Niepowodzenia szkolne

Niepowodzenia szkolne są odwiecznym problemem edukacyjnym i społecznym. Niemal całej historii instytucji oświaty towarzyszą określania zakresu niepowodzeń w nauce szkolnej, także próby bliższego poznania przyczyn – ogólnie mówiąc - porażek edukacyjnych. Różne pomysły, propozycje i doświadczenia dotyczące diagnozowania, zapobiegania i przezwyciężania niepowodzeń są szeroko opisane w literaturze przedmiotu. Ukształtowały one pewien stereotyp widzenia tego problemu i sposób zmagania się z jego przejawami i uwarunkowaniami. Do chwili obecnej przeprowadzono wiele badań empirycznych wśród uczniów wielu klas, ich rodziców i nauczycieli, dyrektorów placówek terapeutycznych, oświatowych. Na podstawie owych badań okazuje się, że ta aktualna i ważna problematyka jest tak duża, że od wielu lat ukazuje się wiele prac próbujących odpowiedzieć przynajmniej na podstawowe nurtujące pytania środowiska edukacyjnego i społecznego. Odnaleźć można wiele zróżnicowanych klasyfikacji przyczyn i okoliczności niepowodzeń szkolnych a także wiele sposobów pomocy uczniom wykazujących trudności w nauce. Czynnikiem decydującym o szkolnych losach uczniów jest — według opinii większości pedagogów współczesnych — praca dydaktyczno-wychowawcza, świadomy i celowy wysiłek pedagogiczny. (Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej ,Warszawa 1996 r. s.225)
Jednak głównym problemem rozwiązania niepowodzeń szkolnych jest proces edukacyjny, który ulega nieustannym zmianom spowodowanym przemianami politycznymi, ekonomicznymi, społecznymi a co za tym idzie - zmiany w codziennym życiu polskiej rodziny wśród nowoczesnych technologii. Dzieci znajdują się pośrodku (wyżej wymienionych) wszelakich przemian. Znajdują się pod wpływem zmiennych oddziaływań płynących z otaczającego Go świata. Dlatego nie ma uniwersalnej recepty na przeciwdziałanie współczesnym problemom. Należy więc, diagnozować środowiska otaczające dziecko oraz je samo i starać się znajdować najbardziej efektywne metody terapii dzieci mających rozmaite trudności w szkole.
Źródła niepowodzeń szkolnych można odnaleźć niemal w każdej klasie szkolnej, dostrzec różnice w poziomie wiedzy i wynikach nauczania. Począwszy od zbyt ambitnego, przeładowanego materiałem i wymaganiami programu, poprzez wskazanie na brak odpowiednich kompetencji nauczyciel. Na początku procesu edukacyjnego, kiedy przychodzące do szkoły dzieci są zainteresowane nauką, są otwarte na to co jest nowe a zarazem ciekawe. Istotną rolę odgrywa liczba uczniów w klasie. 25 - 30 uczniów to zespół zbyt duży, aby można było osiągnąć dobre wyniki nauczania, a zwłaszcza otoczyć skuteczną opieką wychowawczą dzieci opóźnione. (Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, Warszawa 1996 r. s.225)

(J. Konopnicki, Powodzenia i niepowodzenia w szkole, PZWS, Warszawa 1966) wyróżnił 3 ogólne przyczyny niepowodzeń:
1) emocjonalne
2) społeczne
3) szkolne

Owe niepowodzenia w nauce powodują społeczne niebezpieczeństwo w trzech aspektach: ekonomicznym, pedagogicznym i psychologicznym.
Psychologiczny aspekt niepowodzeń szkolnych związany jest z utratą entuzjazmu do dalszej nauki, niszczy chęć poznawania i zmniejsza efektywność nauki. Pedagogiczne skutki niepowodzeń tkwią w drugoroczności i odsiewie uczniów, co powoduje ekonomiczne straty dla państwa, gminy itd.
Natomiast Kupisiewicz (Cz. Kupisiewicz, Niepowodzenia dydaktyczne, PWN , Warszawa 1972) uważa, że niepowodzenia szkolne są w dużej mierze wynikiem trudnych warunków materialnych w rodzinie, braku właściwej opieki ze strony rodziców/opiekunów, słabych kompetencji nauczycieli oraz zaplecza lokalowo – sprzętowego szkoły.
W wychowaniu dziecka powinni czynnie uczestniczyć: rodzina, przedszkole/szkoła i inne instytucje, których oddziaływaniom podlega dziecko. Przedszkole i dom rodzinny to dwa środowiska wychowawcze, których niemożna traktować jako niezależnych od siebie, gdyż zachodzą między nimi określone relacje. Brak współpracy, dwu jakże ważnych wychowawczo środowisk, to zachwianie jednej z istotnych podstaw rozwoju i edukacji dziecka. Ani przedszkole/szkoła, ani rodzina nie wymieniają wówczas wystarczająco informacji o dziecku, co powoduje brak należytej orientacji w jego problemach. Niejednolite oddziaływania, jakim zostaje poddane dziecko, mogą prowadzić do stanu rodzaju dysonansu emocjonalnego i poznawczego. Umiejętność odnalezienia się w takiej sytuacji dziecko może manifestować zachowaniami nieakceptowanymi społecznie, za które dodatkowo spotyka je kara, która nie rozwiązuje problemu a tylko pogłębia go.
Niepowodzenia szkolne to także niepowodzenia szkoły. Kłopoty uczniów są jednak w dużej mierze przejawami skutków dysfunkcjonalności współczesnej szkoły. Utrwalony model edukacji szkolnej m.in. cele i treści kształcenia czy metody kształcenia, relacje między uczniem a nauczycielem - okazują się oświatowym skansenem. Szkoła jako instytucja a w niej nauczyciele zbyt słabo uwzględniają autentyczne potrzeby i oczekiwania rodziców a przede wszystkim uczniów. Za dużo w codziennej działalności szkoły rygoru i formalizmu, wymuszonych zachowań i edukacji prowadzone „na niby”. Objawy dysfunkcjonalności szkoły, to także w dużej mierze niepowodzenia uczniów i pracujących w niej nauczycieli. Szkolnictwo jest tak dużym obszarem działalności społecznej, że łatwo jest znaleźć niemało przykładów dobrych szkół i nauczycieli.


Jak należy rozumieć trudności oraz niepowodzenia szkolne?
Trudności związane są z przeżyciami uczniów występujących w procesie nabywania wiedzy. Należy przy tym pamiętać, że „niema obiektywnie trudnej wiedzy, lecz jej nabywanie może być subiektywnie odczuwane jako trudne”. Trudności w nauce będą więc stanem psychicznym ucznia, w którym odbija się sytuacja zewnętrzna lub wewnętrzna, zatrzymująca go w realizacji dążenia do zadania.
Trudności w nauce mogą spowodować powstanie niepowodzeń szkolnych. (Niepowodzenia szkolne, red. J. Łysek, , 1985, 1989)
Niepowodzenie to proces trwający dłużej lub krócej, proces zaczynający się w momencie dla nikogo nie znanym, ale na pewno przełomowym dla dalszego życia dziecka. W toku tego procesu można zaobserwować z jednej strony naturalny wzrost braków w wiadomościach a z drugiej – zmiany w zachowaniu dziecka, czyli symptomy psychologiczne.
Mówiąc inaczej – niepowodzenia szkolne to proces pojawienia się braków wymaganych przez szkołę w wiadomościach i umiejętnościach uczniów oraz negatywnego stosunku wobec tych wymagań. Trudnościom i niepowodzeniom szkolnym powinniśmy przeciwdziałać oraz je eliminować. Najskuteczniejszym sposobem w tym zakresie jest praca korekcyjno – wyrównawcza.
Przyczyny niepowodzeń są skomplikowane, złożone i wielorakie.
Na proces pracy i uzyskania efektów ucznia w szkole wpływają następujące czynniki :
 sam uczeń
 osoba nauczyciela
 rówieśnicy
 rodzina

Inaczej będą wyglądały efekty pracy gdy dzieckiem będą się interesowali rodzice a inaczej gdy tego nie okażą. Efekty pracy niezależną tylko od ucznia, ale składa się na to kilka czynników:
1. płeć
2. inteligencja
3. zdolności
4. zainteresowania
5. nastawienie

Ad.1)
Płeć znacząco wpływa na efekty pracy dziecka. Badania pokazują, że dziewczynki są pilniejsze, chłopcy bardziej aktywni, dziewczynki bardziej ostrożne. Typowe zainteresowania są po stronie dla dziewczynek a typowe dla chłopców. Dziewczęta to z reguły humanistki, chłopcy wolą przedmioty ścisłe. Chłopcy bardziej interesują się techniką, majsterkowaniem, dziewczynki interesują się czynnościami potrzebnymi, przydatnymi w domu. Do innych kółek zainteresowań należą chłopcy a do innych dziewczynki. Nie płeć lecz tradycje warunkują nauczanie i podejście do różnych czynności.

Ad.2)
Inteligencja jest także znaczącym czynnikiem, inteligentne dzieci poświęcają mnie czasu na naukę niż mniej inteligentne. Im więcej inteligencji tym lepiej sobie dziecko radzi.
Ad.3)
Każdy z nas ma zdolności, trzeba je tylko rozbudzić, odkryć, dorosły powinien odkryć je sam, a dziecku powinien pomóc w tym nauczyciel.

Ad.4)
Rodzimy się ze zdolnościami zainteresowania, które należy odkrywać a potem rozwijać. Najgorsze co może się przydarzyć uczniowi to brak zainteresowania. Zainteresowania nie muszą współgrać z zadaniami szkoły, dziecko poprzez zainteresowania poszerza swoje perspektywy. Nawyki te trzeba w sobie pielęgnować, dlatego ważnym elementem jest by opiekunowie dodatkowo motywowali dziecko, gdyż mogą się one okazać trafnym wyborem przyszłości.

Ad.5)
Nastawienie bliskie obojętności nie motywuje do pracy. Nastawienie zdobywa się od pierwszej klasy. Jeżeli dziecko przejmie od rodziny nastawienie negatywne, to nic z jego nauki nie będzie. Gdy dorośnie może zmienić swoje negatywne zainteresowania na pozytywne. Nastawienie dziecka kształtują dorośli. Rodzice czasami dzieciom przeszkadzają w nastawieniu i efektach pracy.

Niepowodzenia szkolne występują nagminnie, można je znaleźć w niemal każdej klasie, lecz czy przeciętny rodzic/opiekun żyje w świadomości jakie elementy otaczającego Go świata wpływają na prawidłowy rozwój pociechy ?
Z kolei powodzenia szkolne są warunkami społecznymi, a przede wszystkim środowisko rodzinne dziecka odgrywa pierwszo rzędną role. Czynniki natury społecznej wpływające na naukę dziecka to:

- sytuacja materialna rodziny;
- praca ucznia w gospodarstwie domowym;
- warunki odrabiania prac domowych,
- liczebność rodzeństwa,
- atmosfera domowa,
- poziom kulturalny i moralny życia domowego,
- poziom świadomości wychowawczej rodziców,
- pijaństwo,
- rozbicie rodziny,
- dbałość o dziecko i jego wychowanie,
- współpraca rodziców lub opiekunów dziecka ze szkołą,
- ujemne lub dodatnie wpływy otoczenia.

Jednym z czynników, od którego zależą wyniki pracy dydaktycznej, jest sam uczeń, jego zadatki dziedziczne w postaci funkcjonowania zmysłów, zdolności, stan zdrowia, cechy charakteru, określony temperament oraz jego rozwój ogólny, na który składa się zdobyta wiedza, doświadczenie, życie uczuciowe, rozwój aktywności, samodzielności, dociekliwości, wytrwałości w dążeniu do celu, odpowiednich zainteresowań i zamiłowań oraz tendencji samokształceniowych.
Duży wpływ na powstawanie niepowodzeń szkolnych mają zakłócenia rozwoju psychofizycznego dziecka.
Osiąganie powodzeń szkolnych utrudniają:
- defekty wzroku, słuchu oraz wszelkie choroby i urazy pogarszające stan
zdrowia dziecka, wypadki i inne zdarzenia losowe;
- obniżona sprawność intelektualna dziecka, obniżony poziom inteligencji;
- opóźnienie rozwoju procesów umysłowych;
- zaburzenia w funkcjonowaniu receptorów i narządów ruchu;
- różne zakłócenia w rozwoju uczuciowości, motywacji i postaw, a także
związane z nimi zaburzenia funkcjonowania społecznego.

Jeszcze innym czynnikiem, od którego zależą powodzenia szkolne, jest nauczyciel i narzędzia jego działalności oraz szkoła. I tak, wyniki pracy nauczyciela zależą od jego cech wewnętrznych, takich jak:
- przygotowania pedagogicznego i dydaktycznego (lepszego lub gorszego);
- doświadczeń życiowych (skromnych lub bogatych);
- zdolności (mniejszych lub większych);
- charakteru;
- postawy (społecznej lub egoistycznej);
- zamiłowania do pracy nauczycielskiej;
- niechęci do niej.

Na wychowanie dziecka wpływ ma wiele czynników.
Oprócz czynników wewnętrznych nauczyciela określony wpływ na powodzenia szkolne mają również czynniki zewnętrzne, np.:
- pozycja społeczna nauczyciela, jego autorytet;
- warunki materialne;
- warunki życia osobistego na tle środowiska;
- szczególnie fakt czy to życie jest mniej lub bardziej szczęśliwe.

Narzędzia pracy nauczyciela to programy nauczania i podręczniki, które bardzo często są niedoskonałe. Źródłem słabych wyników w nauce są zwykle pewne błędy w doborze treści i metod nauczania. Jeżeli zadania stawiane dziecku są zbyt trudne albo zbyt łatwe, proces uczenia się może ulec zakłóceniom.
Ogólnie ujmując sytuacje szkolną tworzą dwie podstawowe grupy czynników: obiektywne i subiektywne. Z jednej strony sytuację tę wyznacza przebywanie jednostki w określonym czasie, miejscu, otoczeniu społecznym i materialnym, z drugiej jej stan intelektualny, emocjonalny, zdrowotny, rodzaj wykonywanych czynności, charakter kontaktów z rówieśnikami, stosunek do stawianych zadań.

Niezwykle ważne zadania kształcące spełnia funkcja praktyki, czyli posługiwanie się sprawdzoną już wiedzą w toku działania, w toku wprowadzania zamierzonych zmian w środowisku przyrodniczym, społecznym i kulturowym. Przygotowanie do tego rodzaju działalności stanowi istotny cel procesu nauczania.
Zrozumiałe, że sami uczniowie nie mogą wykonywać wszelkich czynności praktycznych. Zawsze jednak, gdy to jest możliwe, wskazane jest, alby uczniowie wykorzystywali własną działalność praktyczną jako źródło spostrzeżeń i wyobrażeń oraz podstawę do formułowania określonych uogólnień. Ten rodzaj aktywności zachęca uczniów do wysiłku, wzbudza zainteresowanie nauką oraz jest doskonałą okazją dla doskonalenia takich form rozumowania, jak dowodzenie i wnioskowanie.