Hitleryzm i Stalinizm
Podłoże niemieckiego faszyzmu
Klęska militarna w wojnie oraz postanowienia traktatu wersalskiego stworzyły nową sytuację w Niemczech. Upadło cesarstwo. Uchwalona w Weimarze przez Zgromadzenie Narodowe w 1919 roku konstytucja tworzyła ramy ustrojowe dla istnienia Republiki Weimarskiej ( 1919 – 1933 ).
Sytuacja wewnętrzna państwa, w którym na krótko objęli rządy socjaliści, była bardzo ciężka. W zastraszającym tempie pogarszał się stan gospodarki. Zubożone społeczeństwo oskarżało o ten stan rzeczy socjalistów i republikę. Nasilały się przy tym oskarżenia pod adresem lewicy, iż zadała walczącej armii * cios w plecy *.
Właściwie armia, początkowo dążąc do wybuchu wojny, podbiła stawkę i gdy katastrofalna klęska była pewna, wtedy wyślizgnęła się unikając odpowiedzialności i oddała władzę ponownie w ręce cywilów. Tych ostatnich pozostawiono z niepopularnym zadaniem doprowadzenia do zawieszenia broni i podpisania pokoju, podczas gdy generałowie przygotowywali usprawiedliwienie wysuwając argument * ciosu w plecy *.
I tak dzięki przedziwnej krótkowzroczności i samooszukiwaniu Niemcy uniewinnili tych, którzy doprowadzili kraj do przerażającego chaosu (...). Zamiast nich winą za trudności Niemiec zostali obarczeni zostali socjaliści i politycy centrum.
Kręgi wojskowe obwiniały Republikę Weimarską za fatalne dla Niemiec warunki pokojowe: okrojone terytorium oraz wysokie odszkodowania wojenne - –32 mld marek w złocie, z czego rząd niemiecki spłacił tylko 37 mld. Wszystkim dawała się we znaki straszliwa inflacja, a liczba bezrobotnych sięgnęła w 1923 roku 5 mln osób.
Jesienią 1923 roku nastąpił wzrost fali strajków. Rosły wpływy Komunistycznej Partii Niemiec, szczególnie w Saksonii i Turyngii.
Na przeciwnym biegunie zaznaczyły się wpływy ugrupowań prawicowych, głównie faszystowskich. Jedno z nich, pod nazwą Niemiecka Partia Robotnicza, powstało w Bawarii ( 1919 rok ). W 1920 roku ugrupowanie zmieniło nazwę na Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza ( NSDAP ). Jej przywódcą ( Fuhrerem ) był Adolf Hitler.
NSDAP głosiła hasła narodowego socjalizmu. Od niemieckiego Nazi, skrótu słowa Nationalisocjalist – narodowy socjalista, wzięła się nazwa nazizm. Według nazistów ( narodowych socjalistów ) czysta rasa niemiecka została zagrożona spiskiem Żydów i to ich dziełem był * dyktat wersalski *. Silne piętno na programie i działalności partii nazistowskiej ( NSDAP ) wywarły poglądy Hitlera, z pochodzenia Austriaka. Po wybuchu wojny w 1914 roku Hitler żył w slumsach Wiednia i Monachium, utrzymując się ze sprzedaży pocztówek i malowanych przez siebie akwareli. Po rozczarowaniach młodości, psychiczną równowagę odzyskał w szeregach niemieckiej armii, w której dosłużył się stopnia kaprala. Klęska Niemiec i destabilizacja spowodowały, że Hitler stał się zagorzałym nacjonalistą, oskarżającym polityków Republiki Weimarskiej o zdradę niemieckich interesów.
Programowymi hasłami NSDAP stały się: uchylenie postanowień traktatu wersalskiego, ekspansja na Wschód ( program powiększania * przestrzeni życiowej * ) i budowa Wielkich Niemiec. Naziści zamieścili także w swym programie punkt dotyczący pozbawienia praw obywatelskich niemieckich Żydów. W programie NSDAP mówiono o przejęciu przez państwo na potrzeby narodowe udziałów w koncernach, militaryzacji strategicznie ważnych działów gospodarki, wywłaszczenia bez odszkodowania * żydowskich spekulantów *. Antysemityzm oraz antykomunizm stanowiły osnowę poglądów Hitlera, które przedstawił w książce Mein Kampf ( Moja walka ).
Wzrost liczby członków NSDAP
1920 – 64
1930 – 125 tys.
1933 – 700 tys.
1934 – 2, 5 mln
Agresywna propaganda oraz działalność partyjnych bojówek podgrzewały atmosferę polityczną w Niemczech. W 1921 roku bojówki zostały zastąpione oddziałami szturmowymi ( S.A. ), stosującymi terror wobec przeciwników politycznych. W 1923 roku faszyści próbowali przeprowadzić pod hasłem * rewolucji narodowej * pucz w Bawarii. Próba nie powiodła się, NSDAP zdelegalizowano, a Hitlera z pięcioletnim wyrokiem osadzono w więzieniu. Wyszedł z niego po 13 miesiącach. Reaktywowana w 1925 roku NSDAP szybko zwiększyła swe szanse wyborcze w latach wielkiego kryzysu gospodarczego. W 1930 roku naziści zyskali w wyborach 107 miejsc w parlamencie, a komuniści – 77. Tym samym partia hitlerowska stała się drugą siłą polityczną w Reichstagu. Do sukcesu wyborczego nazistów przyczynili się przerażeni * widmem komunizmu * niemieccy przemysłowcy: Alfred Hugenberg, Fryderyk Thyssen i inni. Ich pomoc finansowa w czasie wyborów prezydenckich w 1932 roku dla partii Hitlera spowodowała, że ten ostatni uzyskał, jako kandydat na prezydenta około 30% głosów. W przeprowadzonych zaś jesienią 1932 roku wyborach do Reichstagu komuniści zdobyli 100 miejsc, podczas gdy naziści 196. Prawica próbowała pozyskać Hitlera, oferując mu wejście w skład rządu jako wicekanclerzowi. Hitler odrzucił wszelkie ustępstwa, ponieważ liczył na przejęcie całej władzy.
Dojście Hitlera do władzy
30 stycznia 1933 roku prezydent P. Hindenburg powierzył Hitlerowi misję sformowania nowego rządu. Tym samym jako kanclerz Rzeszy przejął władzę w państwie w legalny sposób. Naziści szybko wyciągnęli zyski z tej sytuacji. Rozwiązano parlament i rozpisano nowe wybory, które odbyły się 5 marca. NSDAP nie uzyskała w ich rezultacie większości w Reichstagu, gdyż oddano na nią 44% głosów.
Wybory poprzedziły aresztowania wśród komunistów i socjalistów. Oskarżeni o podpalenie Reichstagu komuniści musieli się pogodzić z delegalizacją ich partii. 28 lutego wprowadzono zarządzenia * O ochronie narodu i państwa * i * Przeciwko zdradzie *. Zarządzenia te stały się podstawą funkcjonowania systemu nazistowskiego aż do 1945 roku. Ograniczały one wolność osobistą, także wolność prasy, zgromadzeń. Dopuszczały kontrolę korespondencji, konfiskaty i przeszukiwania w domach. W marcu 1933 roku Hitler przestawił w Reichstagu projekt ustawy O uprawnieniach, która przenosiła prawa ustawodawcze z parlamentu na administrację, jednocześnie poszerzając uprawnienia kanclerza. Ustawa ta, uchwalona głosami prawicy i centrum, właściwie kończyła okres istnienia Republiki Weimarskiej. Wraz z jej upadkiem mówi się o * moralnej śmierci * niemieckiego parlamentaryzmu.
Ustawa O uprawnieniach czyniła Hitlera dyktatorem Niemiec. Miał on do dyspozycji stworzone przez Heinricha Himmlera oddziały bezpieczeństwa ( SS ). Policja polityczna, kierowana krótko przez Hermana Goringa, później rozwinięta przez Hitlera, działała w sposób tajny i bezkarny, gdyż żadna obrona prawna nie była możliwa. Prawo i wola Fuhrera to jedno – twierdził Goring. Jednocześnie kampania zastraszania oponentów miała wyciszyć opozycję. Ci, którzy mogli stanowić zagrożenie dla totalitarnego państwa byli zamykani w więzieniach i obozach i koncentracyjnych. Najwcześniej trafili tam komuniści, socjaliści i Żydzi. Obóz koncentracyjny w Dachau istniejący od 1933 roku mógł pomieścić 5 tysięcy więźniów.
Z oskarżeniami o wrogą działalność wobec III Rzeszy wystąpił Hitler przeciw ludziom z różnych względów dla siebie niewygodnym. W ślad za tymi oskarżeniami, w czerwcu 1934 Hitler wydał rozkaz wymordowania około 150 osób, między innymi byłego kanclerza, generała Kurta von Schleichera i dowódcę S.A. Ernesta Rohma. Usprawiedliwiając te wydarzenia w Reichstagu, określane * nocą długich noży *, Hitler powiedział, że działał jako najwyższy sędzia narodu niemieckiego.
W III Rzeszy legalnie działała tylko partia nazistowska, wszystkie pozostałe partie oraz związki zawodowe uległy likwidacji. Było to zgodne z dążeniem Hitlera, określany, mianem Gleichschaltung, czyli ujednolicenie. Hasło o wydźwięku propagandowym miało budować jedność i zwartość narodu niemieckiego. Poza społeczeństwem niemieckim mieli pozostać Żydzi.
W 1935 weszły w życie ustawy norymberskie, zabraniające prawnie zawierania małżeństw między Żydami i Niemcami. Żydów usuwano z administracji i przedsiębiorstw, organizowano bojkot żydowskich sklepów. Punktem kulminacyjnym nastrojów antysemickich była tak zwana kryształowa noc ( 9 listopada 1938 roku ), gdy minister propagandy Goebels, za przyzwoleniem Hitlera wezwał do rozprawy z Żydami. Śmierć setek Żydów i spalenie wielu synagog tej nocy świadczyły, jak dalece antysemityzm został zaakceptowany przez społeczeństwo niemieckie jako część jego życia.
Stalinizm
Na początku lat trzydziestych Stalin ugruntował już swoją pozycję przywódcy partii i państwa w ZSRR. Mimo to coraz szerzej stosowano masowy terror. W 1930 roku powstał osławiony Główny Zarząd Obozów ( Gułag ), kierujący systemem obozów niewolniczej pracy. Od 1934 roku funkcję dawnych Czeka i GPU przejął Ludowy Komitet Spraw Wewnętrznych ( NKWD ). Masowy terror uzasadniała ideologia, do wymogów której dostosowano prawo.
Wprowadzono specjalny tryb rozpatrywania spraw uznanych za przestępstwa terrorystyczne ( na przykład sabotaż ). Oskarżeni * sabotażyści byli sądzeni w trybie doraźnym i pozbawieni prawa do obrony, a nawet szans na ułaskawienie. Przyznanie się do winy, wymuszone często torturami, uznawano za dowód winy. W 1934 roku weszło w życie prawo o zdradzie ojczyzny, nakazujące natychmiastowe wykonywanie wyroków śmierci. Stosowana w tym wypadku zasada odpowiedzialności zbiorowej obciążała bliższą i dalszą rodzinę, nawet przyjaciół. Obowiązujące od 1932 roku paszporty ograniczały wolność posuwania się obywateli po kraju. Represje nie ominęły także kadry oficerskiej armii czerwonej. W latach 1937 – 1938 aresztowano i skazano na śmierć 3 marszałków, 14 komendantów armii, 60 dowódców korpusów, 136 dowódców dywizji itd. W sumie zginęło około 35 tysięcy oficerów ( około 40% całego korpusu oficerskiego armii radzieckiej ).
W drugiej połowie lat trzydziestych ustrój miał cechy totalitaryzmu. Rozkazy i decyzje zapadały w wąskim gronie i były bezwzględnie wykonywane. Biurokratyczny aparat władzy, podporządkowany Stalinowi, organa NKWD, czuwające nad prawomyślnością obywateli, łagry – były środkami zorganizowanego terroru.
Hitleryzm i stalinizm jako przykłady zorganizowanych dyktatur
Hitleryzm i stalinizm były ideologiami, które odcisnęły wielkie piętno na życiu ludzkiej społeczności w XX wieku. Ich wspólną cechą było stworzenie państwa totalitarnego ( łac. totalis – całkowity ), które poddało wszechogarniającemu wpływowi miliony obywateli. W państwie niemieckim system władzy na nieograniczonych kompetencjach Hitlera jako Fuhrera ( wodza ), a w ZSRR Stalina – formalnie sekretarza WKP (b), faktycznie otoczonego kultem dyktatora. W prywatne życie milionów ludzi w III Rzeszy i w ZSRR ingerowało państwo. Już 10 – letnie dzieci zmuszano do przynależności do Hitlerjugend i poddawano nazistowskiej indoktrynacji, podobnie jak całe szkolnictwo. Gdy jakiś przeciwnik mówi: nie przejdę na waszą stronę – odpowiadam spokojnie – twoje dziecko już do nas należy – mówił w 1933 roku Hitler.
Przeciwnicy systemu totalitarnego trafiali do obozów koncentracyjnych w Niemczech i łagrów w ZSRR. Ludzie którzy znaleźli się w obozach, byli poddawani różnym formom terroru, zwanego * reeudakcją *. Wystarczyły często donosy lub podejrzenia o * wypowiedzi antypaństwowe *, * obrazę Fuhrera *, by bez dochodzenia prawdy przed sądem, tylko decyzją administracyjną zostać wcielonym do obozu koncentracyjnego na czas nieokreślony. Obozy były zarówno miejscami pracy niewolniczej jak i terroru fizycznego i psychicznego. Funkcje te wypełniały zarówno hitlerowskie obozy koncentracyjne, jak i stalinowskie łagry.
Stalin zdystansował jednak Hitlera w tym, co nazwać byłoby można specjalizacją. Były więc łagry etapowe, produkcyjne i takie, w których przymusu pracy nie stosowano; były specjalne łagry dla kobiet, matek z niemowlęciami oraz dzieci do lat dwunastu; były wreszcie łagry dla * wrogów ludu * oraz ich rodzin, jako że stosowano odpowiedzialność zbiorową, obejmującą, dzieci i rodziców oraz krewnych * wroga ludu *.
Totalitarne stanowienie o jednostce prowadziło do strachu i zniewolenia całych społeczeństw. System ten nie dawał możliwości. Ograniczone lub uchylone prawa obywatelskie świadczyły o zanikaniu praworządności w skali państwowej.
W 1939 roku nie było w III Rzeszy i w ZSRR wolnego parlamentu, ani wolnej prasy, nie działały partie polityczne i wolne związki zawodowe. Natomiast był system jednopartyjny, rozbudowany aparat polityczny, zmilitaryzowane społeczeństwo i scentralizowana gospodarka.
Cechą stalinizmu w przeciwieństwie do głoszonych idei był wielki terror, którego doświadczyły różne grupy ludności: kułacy – chłopi broniący swej ziemi przed kolektywizacją, wojskowi, inteligencja, nawet współtowarzysze z partii, mogący zagrozić pozycji * największego człowieka wszechczasów *, jak zamordowany na rozkaz Stalina S. Kirow. Ludźmi z otoczenia Stalina byli: W. Mołotow, przez długie lata minister spraw zagranicznych, K. Woroszyłow – ludowy komisarz obrony, M. Susłow – główny ideolog partii. Współczesny historyk rosyjski R. Miedwiediew tak pisał o * ludziach Stalina *: Zdemoralizowała ich nie tylko ogromna władza, jaką rozporządzali sami i której nie mogli już się wyrzec, ale i nie ograniczona władza * wodza *, któremu podlegali i który mógł w każdej chwili zlikwidować każdego z nich. Od zbrodni do zbrodni prowadziła tych ludzi nie tylko próżność i ambicja, lecz także strach.
Największe nasilenie terroru stalinowskiego przypadło na lata 1936 – 1938. Czystki w aparacie władzy, pokazowe procesy na podstawie sfabrykowanych dowodów, masowe wysyłki do obozów pracy, a nawet zmiana kodeksu karnego, by dopuścić wykonywanie wyroków śmierci na dzieciach od dwunastego roku życia – oto świadectwa terroru, który ogarnął jedną dwudziestą mieszkańców Rosji.
Do końca 1936 roku do drugiej połowy 1938 roku Stalin zadał cios wszystkim środowiskom związanym z reżimem. Tylko w 1937 roku zabił 3 tysiące wyższych oficerów tajnej policji i 90% prowincjonalnych oskarżycieli publicznych. Od 1935 roku prowadził tajne negocjacje z Hitlerem. W 1936 roku przekonał rząd nazistowski do sfabrykowania fałszywych dowodów dotyczących tajnych kontaktów pomiędzy dowódcą armii sowieckiej, marszałkiem Tuchaczewskim, a hitlerowskimi generałami. Zrobiło to Gestapo, a informacje przekazał jeden z jego agentów, generał Skoblin, pracujący również dla NKWD. Pierwszą wojskową ofiarą Stalina był generał kawalerii, Dymitr Szmidt, który podobno obraził go w 1927 roku. Szmidta aresztowano 5 lipca 1936 roku, torturowano i zamordowano. Rozprawa Tuchaczewskiego i siedmiu innych wyższych oficerów, odbyła się 11 czerwca 1937 roku, a potem poszło pod nóż 30 tysięcy oficerów, mniej więcej połowa całej kadry, w tym 80% pułkowników i generałów. Większość oficerów została rozstrzelana w ciągu 24 godzin od chwili aresztowania.
Było swego rodzajem paradoksu, że komuniści, opuszczający na skutek prześladowań swoje kraje, przybywając do ZSRR tracili wolność, a często i życie. Tak było w przypadku komunistów węgierskich ( Bela Kun ), polskich ( Maria Koszutska, Julian Leszczyński ), niemieckich i wielu innych.
* Praca jest sprawą honoru, męstwa i bohaterstwa * - napis nad bramą łagru na Kołymie