Najważniejsze miejsce w hierarchii społeczeństwa średniowiecznej Europy zajmowały dwa stany: rycerstwo
i duchowieństwo.
Średniowieczna Europa to świat zamków i klasztorów.
Istniała w niej pewna jedność kultury, filozofii oraz języka.
Jednak tym co łączyło ludzi była wiara. I wspólna władza duchowa jaką posiadał papież.
To religia decydowała o kształtowaniu światopoglądu epoki oraz o rozwoju kultury.
Wszystkie pogańskie kraje Europy Zachodniej, Środkowo – Wschodniej i Północnej pomiędzy V a XI w. przyjęły chrześcijaństwo.
Kościół wywarł duży wpływ na zmianę obyczajów pogan. Ważnym elementem chrześcijaństwa stał się kult świętych.
Dla nękanej chorobami i głodem społeczności państw Europy wiara w relikwie obdarzone mocą pokonywania zła
i czynienia cudów dawała nadzieję. Do świątyń, w których znajdowały się relikwie świętych, przybywałay liczne pielgrzymki.
Wierzono, że świat jest miejscem zmagania się sił Dobra (Boga) i Zła (Szatana). Życie na ziemi uważano za etap przejściowy, decydujący o losie pośmiertnym człowieka.
Spośród wykształconych mnichów władcy wybierali sobie doradców.
Wyprawy krzyżowe wspierane przez Kościół dawały nadzieję na bogactwo i zbawienie oraz otwierały drogę do nowych rynków zbytu.
Piśmiennictwo, nauka i sztuka rozwój swój zawdzięczały ośrodkom kościelnym.
Filozofię również podporządkowano religii.
Głównym zadaniem filozofii było wyjaśnianie
i systematyzowanie prawd wiary, traktowanie ich jako pewniki, które nie podlegają dyskusji.
Także sztuka przeniknięta była duchem religijnym.
Budowle stawiano na planie krzyża, który był głównym symbolem wiary chrześcijańskiej.
Rzeźby miały charakter alegoryczny i przedstawiały motywy biblijne.
Literatura i sztuka przesiąknięte były alegoryzmami, czyli motywami, które oprócz znaczenia dosłownego, mają jeszcze inne, ukryte znaczenie. Typowe motywy alegoryczne to: kościotrup czyli śmierć oraz taniec śmierci, który miał przypominać, że życie jest chwilą w stosunku do wieczności. Miały też o tym przypominać słowa „memento mori” (pamiętaj
o śmierci).
Kościół będący największym posiadaczem ziemskim
w Europie, zbierał największe daniny. Posiadał więc wielkie znaczenie zarówno gospodarcze jak i polityczne.
Na długi okres czasu potrafił zapewnić sobie wyłączność na naukę pisania i czytania.
To Kościół miał decydujący wpływ na treści upowszechniane
w Średniowieczu. Miały one charakter religijny albo moralizatorski.

Nauka pozostając pod pełną kontrolą Kościoła dostosowana została do potrzeb religii.
Opierała się na autorytecie Biblii. Nie można było głosić poglądów z nią niezgodnych.
Uzasadnienie prawd religijnych było głównym celem nauki. Rozwijały się tylko pewne jej dziedziny np. filozofia czy teologia. Natomiast medycyna, przyroda czy wiele innych nauk niewielkie możliwości rozwoju.
Uczono ludzi, że wszystkie choroby pochodzą od diabła.
W Średniowieczu epidemia goniła epidemię. Ludziom potrzebna była nauka i wiedza. Lecz Kościół się temu sprzeciwiał.
Wpływ Kościoła na światopogląd ludzi Średniowiecza był ogromny. Wspomnieć należy tu o tzw. inkwizycji czyli prześladowaniu heretyków.
Była to instytucja polityczno-sądowa Kościoła katolickiego.
Jej zadanie polegało na walce z czarownicami, czarami oraz wszelkimi głosicielami teorii niezgodnych z doktryną Kościoła.
Wszelkie przejawy herezji karane były śmiercią. Uczeni, teologowie, ludzie, którzy byli niewygodni dla władz kościelnych stali się ofiarami inkwizycji.
Największą sławę wśród inkwizytorów zdobył niemiecki dominikanin Springer, który w swojej książce pt.: „Malleus maleficarum” czyli „Młot na czarownice” opisuje przesłuchanie
i spalenie na stosie dziewięćdziesięciu czarownic.
W większości krajów inkwizycję zniesiono w XVIII w. natomiast najdłużej działała ona we Włoszech bo jeszcze w II połowie XIX w.
Kościół katolicki zapewnił sobie wielkie wpływy w czaszach Średniowiecza.
W Boga wierzyli wszyscy. Świat, który został przez niego stworzony był doskonały. Natomiast przestroga zawarta
w słowach „memento mori” posiada znaczenie ponadczasowe.
W szalonej pogoni za konsumpcyjnym charakterem życia pomyśleć trzeba o śmierci. Bo tak samo jak w Średniowieczu tak i w dzisiejszych czasach jest ona nieunikniona.
Kościół katolicki stanowił nieodzowną część okresu Średniowiecza. Odegrawszy ogromną rolę w kulturze, polityce
i nauce zyskał ogromne znaczenie, którego nie udało mu się już nigdy odzyskać.
To w czasach chaosu politycznego oraz upadku kultury stanowił autorytet społeczny.

Rozdział 12
Filozofia. Scholastyka. Abelard i Tomasz z Akwinu.

To w Średniowieczu nastąpił rozkwit filozofii chrześcijańskiej. W pierwszych wiekach tego okresu nie ma wielu twórczych filozofów choć wyjątek stanowią Alkuin oraz Jan Szkot Eriugena.
Natomiast XI w. przyniósł rozwój dialektyki (zwanej sofistyką Średniowiecza) i sporów dotyczących roli rozumu i logiki
w chrześcijańskim życiu.
Doprowadziły one do rozwoju filozofii XII i XIII w. (w XII
w. przede wszystkim augustianizm i platonizm, natomiast w XIII w. scholastyka).
XII w. to również czas sporów o uniwersalia. Wiek XIII przyniósł złagodzenie sporów filozoficznych i był czasem budowania wielkich syntez, z których najważniejsza jest „Summa teologiczna” św. Tomasza z Akwinu.
Wiek XIV przyniósł czas upadku scholastyki, która ustępując miejsca humanizmowi i reformacji podzieliła się na via antiqua
z filozofią św. Tomasza i Jana Dunsa Szkota oraz via moderna z filozofią nominalistów z Ockhamą na czele. To czas nominalizmu.
Scholastyka powstała w XII w., a czas jej największego rozwoju to XIII w.
Była to metoda rozumowania polegająca na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. W jej skład wchodziły: kontemplowanie tekstu, dyskusja, wyciąganie wniosków. Do największych filozofów scholastycznych należą: Albert Wielki i Tomasz
z Akwinu.
Podstawowe jej założenia to:
- niepodważalność dogmatów i prawd wiary, które można uzasadnić jedynie rozumowo,
- scholastyka jest podstawą teologii, czyli nauki o Bogu,
- metody rozumowego dowodzenia przejęte zostały z dzieła pt.: „Logika” Arystotelesa.
Najważniejszym nurtem filozofii scholastycznej był tomizm, którego twórcą był św. Tomasz z Akwinu (1225 – 1274) członek zakonu dominikanów, urodzony we Włoszech filozof scholastyczny i teolog. Był jednym z najwybitniejszych myślicieli chrześcijańskich.
Zajmował się zagadnieniem stosunku wiary do wiedzy czyli teologii do filozofii. Uważał on, że niektóre prawdy wiary wykraczają poza granice rozumu, lecz nie są z nim sprzeczne.
Istnienie Boga można dowieść rozmowo. Podawał 5 dowodów (dróg) na to, że Bóg istnieje.
5 dróg św. Tomasza:
• jeżeli istnieje ruch, to istnieje pierwszy poruszycie – Bóg,
• jeżeli każda rzecz ma swoją przyczynę, istnieje pierwsza przyczyna sprawcza – Bóg,
• jeśli byty nie istnieją w sposób konieczny (pojawiają się na świecie i przemijają), musi istnieć byt konieczny – Bóg,
• jeśli rzeczy wykazują różną doskonałość, to istnieje byt najdoskonalszy – Bóg,
• jeśli celowe działanie jest oznaką rozumności, to ład
i porządek w działaniu bytów w działaniu bytów nieożywionych, lub pozbawionych poznania, świadczą
o istnieniu Boga, kierującego światem nieożywionym.
Wg niego wiedza pochodziła z doświadczenia.
Zajmował się również ekonomią. To on opracował pojęcie sprawiedliwej ceny, uznawał konieczność wymiany handlowej oraz twierdził, że własność prywatna i nierównomierny podział dóbr są zgodne z naturą.
Podstawowe założenia tomizmu:
• człowiek umieszczony jest w hierarchii bytów, jednak jego sytuacja nie jest tragiczna, ponieważ zajmuje on właściwe sobie miejsce,
• człowiek musi realizować swoje powołanie walcząc
z pokusami.
Tomiści podkreślają ogromne zasługi św. Tomasza w kwestii jego poglądów na temat Boga. Bóg określany był przez Arystotelesa jako byt najwyższy, natomiast św. Tomasz nie stawiał Boga w hierarchii bytów, lecz zdefiniował jako czyste istnienie. Czyli Bóg jest podstawą każdego bytu, a nie jest jednym z bytów o najwyższych przymiotach.
Dzieła św. Tomasza:
„Suma teologiczna”, „Suma filozoficzna”, „Scriptum superlibros”, „Sententiarum”, „De viritate”, „De potentia”, „De anima”, „Wykład listu do Rzymian”, „ O bycie i istocie”, „O substancjach czystych”, „Dzieła wybrane”, „Wykład pacierza”.
Tomizm bardzo dużą wagę przykładał do zagadnień etycznych. Roztropność była najwyżej cenioną cnotą. Naruszenie hierarchii społecznej było grzechem ciężkim. Człowiek, który kieruje się cnotą, powinien przestrzegać prawa
i spełniać obowiązki zgodnie z warstwą, do której należy.
Piotr Abelard (1079 – 1142) filozof i teolog Średniowiecza. Znamy go również z historii miłości do Heloizy.
W okresie rozkwitu Średniowiecza podstawowym narzędziem analizy filozoficznej była wprowadzona przez niego metoda scholastyczna.
Urodził się w rodzinie rycerskiej w Bretanii. Pomimo tego, że był rycerzem, posiadał pewne wykształcenie. W trakcie studiów filozoficznych i teologicznych koncentrował się na empirycznej metodzie Arystotelesa w przeprowadzaniu dowodów.
W XII w. ogłosił swoją interpretację Trójcy Świętej. Każdej
z Trzech Osób przypisał odmienne cechy. Zostało to potępione przez Kościół. Zmobilizowany tym Abelard podjął dalsze próby pogodzenia bożych dzieł ze spekulacjami ludzkiego umysłu.
Teologię traktował jako rozważanie o zjawiskach niepoznawalnych dzięki zmysłom, które są jednak podporządkowane logice. Przeciwstawiał się wierze nawiązując do filozofii greckiej.
W 1122 r. ogłosił zbiór sprzecznych ze sobą cytatów z Pisma Św. i dzieł Ojców Kościoła, ukazując w ten sposób konieczność logicznej analizy w teologicznych rozważaniach.
Jego dzieła godziły w Kościół, wbrew woli samego autora.
Z tego powodu kościelni cenzorzy przez długi okres czasu próbowali podważyć wpływ uczonego na studia teologiczne
i filozoficzne.
Jego dzieła to m.in.:
„Listy”, „Rozprawy”, „Pisma teologiczne”, „O jedności i troistości Trójcy Świętej”.
Pozostawił również po sobie autobiografię pt.: „Historia moich niedoli”.

Rozdział 13
Sztuka gotycka i jej schyłek

Wraz z rozwojem miast upowszechnił się styl gotycki.
W historii architektury światowej niewiele okresów spowodowało tak wiele interpretacji stylistycznych co gotyk.
Obecnie przyjmuje się, że lata 30 XII w. to początek stylu gotyckiego powstałego wokół Paryża w Île – de – France.
Ten nowy przestrzenny zmysł związany był z podziałem wnętrz na sekwencję żebrowych przęseł tak, że gotyckie budowle przypominały szkielet.
Metoda ta nie cechowała ani budowli antycznych, ani wczesnośredniowiecznych.
Niemal wszystkie budowle wznoszą się ku niebu. Ich linie horyzontalne są mało widoczne, dając poczucie boskiego oderwania się od świata ziemskiego.
Światło, które przenika przez bogactwo kolorów witraży potęguje to uczucie sprawiając wrażenie, jakby pochodziło
z jakiegoś nadnaturalnego źródła.
Styl gotycki rozwinął się na przestrzeni Średniowiecza – od wczesnego francuskiego w XII w. po bardziej wyszukane jego odmiany w XIII w. zwane stylem promienistym, a następnie zastąpione we Francji bogatszą odmianą zwaną gotykiem płomienistym rozprzestrzenioną w wielu częściach Europy.
Natomiast w Anglii rozwój prostego ostrołukowego stylu XII w. przechodzącego w bardziej wyrafinowany zwany ozdobnym, zakończył się stylem perpendykularnym trwającym do XVI w. Nie miał on jednak żadnej analogii w europie.
Architektura gotycka rozwinęła się wraz z fazą stabilizacji
i dobrobytu Europy po 1100 r. Wyrazem tego były liczne krucjaty podejmowane do Ziemi Świętej.
W Europie rozkrzewiły się idee powstania odrębnych państw takich jak Anglia, Francja czy Hiszpania.
Rozwój myśli intelektualnej w XII i XIII w. znajdował swoje odbicie w scholastycznej filozofii, liczne pisma na temat duchowości i religijnego mistycyzmu znalazły oddźwięk
w monumentalnych katedrach i chociaż budowanych z kamienia, to jednak swoją konstrukcją dążących ku niebu.
Najważniejszym i najwcześniejszym przejawem nowego stylu pochodzącym z lat 1140 – 1144 jest część wschodnia benedyktyńskiego kościoła opackiego w Saint – Denis pod Paryżem. Ojcem tego dzieła jest opat Suger (1081 – 1151), który był jedną z bardziej znanych osób w historii kultury francuskiej. Jego główną pasją było kronikarstwo.
W architekturze gotyckiej zastąpiono ciężkie ściany działowe wysmukłymi kolumnami, pomiędzy którymi swobodnie przepływająca przestrzeń daje niesamowite odczucie światła
i cienia.
Nie jest to tylko odczucie współczesnych, ponieważ już sam Suger pisał o: „kolistym wieńcu kaplic, dzięki którym cały kościół jaśnieje cudownym i nieustannym światłem przenajświętszych okien, przenikającym wewnętrzne piękno”.
„Środek budowli został wzniesiony wysoko w górę za sprawą dwunastu kolumn (…) oraz takiej samej liczby kolumn między obejściami i kaplicami”.
„Gdy nowa część tylna złączy się z częścią przednią
Jarzy się kościół w środku rozświetlony.
Jasne jest bowiem, co jasno z jasnym się łączy
I nowym przeniknięte światłem dzieło
Szlachetnie jaśnieje (…)” (tłum. Jan Białostocki).
Prezbiterium Sugera w późniejszym czasie zastąpiono strukturą lekką i strzelistą w stylu promienistym z lat 30 XIII w.
Jednak najwcześniejszym przykładem stylu gotyckiego w Île –de – France jest prezbiterium katedry w Sens, które pochodzi z ok. 1140 r.
Katedra w Noyon, której budowę rozpoczęto w 1150 r. ma zachowane ramiona transeptu (nawy poprzecznej) zakończone okrągło oraz trójkondygnacyjną elewację wewnętrzną kościołów normandzkich stylu romańskiego. Jednak artykulację ścian ożywiono wprowadzając dodatkową czwartą kondygnację, niskiego przejścia w grubości ścian (triforium) w części pomiędzy emporami a strefą okien.
W nawie powiązano to z systemem naprzemiennych podpór (wiązkowych filarów i kolumn), które podtrzymują sześciodzielne sklepienia.
Katedra w Noyon jest przykładem wczesnogotyckiej równowagi między wertykalnością łuku ostrego oraz horyzontalnym efektem licznych kondygnacji.
Budowane ok. 1160 r. katedry w Laon i Paryżu, choć powstawały w jednym czasie, reprezentują odmienne interpretacje wczesnego gotyku.
Katedra Notre-Dame charakteryzuje się spokojem, dostojeństwem i powagą, natomiast katedra w Laon aż kipi malowniczą wesołością.
Nawa katedry w Laon jest odzwierciedleniem czterokondygnacyjnego wnętrza katedry w Noyon, lecz podpory w Laon tworzą identyczne okrągłe w przekroju filar.
Stosowano ten motyw w budowlach gotyku klasycznego.
Plan katedry Notre-Dame w Paryżu stanowi całość, bez żadnych rozczłonowań, które były charakterystyczne dla architektury romańskiej.
W celu uchronienia katedry przed zawaleniem dodano do niej
w 1180 r. łuki przyporowe, które pomogły emporom utrzymać wysokie sklepienie.
Po przebudowie w 1194 r. katedra w Chartres uważana była za podstawę budowli klasycznego gotyku. Katedra ta posiadała trzy kondygnacje: wysokie arkady, niskie triforium oraz strefę okien, które wysokością dorównują arkadom.
W oknach katedry znajdują się figuralne witraże, które powodują, iż katedra skąpana jest w pozaziemskim świetle, nieodzownym elemencie gotyckiego założenia.
Katedra w Reims posiada jeszcze większy przepych, który związany jest z tym, że była ona miejscem koronacji monarchów z rodu Kapetyngów.
Projektant tej katedry (przypuszczalnie Jean a’ Orbais) ożywił strukturę poprzez zastosowanie rzeźb aniołów na skarpach, gargulcami oraz ornamentem roślinnym w portalach, kapitelach filarów i fryzach. Pojawiły się tu też przykłady maswerku czyli geometrycznego wzoru architektonicznego odkutego
z kamienia, wypełniającego górną część gotyckiego okna, rozety itp.
Najwcześniejsza faza gotyku promienistego zwana jest czasami stylem dworskim ze względu na bliski związek
z panowanie Ludwika IX (1215 – 1270 r.), którego w 1297 r. kanonizowano. Jego prestiż jako wodza chrześcijańskiego oraz rycerza nie miał sobie równych w ówczesnej Europie.

Przykładem gotyku promienistego są:
Katedra w Troyes, przebudowany kościół opactwa w Saint – Denis oraz kaplica Ludwika IX w Saint – Germain - en Laye.
W rozwoju stylu dworskiego ważną rolę odgrywa Saint – Denis. W latach 1231 – 1281 dokonano przebudowy górnych partii prezbiterium łącząc je okazałym nowym transeptem
z korpusem nawowym z zachodnim nortesem.
Natomiast klejnotem stylu dworskiego jest kaplica Sainte – Chapelle znajdująca się w pałacu królewskim w Paryżu. Wybudowano ją w latach 1243 – 1248 dla Ludwika IX jako narodowe sanktuarium. Umieszczono w niej relikwię uważaną za Koronę Cierniową Jezusa, a także fragment Krzyża Św., który został zakupiony przez Ludwika od cesarza Bizancjum.
Kaplica przypomina olbrzymi relikwiarz. W tym samym stylu relikwiarza wykonano kościół kolegiacki Saint – Urban
w Troyes. Z zewnątrz zdobią go kolczaste wimpergi i pinakle, które wprowadzają efekt rozrzedzenia formy, a wewnątrz zrezygnowano z triforium, w związku z czym kościół jest dwukondygnacyjny. Ma prawie całkowicie przeszklone ściany, dzielone kruchym maswerkiem.
W nowej architekturze nie ma miejsca na ciemne witraże
z okresu wczesnego i klasycznego gotyku w kolorze czerwieni
i błękitu. Teraz dominuje biel i szarość. Daje to chłodniejszy
i jaśniejszy efekt.
W stylu gotyckim wzniesione lub przebudowane zostały też katedry w Amiens, Kolonii, opactwo Westminster
w Londynie, bazylika Mariacka w Gdańsku, kościół Mariacki jak również budynki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
Również kamienice, sukiennice, ratusze (jak choćby we Wrocławiu czy Toruniu), barbakany, mury obronne, mosty (np. Most Karola w Pradze).
Wraz z architekturą powstała też sztuka.
Rzeźba figuralna przedstawiała człowieka w naturalnej skali,
a tematy religijne wyrażane były w kategoriach ludzkich.
Nowe człowieczeństwo odzwierciedlało się w licznych rzeźbach Madonny z Dzieciątkiem, ukazujących Matkę Bożą jako osobę młodą, śliczną o uśmiechniętym wyrazie twarzy.
Początkowo rzeźba stanowiła detal. Jednak z biegiem czasu stała się samodzielnym dziełem. Często przedstawiała świętych. Nastąpił również rozwój rzeźby nagrobkowej.
Tematyka rzeźb i malowideł była związana z religią ponieważ to Kościół najczęściej zamawiał te dzieła. Dopiero XIV
w. upowszechnił tematykę świecką, dworską czy rycerską.
Malarstwo można podzielić na wiele odmian: ścienne, witrażowe, książkowe, tablicowe.
Ściany kościołów i klasztorów, a niekiedy też i filary przyzdabiano malowidłami. W ołtarzach znajdowały się malowidła na deskach.
Na terenie całej Europy odejście od stylu gotyckiego było bardzo nierównomierne.
Na południu i zachodzie powstawały nowe pomysły, które dały początek renesansowi, a na północy cały czas panował gotyk.
Jeszcze w XVI w. na terenie Polski i Niemiec trwały tradycje gotyku.
Pod koniec XIII w. po części na skutek wojny stuletniej (1337 – 1444 r.) proces ten znacznie ograniczono. W tym okresie zaczęła kształtować się ostatnia faza gotyku tzw. gotyk płomieni