Bezdomnośc jako kwestia spoleczna

1. Pojęcie bezdomności
Zjawisko bezdomności, choć ukrywane w czasach PRL –u, istniało w Polsce zawsze. Problem ten został ujawniony dopiero po 1989 roku. Jego znaczne nasilenie nastąpiło na skutek przemian ustrojowych i wprowadzenia gospodarki rynkowej. To zjawisko społeczne dotyka według różnych danych od kilku do nawet kilkuset tysięcy osób. Jest to bez wątpienia poważną kwestą społeczną.
W polskiej literaturze naukowej i publicystycznej nie dopracowano się jednej powszechnie uznawanej definicji bezdomności.
Przykładowo Andrzej Przymeński określa bezdomność jako sytuację osób, które w danym czasie nie posiadają i własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniałoby minimalne warunki pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne .
Inną definicję tego zagadnienia podaje Michał Porowski. Według niego bezdomność jest to względnie trwała sytuacja człowieka pozbawionego dachu nad głową, albo nieposiadającego własnego mieszkania .
Definicję bezdomności możemy też znaleźć w ustawie o pomocy społecznej. Zgodnie z nią za osobę bezdomną uważa się „ osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkaniowym w rozumieniu przepisów ustawy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych i nigdzie niezameldowaną na pobyt stały w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych” .
Tego typu definicję trudno jednak odnosić do sytuacji bezdomności, ponieważ jest to zjawisko społeczne niepoddające się opisowi w kategoriach czysto prawniczych. Albowiem ani formalne prawo do zamieszkiwania w danym lokalu, ani jego brak nie przesądza niczego o kwestii bezdomności. Możliwe są, bowiem sytuacje, gdy konflikty rodzinne uniemożliwiają faktyczne zamieszkiwanie w lokalu, w którym jest się zameldowanym, albo sytuacje odwrotne tj. zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych pomimo braku zameldowania i formalnego prawa do zamieszkiwania w danym lokalu.
W literaturze możemy znaleźć również definicje bezdomności, które wiążą się z jej główną przyczyną lub kumulacją przyczyn, a także wiele innych.
Ta wielość definicji świadczy o tym, że jest to złożony, wieloaspektowy problem społeczny, ale również polityczny, gospodarczy, psychologiczny i kulturowy.
2. Przyczyny bezdomności, jej postacie i rodzaje
Proces przechodzenia w stan bezdomności to długa i skomplikowana droga. Składają się na niego zarówno czynniki obiektywne –tj. niezależne od woli osoby, jak i czynniki subiektywne – tj. akceptowane, a nawet współtworzone przez osobę. Proces ten trwa w czasie a jego dynamika jest uzależniona od indywidualnych cech osoby i jej losów .
Do subiektywnych przyczyn możemy zaliczyć:
- odrzucenie obowiązujących norm społecznych – ludzie tacy wybierają bezdomność jako styl życia,
- zachowania patologiczne – alkoholizm, prostytucja, przestępczość, narkomania,
- zaburzenia psychiczne dotykające najczęściej osoby samotne, porzucone dzieci, zniedołężniałych starców. Ludziom tym najczęściej towarzyszy poczucie odrzucenia, braku własnej wartości z racji choroby lub nieszczęścia, jakie ich dotknęło. Ich zachowania i reakcje są niezrozumiałe przez otoczenie i jednocześnie nieakceptowane.
Przyczyny obiektywne natomiast, to:
- zła sytuacja społeczno – ekonomiczną społeczeństwa spowodowana wzrostem bezrobocia, niskimi zarobkami i ubożeniem społeczeństwa,
- brak mieszkań komunalnych oraz wzrost cen mieszkań czynszowych
- brak mieszkań dla wychowanków domów dziecka, domów poprawczych, opuszczających więzienia
- brak miejsc w szpitalach, zakładach opieki całkowitej dla osób z zaburzeniami psychicznymi oraz dla emerytów i rencistów
- sytuacja prawna polegająca na możliwości eksmitowania ludzi z mieszkania „do nikąd”, za zaległości w opłatach czynszowych .
Według materiałów rządowych powodami bezdomności są: rozpad rodziny, eksmisja, powrót z zakładu karnego bez możliwości zamieszkania, brak stałych dochodów, przemoc w rodzinie, brak tolerancji społecznej, uzależnienia, likwidacja hoteli pracowniczych, opuszczenie domu dziecka, powrót ze szpitala psychiatrycznego, uchodźctwo .
Analizując przyczyny bezdomności możemy zauważyć, ze rzadko jedna przyczyna wyjaśnia sytuację osoby bezdomnej. Zazwyczaj na proces przechodzenia w stan bezdomności składa się wiele czynników i ludzkich nieszczęść, które przeplatają się i wzajemnie warunkują.
W literaturze naukowej i publicystycznej możemy znaleźć wiele podziałów dotyczących postaci i rodzajów bezdomności. Istotny wpływ na postać i rodzaj bezdomności mają wspomniane wyżej czynniki subiektywne i obiektywne.
Biorąc pod uwagę występowanie tych czynników możemy wyodrębnić następujące postacie bezdomności:
a/ ze względu na czas trwania:
- bezdomność trwała
- bezdomność tymczasowa – dotyka ludzi tylko przez określony czas
b/ ze względu na jej uwarunkowania:
- bezdomność z przymusu – nieposiadający własnego mieszkania w wyniku okoliczności zewnętrznych
- bezdomność dobrowolna – wędrowcy, tułacze, którzy odrzucają normy społecznego współżycia
c/ ze względu na uzewnętrznianie jej postaci:
- bezdomność jawna- sytuacja rzeczywistego braku dachu nad głową
- bezdomność sytuacyjna – osoba ma mieszkanie, ale z jakichś powodów nie może lub nie chce tam przebywać
- bezdomność ukryta, – gdy warunki mieszkaniowe odbiegają od przyjętych i akceptowanych w społeczeństwie standardów
d/ ze względu na skutek:
- całkowita – osoba rzeczywiście nie ma gdzie mieszkać
- częściowa – osoba mieszka gdzieś tymczasowo
e/ ze względu na konkretne formy uzewnętrznienia rodzajów bezdomności:
- bezdomność uliczna
- bezdomność pensjonariuszy schronisk i noclegowni
- bezdomność więźniów
- bezdomność uchodźców i imigrantów
- bezdomność dzikich lokatorów
- potencjalna .
3. Pomoc bezdomnym
Zjawisko bezdomności jest zjawiskiem masowym. Jego rozmiary są na tyle duże, że nie można precyzyjnie określić rzeczywistej liczby bezdomnych. Na podstawie różnych źródeł określa się je od 30 do nawet 300 tysięcy.
Trudności z ustaleniem skali tego zjawiska wynikają z faktu, że część osób bezdomnych uzyskuje pomoc z kilku źródeł, ponadto bezdomni znacznie częściej niż inne grupy przemieszczają się po kraju, bądź nie korzystają z oferowanych oficjalnie form pomocy.
Trudne do uchwycenia parametry ilościowe i duża dynamika tego zjawiska podnoszą znacznie jego rangę wśród problemów społecznych. Należy mu przeciwdziałać i zmniejszać jego skutki, nie tylko poprzez pomoc doraźną, ale również poprzez pomoc w wychodzeniu z bezdomności.
W tym celu realizowane są różnego rodzaju programy opracowywane przez fundacje, stowarzyszenia i towarzystwa pomocy oraz przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
Jednym z przykładów takich programów jest realizowany od 2000 roku program „Bezdomność” – opracowany w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej.
Założenia tego programu uwzględniają:
a/ działania o charakterze profilaktycznym - zapobiegające utrwalaniu się i poszerzaniu zjawiska bezdomności, skierowane do najbardziej zagrożonych bezdomnością grup społecznych
b/ działania o charakterze osłonowym - zapobiegające degradacji biologicznej i społecznej osób bezdomnych z zastosowaniem standardowych rodzajów i form świadczeń pomocy społecznej oraz podstawowych elementów pracy socjalnej
c/ działania o charakterze aktywizującym – zmierzające do wyprowadzenia z bezdomności konkretnych osób lub grup społecznych rokujących perspektywy przezwyciężenia tej sytuacji. Te działania to przede wszystkim indywidualny program wychodzenia z bezdomności, którym objęta jest osoba bezdomna .
Działania na rzecz bezdomnych są realizowane przez:
a/ instytucje administracji rządowej i samorządowej tj.
-Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
- administracje samorządowe
- służbę zdrowia
- policję ( agendy opiekuńcze i prewencyjne)
b/ organizacje pozarządowe
- wyznaniowe – m.in. Towarzystwo Pomocy im. Brata Alberta, Wspólnotę Katolicką „Chleb życia”, Zgromadzenie Sióstr Misjonarek Miłości, Caritas Polska
- świeckie – Stowarzyszenie „Monar” i jego wyspecjalizowaną jednostkę organizacyjną „Markot”, Stowarzyszenie Pomocy Bezdomnym, Fundację SOS, Fundację Pomocy Wzajemnej „BARKA” i inne.
Pomoc ta ma różnorodne formy. Niektóre z nich to: udzielanie schronienia, posiłku, ubrania, udzielanie zasiłku celowego na leczenie, udzielanie pomocy prawnej i psychologicznej, udzielanie pomocy w załatwianiu spraw urzędowych, pomoc w poszukiwaniu pracy i stałych miejsc zamieszkania jak również pomoc w wyprowadzeniu z izolacji i alienacji społecznej.
Problem bezdomności w Polsce z roku na rok staje się coraz poważniejszy. Powodem tego są z jednej strony przemiany społeczno ustrojowe - przejawiające się bezrobociem, eksmisjami, zapaścią na rynku mieszkaniowym, a z drugiej zaś niestety mocno ograniczona pomoc bezdomnym, na skutek złej sytuacji finansów państwa ( ograniczone środki finansowe na pomoc społeczną). Trudności ( z tych samych powodów) napotykają też działania zapobiegające poszerzaniu się tego zjawiska i programy wyprowadzenia z bezdomności.
Niestety, rozwiązanie tej kwestii będzie niemożliwe tak długo jak długo nie poprawi się ogólna sytuacja gospodarcza kraju.
Bibliografia
1. Abucewicz – Szcześniak M., Bezdomność we współczesnej literaturze przedmiotu,
Polityka Społeczna nr 1/2001
2. Porowski M., Bezdomność – obraz zjawiska i populacji ludzi bezdomnych w:
Pedagogika Społeczna, T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1995
3. Pawłowska R.,Jundziłł E., Pedagogika człowieka samotnego, Gdańsk 2003
4. Stankiewicz L., Zrozumieć bezdomność, Olsztyn 2002
5. Ministerstwo pracy i Polityki Społecznej Program bezdomność, tekst dostępny na
stronie internetowej http://www.bratalbert.org.pl/bezdom/progmin.htm
6. Ustawa z dnia 12 marca 2004r o pomocy społecznej ( Dz. U. z 2004, Nr 64, poz.593
z późn. zmianami)