Historia jako temat w literaturze i sztuce

Tragiczne dzieje narodu polskiego sprawiły, że tematykę literatury polskiej cechowała troska o naszą egzystencję. Dramatyczne losy i przeżycia Polaków zawsze inspirowały twórców, stąd tak liczne i wartościowe utwory.

II wojna światowa
Zacznę od czasów nam najbliższych. Wiek XX przyniósł ludzkości zagłądę i cierpienie. To wiek KLĘSKI CZŁOWIEKA, pokolenie II wojny światowej przeżyło koszmar. II wojna światowa była największym wstrząsem w dziejach ludzkości. Odcisnęła swoje straszliwe piętno na tysiącach jej uczestników i ofiar. Ofiarami hitlerowskigo terroru padło około sześć milionów Polaków. Hitler chciał z Polaków uczynić naród niewolniczo zależny i pozbawiony wszystkiego co stanowi o jego duchowej sile i wartości. Niszczono materialny dorobek polskiej kultury, co przyczyniło się do bezpowrotnej utraty wielu dzieł sztuki, zabytków architektury, pamiątek i pomników narodowych.
Rzeczywiste życie kulturalne narodu rozwijało się natomiast w warunkach ścisłej konspiracji. Związane było z działalnością patriotycznych organizacji walki podziemnej. W tym podziemnym życiu czynny udział brał ogół pisarzy polskich. Większość z nich nie rezygnowała z pracy twórczej, dostarczali materiały dla konspiracyjnej prasy. Utwory ich docierały do czytelników, krążąc w setkach odpisów, były recytowane na wieczorach poetyckich, zebraniach organizacji, kompletach tajnego nauczania. W tych latach szczególnej wagi nabierały słowa poetów ? wzywające do walki, niosące nadzieję, otuchę, zapowiedź lepszej przyszłości.
Świadectwem grozy wojennej są wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. W wierszu ?Pokolenie?przemawia w imieniu wszytskich młodych ludzi, których najpiękniejsze lata przypadły na ?czas wielkiej próby?. Wojna i okupacja dokonały ogromnych spustoszeń w psychice człowieka, podważyły obowiązujące normy moralne. Młodemu człowiekowi, który wciąż przypomina tortury i zamordowanie brata, obve będzie uczucie litości. Młode pokolenie, doświadczając okrucieństw wojny, przestało wierzyć w miłosierdzie, miłość i sumienie. Poeta z goryczą stwierdza, że serca ludzkie pozamieniały się w twarde głazy... Jedna alternatywę dla swojego pokolenia widzi Baczyński w zachowaniu patriotycznej postawy, w heroizmie, pozwalającym porównać się do bohaterów ?Iliady?.
Każdy utwór literacki, który Drugą wojnę światową czyni przedmiotem swych rozważań, rejestruje inne doświadczenia, przeżycia i doznania. Jest hołdem dla tych wszystkich, którzy zginęli. Każdy autor piszący w tym okresie, czy chciał, czy nie, musiał choć troche pisać n aten temat. I tak właśnie czynili twórcy tacy jak: Leopold Staff, Maria Dąbrowska, Jarosław Iwaszkiewicz, Krzysztof Kamil Baczyński czy Zofia Nałkowska.
?Medaliony? Zofii Nałkowskiej rodzą się z doświadczenia II wojny Światowej i uświadamiają kruchość wszelkich wartości. Utwór jest wyrazem protestu przeciwko zbrodni i zbrodniarzom. Nałkowska pracowała w Komisji Międzynarodowej do badań zbrodni hitlerowskich, dlatego stara się jako dokumentalistka ustalić koszmar, jaki przeżyli nasi przodkowie. Pisarka silnie akcentuje układ: Niemiec ? kat, Polak, Żyd ? ofiara. Jest to komentarz do motta ?Ludzie ludziom zgotowali ten los?.
W opowiadaniu pt. ?Profesor Spanner? pracownik zdaje relacje bez namiętnego tonu, bez emocji! Człowiek ? były pracownik hitlerowski sam opowiada o robieniu m.in. mydła z ludzi jak o normalnym procesie produkcyjnym! Nie potrafi sonie uświadomić w jak straszliwym procesie brał udział...
Następne opowiadanie z cyklu ?Medalionów? jakie chciałbym omówić nosi tytuł ?Dno?. Zawarte są w nim zeznania kobiety. Opowiada ona o medycznych doświadczeniach na więźniach, o życiu w nieludzkich warunkach, o tym, że skrajny głód doprowadzał do kanibalizmu. Mówiąca o tym kobieta, która to przeżyła, wspomina, że znalazła się na samym dnie upodlenia.
Problem śmierci w nieludzkich warunkach podejmuje opowiadanie ?Przy torze kolejowym?. Ogólnie rzecz biorąc jest to scena śmierci Żydówki ? śmierci wybawienia. Ludzie sparaliżowani strachem o własne życie nie odważyli się udzielić rannej pomocy. Ich zachowanie uświadamia nam jak wielkie spustoszenie w ludzkiej świadomości czyniła okupacja hitlerowska. Czy współczucie kierowało człowiekiem, który zdecydował się zastrzelić ranną? W czasach hitlerowskich ludzka śmierć stała się zjawiskiem powszednim.
?Medaliony? uderzają swoim autentyzmem dzięki temu, że zawierają prawdy widziane jako prywatny wycinek wojennej rzeczywistości, są oskarżeniem oprawców a jednocześnie hołdem złożonym poszkodowanym, wywołują głęboką refleksję nad istotą zła człowieczeństwa.
Historia ludzkości, to historia morderstw, gdyż każdy z nas zaraża, zabija, przynosi śmierć. Zabijamy nawet wtedy, gdy tylko godzimy się na istnienie zła na świecie. Jedyne co pozostaje w naszej mocy, to ?walczyć przeciwko światu takiemu jaki jest?.

Romantyzm ? Adam Mickiewicz ? ?Dziady cz. III?

Dla każdego człowieka pod słowem ojczyzna kryją się zupełnie inne treści. Jeden uważa, że ojczyzna to miejsce, w którym przyszło się człowiekowi urodzić, które uważa za swój dom i czuje się w nim najlepiej i najbezpieczniej. Kto inny będzie uważał, żę ojczyzna to poczucie tożsamości z jakąś grupą ludzi, którą można nazwać narodem - że ojczyzna to język, pewien krąg kulturowy. Są tacy, którzy do słowa ojczyzna przywiązują ogromną wagę i tacy, dla których to pojęcie jest tylko słowem.
Pojęcia takie jak ojczyzna czy naród największego znaczenia nabrały w epoce romantyzmu. Romantyzm polski jest epoką specyficzną. Nie różni się niczym od angielskiego czy niemieckiego. Ale jest jednocześnie bogatszy o jeden niesłychanie ważny element, którego brak w literaturach europejskich. Jest nim sprawa narodowa. Sytuacja polityczna, brak autonomii ojczyzny przesądziły o kształcie tej epoki w Polsce. W tekstach romantycznych widać głęboką troskę o przyszłe losy zniewolonego narodu. Romantycy przypisują swojemu krajowi wyjątkową rolę, nadają temu cierpieniu wymiaru globalnego.
Jedną z najbardziej rozpowszechnionych koncepcji romantyzmu był Mesjanizm. Przypisywała jednostkom lub narodom szczególne posłannictwo wobec ludzkości. Jednostka ? mesjasz wybrana jest, by poświęcić siebie dla idei wyższej. Naród ? mesjasz (a za taki romantycy uważali Polskę) cierpi za inne kraje, swoim cierpieniem ma odkupić inne narody.
Stwierdzenie ?Polska Chrystusem narodów? zyskało swą najpełniejszą realizację w dziełach powstałych po upadku Powstania Listopadowego, zwłaszcza w Dziadach cz. III. Mickiewicz przedstawił Polskę jako odkupicielkę win całej Europy. Naród nasz miał być Mesjaszem, który umiera za winy całej ludzkości. Zaborcy są oprawcami. Francj przyznano rolę Piłata, ponieważ uchyliwszy się od przyjścia z pomocą powstańcom polskim, wydała Polskę na zatratę. Z kolei Rosjanin zestawiony tu został z żołnierzem rzymskim Longinem, który przebił bok Chrystusa na krzyżu. Moskal przebijając bok żywego jeszcze narodu, jest ostatecznym sprawcą jego śmierci. Naród kona, ale aniołowie śpiewają ?Alleluja? ? więc wróżą zmartwychwstanie. Polska powstanie, bo spełniła się jej ofiara. Koncepcja mesjanizmu zakłada także istnienie pośrednika między Bogiem a ludźmi, charyzmatycznego przywódcy, który poprowadzi swój naród. W Dziadach taką rolę pełni Konrad, którego postawa jest realizacją także innej romantycznej koncepcji ? prometeizmu, charakterystycznej postawy buntu przeciw siłom wyższym ? bogom, losowi, naturze ? w imię zbiorowości ludzkiej. Konrad jest obdarzony poczuciem dziejowej misji, własnej mocy i potęgi. Płynie to z jego wiary w siłę poezji, jej odziaływania na naród. Zastanawia się nad rolą, jaką ma do spełnienia poeta. Kocha cały naród, chce wydźwignąć społeczeństwo z niewoli, dać mu szczęście. Poeta mistrz jest niesiony pychą, ma wrażenie, że jest twórcą nie gorszym od Boga. Bluźni przeciwko Bogu jeśli ma taka moc, to dlaczego nie ukróci męki narodu polsiego? W końcu, gdy zrozpaczony bohater nazywa Stwórcę ?carem?, traci przytomność i zostaje opętany przez złe moce.
Poszczególne sceny dramatu przynoszą również charakterystyke polskiego społeczeństwa, które nie było całkowicie jednomyślne. Zdecydowanie przeważali patrioci, ale znajdowali się również w społeczeństwie kosmopolici, całkowicie obojętni o losy ojczyzny, pogodzeni z władzą cara w Polsce, są też jawni zdrajcy ojczyzny, którzy wszelkimi sposobami próbują wkraść się w łaski senatora, prawiąc mu komplementy, śpiesząc skwapliwie z donosami.

Młoda Polska

Adam Mickiewicz żył i tworzył w epoce romantycznej, zaś Stefan Żeromski reprezentuje literaturę młodopolską. Twórcy ci żyli w różnych epokach, lecz ideały tych epok miały wiele cech wspólnych.
Bohaterowie utworów Stefana Żeromskiego są bliscy bohaterom romantycznym właśnie dzięki szlachetnemu idealizmowi, wrażliwości i przekładaniu interesu narodowego nad szczęście osobiste.
Jednym z najbardziej poruszających opowiadań Żeromskiego jest ?Rozdziobią nas kruki, wrony?. Akcja toczy się w czasach powstania styczniowego. Obrazy szokują naturalizmem, są porażające i pełne makabryzmu. Tragiczna i szlachetna jest postać Szymona Winrycha. Powstaniec styczniowy do końca trwał przy idei narodowowyzwolenczej. Zryw powstańczy okazał się bezskuteczny, ostatnie oddziały walczących Polaków były rozbijane przez Moskali, lecz Winrych nie ratował własnego życia. W tej beznadziejnej sytuacji wiózł broń dla pozbawionych nadziei rodaków. Zastrzelony przez żołnierzy carskich oddał życie za wolność narodu, a ciało i ubranie jego stało się łupem drapieżnych zwierząt i równie zdziczałego z nędzy chłopa ? rodaka.
Opowiadanie zawiera odpowiedź na pytanie dotyczące upadku powstania, które miało być krokiem do uwłaszczenia chłpów, ale zetknęło się z ich brakiem zrozumienia. Pozbawieni politycznej świadomości chłopi pokazywali nawet wrogi stosunek do powstańców i walk wyzwoleńczych, co objawiło się nawet współpracą z zaborcami. Było to odpowiedzią na sposób traktowania chłpów przez szlachtę, która nie szczędziła im krzywd i poniżenia. Nieuświadomieni nie wiedzieli, jak ważna jest sprawa narodowa, nie odczuwali wspólnoty z resztą społeczeństwa polskiego.
Stefan Żeromski w jednej ze scen, określił wrony mianem: ?trupojadów (?) namiętnie odczuwających interesy własnego dzioba i żołądka?. Przypisując im takie ludzkie cech jak ?wielka rozwaga?, ?takt?, stateczność, cierpliwość i dyplomację, zastosował personifikację. Ptaki upodobniły się do przeciwników powstania, którzy po jego klęsce rozpoczęli ostrą krytykę zrywu i jego uczestników, pastwiąc się nad ich ciałami, niczym drapieżne i wygłodniałe wrony.
Sceny te, opisane z charakterystyczną dla naturalizmu i ekspresjonizmu dbałością o szczegóły, są symbolem postępowania konserwatywnych i lojalistycznych ugupowań politycznych, które sprzeciwiały się otwartej walce?.
Podziwiamy takich bohaterów jak Szymon Winrych, stajemy się bardziej wrażliwi na przejawy wszelkiej niesprawiedliwości i tak dajemy świadectwo prawdzie zawartej w słowach Żeromskiego: ?Trzeba rozdrapywać rany polskie, aby nie zabliźniły się błoną podłości i obojętności ludzkiej?.

Renesans ? Kochanowski ? ?Pieśń V?

Przenieśmy się do odległych czasów epoki odrodzenia. Także wtedy historia znalazła odbicie w utworach literackich. Wydarzenia polityczne, które rysowały się w Polsce w XVI wieku były często zainteresowaniem Jana Kochanowskiego.
Jan Kochanowski jest autorem wzruszającej patriotycznej ?Pieśni V? z Księgi II, czyli ?Pieśni o spustoszeniu Podola przez Tatarów?. Jest to jeden z najpiękniejszych wierszy patriotycznych literatury staropolskiej. Powstała w 1575 roku, kiedy to miała miejsce straszna klęska Polaków, spowodowana najazdem wojska Tatarów. Olbrzymie hordy tatarskie napadły na niestrzeżoną wschodnią granicę Polski. Poeta ukazuje wstrząsający obraz zniszczeń i nieszczęść ludzkich. Wzywa on szlachtę do natychmiastowego odwetu.
W ?Pieśni V? Kochanowski dał przykład uczuć narodowych, a poza tym uczucia wielkiego strachu przyszłymi losami narodu.
Walki z tatarami trwały aż do roku 1672, kiedy to ówczesny chorąży Jan Sobieski w 3000 jazdy pobił kilkudziesięciotysięczne wojska tatarskie.

Henryk Sienkiewicz ? ?Potop?

Jednym z największych i najpoczytniejszych pisarzy polskich był Henryk Sienkiewicz. Jest autorem nowel, felietonów, reportaży, ale przedewszystkim opowieści historycznych. Należy do najpopularniejszych pisarzy świata, jego utwory są wciąż wznawiane i tłumaczone na wiele języków. Wyrazem uznania międzynarodowego było przyznanie mu w 1905 roku Nagrody Nobla za powieść historyczną "Quo vadis".
Ulubionym gatunkiem literackim Sienkiewicza była powieść historyczna. Ogromną popularność przyniósł mu cykl nazwany "Trylogią" ("Ogniem i mieczem", "Potop" i "Pan Wołodyjowski"), napisany "ku pokrzepieniu serc" Polaków. Największym sukcesem międzynarodowym była powieść historyczna "Quo vadis". W 1900 r. powstał kolejny utwór z tego gatunku - "Krzyżacy", będący uwieńczeniem twórczości pisarza, dzieło o niezwykłej wartości ideologiczno-artystycznej, dające czytelnikom, podobnie jak "Trylogia", literacką lekcję patriotyzmu i wiarę w wartość ludzkiego bohaterstwa.
Henryk Sienkiewicz widział w tradycji historycznej więzi łączące Polaków, wzory postępowania, ideał rycerskiego patriotyzmu i narodowego solidaryzmu jako warunki oporu wobec zaborcy.
Bez wątpienia jednym z arcydzieł polskiej literatury pozytywistycznej jest powieść henryka Sienkiewicza pt. ?Potop?.
Główny bohater pochodzi ze zubożałej szlachty. Jest postacią dynamiczną. W zemście za zabicie kompanów podpala Wołomontowicze i morduje Butrymów. Uważa jednak ? ?nie ma takiego złego postępku, którego nie dałoby się zmazać?. Postanowił zrehabilitowac się w oczach narodu i ukochanej poprzez służbę ojczyźnie. Losy bohatera są odzwierciedleniem losów kraju.
Można powiedzieć, iż ?Potop? ma charakter tendencyjny, dostarczający mitu narodowej potęgi. Idea ?Ku pokrzepieniu serc? jest myślą przewodnią i głównym celem powstania całej trylogii, która powstawała w trudnym dla Polski okresie rozbiorów, co nie sprzyjało optymizmowi narodu jako takiego, zwłaszcza po klęsce dwóch kolejnych powstań. Głównym celem Sienkiewicza było właśnie poprawienie tego nastroju i pokazanie, że to nie może być koniec.
Sienkiewicz szukał w przeszłości takiego okresu, w którym czytelnicy mogliby znaleźć analogię do sytuacji Rzeczypospolitej pod zaborami. Temat ?Potopu? znalazł w XVII ? wiecznej Polsce. Kraj był nie tylko zagrożony od zewnątrz (Szwedzi), ale i od wewnątrz (zdrajcy: Radziwiłowie, Kuklinowski).
Na początku powieści pokazany jest upadek moralny społeczeństwa. Szerzy się zwątpienie i rezygnacja. Szlachta polska zajęta prywatnymi sprawami i porachunkami nia zauważa niebezpieczeństwa. Dopiero przełomowe wydarzenia historyczne (ucieczka króla, ugoda w Kiejdanach) uświadamiają szlachcie konieczność walki. Hasłem bohaterów staje się: ?Bij kto w Boga wierzy, komu cnota i ojczyzna miła!?
Punktem zwrotnym ?Potopu? staje się obrona Jasnej Góry. Jest ona symbolem oporu wobec niezwyciężonej armii szwedzkiej i orzełamaniem potęgi. Polacy, jako katolicy, nie mogli pozwolić, aby protestanci zbezcześcili święte miejsce. Zawierzyli się Matce Bożej i znaleźli oparcie, którego im brakowało. Coraz więcej szlachty przyłączyło się do powstańczych oddziałów. Rozpoczął się drugi etap walk, w których partyzanci pod wodzą Stefana Czarnieckiego sukcesywnie osłabiali Szwedów.
Pisząc ?Potop? Sienkiewicz chciał przypomnieć pokoleniu przytłoczonemu klęską powstania styczniowego i skłonnemu do rezygnacji z niepodległości, że w przeszłości Polski bywały bolesne klęski, ale po nich przychodziły dni zwycięstwa i chwały, jeśli duch rycerski i wiara w narodzie nie gasła. Jego wizja historii była optymistyczna, przypominała chwile minionej chwały, przykłady ocalenia z nieuchronnej pozornie zagłady, odbudowywała duszę narodu, potępiała zdradę, budziła wiarę, że naród o takiej przeszłości ma ogromną siłę. W tej wizji po stronie Polaków zawsze był Bóg, więc odzyskanie wolności było tylko kwestią czasu.
Taki sposób przedstawiania zdarzeń uwydatnił główne przesłanie utworu, które streszcza toast Zagłoby wzniesiony podczas wesela Kmicica: ?? nie ma takowych terminów z których by się viribus unitis (wspólnymi siłami), przy boskich auxilliach (pomocy) podnieść nie można.? Najważniejszy jest patriotyzm oraz narodowy solidaryzm, tak charakterystyczny w historii Polski.
?Latarnik?
Początek wieku XIX otwiera karty zmagania się o wolność i niezawisłość, a co za tym idzie pierwsze wielkie, masowe wyjazdy polskich emigrantów poza granice kraju. To, co nazywamy dziś wielką emigracją, miało swój początek właśnie wtedy. Po każdym z powstań fala politycznych uchodźców opuszczała polskie ziemie. Wśród emigrantów znaleźli się tacy ludzie jak Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Fryderyk Chopin czy Joachim Lelewel. Większość z nich nie rezygnowało jednak z działań na rzecz niepodległości. Na uchodźstiwe powstawały wielkie dzieła literatury jak np. Pan Tadeusz.
Utworem literackim, który porusza problem emigracji jest ?Latarnik? autorstwa Henryka Sienkiewicza. Głównym wątkiem noweli jest tęsknota za ojczyzną polskiego emigranta, który tułał się po świecie od czterdziestu lat. Skawiński, mimo iż tęski za krajem, nie do końca uświadamia sobie wielką potrzebę powrotu do ojczyzny czy tez kontaktu z polską mową. A jednak realizuje typowy los emigranta politycznego i żołnierza. Latarnik ma potrzebę zbierania wiadomości o tym co dzieje się w kraju, w czytanych gazetach szuka wiadomości z Europy i Polski. Momentem przełomowym dla wyyjścia na pierwszy plan uczuć patriotycznych jest otrzymanie polskich książek. Skala wzruszenia i wspomnień wywołanych przez lekturę ?Pana Tadeusza? doprowadza do tego, że latarnik zapomina o zapaleniu latarni, co prowadzi do rozbicia się łodzi o skały, a on sam traci posadę. Utrata wymarzonej posady zmusiła Skawińskiego do powrotu na swój tułaczy szlak.
Skawiński jest tylko kroplą w morzu uchodźców. Jest jednak typowym przedstwicielem tysięcy ludzi, którzy musieli opuścić Polskę. Myślę, że Sienkiewicz przez postać latarnika chciał pokazać przeżycia, problemy z którymi stykali się Polacy na uchodźstwie. Często bez pieniędzy, bez domów, bez żadnego kontaktu z ojczyzną musieli smakować chleba tułaczy.

Stanisław Moniuszko ? ?Straszny dwór?

Gdy w XIX wieku Polska znajdowała się pod zaborami, a terytorium ogromnego niegdyś państwa podzielone zostało pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię, wielu polskich pisarzy, artystów i muzyków tego okresu zajmowało się w swej twórczości problemem walki z germanizacją i rusyfikacją. Także w operze ?Straszny dwór? odnajdujemy podobnę wątki.
Opera została skomponowana przez Stanisława Moniuszkę niedługo po upadku powstania styczniowego, jest zarazem wielkim manifestem patriotycznym. Libretto do niej napisał Jan Chęciński. Właśnie z powodu wątków narodowowyzwoleńczych dzieło było zakazane przez rosyjskie władze okupacyjne.
W dziele zaprezentowany został zarówno idyliczny obraz życia w polskim dworku szlacheckim, jak i idea patriotycznego obowiązku związanego z postwą żołnierskiej odwagi, dziedziczności oraz gotowości do zbrojnego wystąpienia przeciwko wrogom Ojczyzny. W operze, już w pierwszych scenach, widoczny jest konflikt pomiędzy naturalną chęcią prowadzenia spokojnego życia w rodzinnym domu i patriotycznym obowiązkiem służenia Ojczyźnie z bronią w ręku.

Jacek Kaczmarski ? ?Mury?

Polska po drugiej wojnie światowej znalazła się pod władzą komunistów. Rząd Związku Radzieckiego ekspansywnie narzucał krajom satelickim swoją władzę, system ustrojowy. Na mocy postanowień w Jałcie i Poczdamie znaleźliśmy się w radzieckiej strefie wpływów i wyzwoleni spod hitleryzmu wpadliśmy w nową niewolę.
W tym czasie żył Jacek Kaczmarski ? polski poeta, prozaik, piosenkarz, twórca tekstów piosenek. Znany głównie dzięki piosenkom o tematyce historycznej i społeczno-politycznej. Postać powszechnie kojarzona z etosem pierwszej Solidarności oraz stanem wojennym ? okresem, kiedy jego liryka, rozpowszechniana w nieoficjalnych wydawnictwach, identyfikowana była jako głos antykomunistycznej opozycji.
Jedną z najbardziej znanych i najpiękniejszych jego piosenek jest napisana w 1978 roku piosenka ?Mury?. Utwór cechuje bardzo żywiołowa melodia oraz przesłanie ? główny bohater (śpiewak-poeta) porywa ludzi piosenką zagrzewającą ich do walki. Piosenka stała się hymnem Solidarności i symbolem walki z reżimem oraz roli poety ("śpiewał, że czas by runął mur... oni śpiewali wraz z nim"). Po tym, gdy jej wykonywanie zostało zakazane przez władze ? na demonstracjach nucono samą melodię.