Przedsiebiorstwo w nowej ekonomii instytucjonalnej
Przedsiębiorstwo w nowej ekonomii instytucjonalnej.
Spis treści
1. Wstęp……………………………..……………………………………………….…. 3
2. 1. Pojęcie i cechy przedsiębiorstw w ekonomii………………………………..…….. 5
3. 2. Instytucjonalizm w ekonomii ………………………………………………..……..7
4. 3. Przedsiębiorstwo w nowej ekonomii instytucjonalnej ………………………….….8
5. Zakończenie……………………………………………………………….….………..8
6. Bibliografia…………………………………………………………………………….9
Wstęp.
We współczesnej teorii przedsiębiorstwa można wyróżnić sześć głównych nurtów:
neoklasyczną teorię firmy,
menedżerskie teorie firmy,
behawioralną teorię firmy,
teorię agencji,
teorię praw własności,
teorię kosztów transakcyjnych.
Neoklasyczna teoria firmy - w ścisłym znaczeniu teoria zachowań firmy w otoczeniu doskonale konkurencyjnym; w szerszym znaczeniu teorie przedsiębiorstwa, zakładające maksymalizację zysku jako cel, optymalizację decyzji (rachunek marginalny) jako metodę i neoklasyczne narzędzia analizy do badania produkcyjnych i rynkowych zachowań przedsiębiorstwa funkcjonującego w ramach rynku o różnym stopniu niedoskonałości (tzw. różnych strukturach rynku). Podstawowym celem neoklasycznej teorii firmy jest badanie zachowania przedsiębiorstwa na rynku poprzez funkcję produkcji, zbiór możliwości produkcyjnych, strukturę rynku, koszty i podaż. Większość założeń odnosi się do technologii produkcji.
Teorie menedżerskie są efektem oddzielenia własności od zarządzania, które stało się regułą w II połowie XIX wieku. Praktyka działania przedsiębiorstw okazała się niezgodna z założeniami ekonomii neoklasycznej i zasadą maksymalizacji zysków. Menedżerskie teorie celów przedsiębiorstwa wskazują na oderwanie interesów właścicieli kapitału i zarządzających przedsiębiorstwami.
Menedżerskie teorie przedsiębiorstwa wskazują w związku z tym trzy podstawowe cele, jakimi kierują się menedżerowie:
maksymalizacja sprzedaży,
maksymalizacja użyteczności dla menedżerów,
maksymalizacja wzrostu.
Teorie behawioralne wskazują na złożony proces alokacji zasobów wewnątrz firmy. Teorie behawioralne przedsiębiorstwa przyjmują, że:
w przedsiębiorstwie działają ludzie o różnych celach,
ludzie ci tworzą koalicje ze względu na swoje interesy,
cel kształtuje się pod wpływem przetargu interesów,
cel kompromisowy nie może być oparty na maksymalizacji jednej zmiennej,
kompromis i różne cele zakładają konieczność przyjęcia „wiązki celów”.
Każdy cel przechodzi przez filtr poziomu aspiracji, a uzgodnienie struktury celów wymaga „luzu organizacyjnego”. Teoria behawioralna obrazuje złożoność przedsiębiorstwa i jego zachowań, przedstawia sprzeczności i zbieżności interesów różnych osób i ich grup w przedsiębiorstwie oraz ich zachowania uwarunkowane zasobami i kompetencjami.
Teoria agencji - przedstawia przedsiębiorstwo jako sieć kontraktów, zwanych związkami agencji, zawartych pomiędzy poszczególnymi uczestnikami, do których z reguły zalicza się udziałowców, menedżerów oraz kredytodawców.
Teoria praw własności - najczęściej traktowana jako część teorii firmy, definiuje oraz rozwija poszczególne prawa i obowiązki właścicieli z tytułu posiadania określonej rzeczy. W swym tradycyjnym ujęciu stoi na stanowisku, że rzeczywistymi podmiotami praw własności mogą być jedynie osoby fizyczne. Tylko one mogą bowiem działać efektywnie maksymalizując użytek z posiadanej rzeczy. Podstawowym założeniem tej teorii jest traktowanie uprawnień własnościowych jako praw konkretnych osób fizycznych podejmujących decyzje związane z własnością niezależnie od formalnych tytułów własności. Prawa własności wynikają z form organizacyjno-prawnych przedsiębiorstw oraz obowiązującego na danym rynku systemu, które są ze sobą powiązane. Warunkiem efektywności praw własności jest ich wyłączność oraz zbywalność.
Teoria kosztów transakcyjnych – zajmuje się wyborem najlepszego sposobu regulacji transakcji. Wyróżnia się dwa rodzaje kosztów transakcyjnych:
ex ante – koszty doprowadzenia do transakcji (np. znalezienie partnerów, określenie warunków kontraktu itp.)
ex post – koszty stwierdzenia, czy transakcja odbyła się zgodnie z ustalonymi warunkami, koszty rozwiązania ewentualnych sporów itp.
Teoria kosztów transakcji odnosi się pozornie tylko do poziomu firmy (mikroskali) w gospodarce rynkowej. Działanie rynku kosztuje. Stworzenie firmy pozwala zaoszczędzić. Przedsiębiorca ponosi niższe koszty, bo przecież zawsze można wrócić do koordynacji rynkowej.
Trzy ostatnie to koncepcje młodsze, podlegające ciągłym zmianom i uzupełnieniom. Tworzą one trzon tzw. „nowej ekonomii instytucjonalnej”.
Nowa ekonomia instytucjonalna nawiązuje do podstawowych kanonów instytucjonalizmu. Zajmuję się kosztami transakcyjnymi, transakcjami, kontraktami. Jednocześnie odrzuca teorie neoklasyczną uważając, że bezpodstawnym jest odrzucenie analizy czynników endogennych.
1. Pojęcie i cechy przedsiębiorstw w ekonomii
Jeżeli przedsiębiorstwo jest organizacją, a więc – zwykle – zespołem ludzkim, pod jakimś kierownictwem , to sformułowanie: „cel przedsiębiorstwa” nie jest jasne. Trzeba zapytać jaki jest cel przedsiębiorstwa. W tradycyjnej teorii odpowiada się, że „firmy”, ale jest to duże uproszczenie. Działa, kalkuluje i dąży do zysku nie firma, ale przedsiębiorca. Tradycyjna teoria nie daje nam jednak żadnych wskazówek, jak określić przedsiębiorcę.
Sprawa identyfikacji przedsiębiorcy poważnie się komplikuje w firmach, gdzie nastąpił rozdział własności i zarządzania. Jeśli dodać do tego zauważony przez współczesne teorie tzw. „problem agenta”, to zasada maksymalizacji zysku przez firmę musi pozostać w zawieszeniu, dopóki nie zidentyfikujemy w firmie podmiotu, który zysk maksymalizuje.
Sposób definiowania poję¬cia „przedsiębiorstwo” zależy od rodzaju nauki, której jest ono przed¬mio¬tem zainteresowania. W teorii organizacji i zarządzania przed¬się¬biorstwo jest traktowane jako złożony system socjotechniczny o określonych relacjach wewnętrznych i zewnętrznych. Dla socjo¬lo¬gów przedmiotem zainteresowania są funkcje, jakie przedsiębiorstwo pełni w szerszych systemach społecznych oraz jego wewnętrzna struktura społeczna. Psycholodzy ujmują przedsiębiorstwo jako specy¬ficzne otoczenie wpływające na zachowanie jednostek ludzkich, starają się ustalić i wyjaśnić zachowanie ludzi w roli przedsiębiorców, kierow¬ników i pracowników. Z kolei dla prawników przedsiębiorstwo jest oso¬bą prawną, zdolną do wykonywania określonych czynności prawnych. Ich przedmiotem zainteresowania są też sposoby regulacji stosunków między przedsiębiorstwem a innymi osobami prawnymi i fizycznymi oraz rzeczami.
Uwzględniając te różne podejścia można określić podstawowe cechy przedsiębiorstwa. I tak, przedsiębiorstwo jest:
systemem, który składa się z uporządkowanych i w jakiś sposób powiązanych ze sobą części;
podmiotem, który reaguje na oddziaływanie zewnętrzne, podejmując autonomiczne decyzje;
organizacją, gdyż posiada wszystkie cechy organizacji;
systemem socjotechnicznym, co oznacza, że ludzie w ramach przedsiębiorstwa, wykorzystują maszyny i urządzenia przy zastosowaniu określonych metod i sposobów działania;
wydzielone pod względem organizacyjnym i własnościowym, posiada ustalone uprawnienia do dysponowania swoimi zasobami;
systemem otwartym, gdyż wymienia z otoczeniem zasoby, energię i informacje.
Każde przedsiębiorstwo jest wyodrębnione z otoczenia pod względem organizacyjnym, prawnym i ekonomicznym – są to jego podsta¬wowe cechy. Odrębność ekonomiczna jest rozumiana jako możliwość dysponowania zasobami rzeczowymi i finansowymi, niezbędnymi do prowadzonej działalności gospodarczej, która jest celem funkcjono¬wania przedsiębiorstwa. Rozumiane jest ono jako działalność wytwór¬cza, budowlana, handlowa i usługowa, prowadzona w celach zarobko¬wych, na własny rachunek podmiotu prowadzącego działalność.
Można wyodrębnić trzy zasadnicze funkcje spełniane przez przedsiębiorstwo:
• funkcja ekonomiczna
• funkcja techniczna
• funkcja społeczna
Ekonomiczna funkcja przedsiębiorstwa dotyczy zapewniania osiągania jak najkorzystniejszych efektów gospodarowania istotą tej funkcji jest podejmowanie decyzji alokacyjnych czyli dokonywania wyboru tego co w danych warunkach ma być wytwarzane, ile? jak? oraz dla kogo? Podstawą tych decyzji jest rachunek ekonomiczny oparty na parametrach i kryteriach które są immanentne dla danego systemu działania funkcjonowania gospodarki.
Techniczna funkcja przedsiębiorstwa obejmuje szeroko rozumiane przygotowanie oraz realizację procesów produkcyjnych. Przy czym przez przygotowanie procesów produkcyjnych rozumie się prace badawczo-rozwojowe, konstrukcyjne oraz technologiczne związane z przygotowaniem produkcji oraz tworzenia odpowiednich zdolności produkcyjnych. W ramach tej funkcji są określane technicznie możliwe i efektywne warianty działania tzn. związane z nimi nakłady z jednej strony oraz wyniki z drugiej strony które stanowią podstawę wyboru ekonomicznego.
Społeczna funkcja przedsiębiorstwa jest spełniana w stosunku do własnej kadry pracowniczej oraz w stosunku do otoczenia. Wyraża się tym, iż pracownicy podejmują pracę w przedsiębiorstwie w celu zaspokojenia swoich potrzeb bytowych i potrzeb wyższego rzędu.
2. Instytucjonalizm w ekonomii
Odrębną kategorią ignorowaną przez teorię neoklasyczną a niezwykle istotną dla zrozumienia procesów gospodarczych są instytucje.
Wprowadzenie pojęcia instytucji oznacza zerwanie z pojęciem homo economicus, które odgrywa dużą rolę w teorii neoklasycznej. Homo oeconomicus zachowuje się zawsze racjonalnie, dążąc tylko i wyłącznie do maksymalizacji swojej funkcji użyteczności. Jednak założenie to bardzo upraszcza rzeczywistość.
Instytucje to trwałe, prawne, organizacyjne i zwyczajowe ograniczenia i uwarunkowania dla powtarzalnych ludzkich zachowań i międzyludzkich interakcji. Główną ich funkcją staje się zapewnienie przewidywalności ludzkich zachowań.
Znaczenie instytucji w ekonomii jako czynnika wpływającego na funkcjonowanie gospodarki pierwsi zaczęli podkreślać ekonomiści reprezentujący tzw. szkołę instytucjonalną (określany również jako klasyczny instytucjonalizm).
Instytucjonaliści wyrażali bardzo duży krytycyzm wobec ortodoksyjnej ekonomii, starali się stworzyć nową całościową teorię wyjaśniającą procesy ekonomiczne. Ich wysiłki skierowane były na znalezienie nowych form analizy i przekształcenie starych narzędzi na nowe. Dążąc do tego rozszerzali oni granice nauki, zarówno jeśli chodzi o głębokość badań jak i zakres analizy. Wykazali zainteresowanie wszystkimi nowymi tendencjami pojawiającymi się zarówno we własnej dziedzinie, jak i dziedzinach pokrewnych (socjologii, antropologii, psychologii). Kładli duży nacisk na doskonalenie badań empirycznych, szczególnie w postaci wykorzystania dokumentów historycznych, zwracali uwagę na systematyczne gromadzenie danych statystycznych oraz rozwój technik statystycznych.
Instytucjonalizm, który przeżywał rozwój lata swojej świetności w pierwszym dwudziestoleciu XX wieku, stracił na znaczeniu w latach następnych, by odrodzić się po II wojnie światowej a przede wszystkim wpłynął na ukształtowanie się nowej ekonomii instytucjonalnej.
3. Istota przedsiębiorstwa w nowej ekonomii instytucjonalnej
Według nowej ekonomii instytucjonalnej przedsiębiorstwo jest siecią kontraktów, której istota jest relacja zatrudnienia. Podobnie jak w teorii neoklasycznej celem firmy jest maksymalizacja zysku. W teorii NEI można wyodrębnić dwie gałęzie, które cechuje znaczna odrębność podejścia. Pierwszą gałęzią jest teoria praw własności i teoria agencji, w których przywiązuje się pierwszorzędną wagę do aspektów ex ante kontraktów. Drugą gałąź stanowi teoria kosztów transakcyjnych w której analizuje się koszty transakcji występujące w różnych możliwych strukturach regulacji, przy czym nacisk kładzie się na aspekty ex post transakcji.
Wiliamson – główny twórca nowej ekonomii instytucjonalnej, jeden z kandydatów do tegorocznej nagrody Nobla, formułuje syntezę, gdzie centralne miejsce zajmuje pojęcie kosztów transakcyjnych jako kosztów funkcjonowania rynku, który nie jest darmowy. Mówi również, że przedsiębiorstwo istnieje dlatego, że przez strukturę organizacji i przez organizację wewnętrzną można regulować koszty transakcji. Te same zasoby mogą dać różny koszt przez zarządzanie i organizację przedsiębiorstwa (struktury, systemy).
Prowadząc do celu firmy Wiliamson twierdzi, że przedsiębiorstwa w rzeczywistości maja ograniczoną racjonalność działania (tzn. nie dążą do maksymalizacji zysku, tylko do osiągnięcia zysków zadowalających). Wobec tego organizacja firmy nie jest poszukiwaniem organizacji optymalnej, i jest wynikiem kompromisu pomiędzy rozbieżnymi celami podsystemów w organizacji.
Uzasadnienie istnienia przedsiębiorstwa:
koszt realizacji transakcji wewnątrz firmy jest niższy niż transakcji rynkowej,
wartość sama w sobie (daje poczucie bezpieczeństwa i komfortu pracownikom),
menadżerowie czerpią satysfakcję z kierowania,
konsumenci mają zaufanie do firm.
Zakończenie
Opisane w pracy teorie charakterystyczne dla nowej ekonomii instytucjonalnej są bardzo przydatne w wyjaśnieniu rzeczywistości funkcjonowania przedsiębiorstwa. Chęć jak najlepszego dopasowania teorii do rzeczywistości popycha naukowców do ciągłego zastanawiania się nad specyfikacją organizacji, jaką jest przedsiębiorstwo.
Bibliografia
Gajecki R., „Rozwój firmy. Teorie przedsiębiorstwa”. Główna szkoła Handlowa, Warszawa 1997
Gorynia M., „Przedsiębiorstwo w różnych ujęciach teoretycznych”. Ekonomista 1999, nr 4
Gruszecki T., „Współczesne teorie przedsiębiorstwa”. Wydawnictwo PWN, Warszawa 2002
Gorynia M., „Zachowania przedsiębiorstw w okresie transformacji. Mikroekonomia przejścia”. Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 1998
Gorynia M., „Przedsiębiorstwo w nowej ekonomii instytucjonalnej”. Ekonomista nr 6/99
Otta W.J., „Przedsiębiorstwo na rynku międzynarodowym. Analiza strategiczna” Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994
Pejovich S., „Economic Analysys of Instytutions and Systems”. Kulwer A.R., Dordrecht 1995
Ustawa o działalności gosp.