Niepowodzenia szkolne
Rozdział 1
Niepowodzenia szkolne w świetle literatury przedmiotu
Niepowodzenia szkolne jak sama nazwa wskazuje są to trudności jakie przechodzi uczeń stykając się z różnymi dziedzinami wiedzy, którą nauczyciele pragną wyłożyć uczniowi w trakcie lekcji. Trudności te pojawiają się też wtedy gdy uczeń stoi przed ważnym dla niego sprawdzianem bądź egzaminem, który ma decydować o jego dalszej edukacji bądź ma decydujące znaczenie na ocenie końcowej z danego przedmiotu. Ważnym aspektem jest tutaj określenie samego ucznia i szkoły, do której uczęszcza. Czy stosowane środki i metody nauczania są odpowiednie dla danych uczniów którzy mają takie trudności i niekiedy są „ofiarami” niepowodzeń szkolnych. Zjawisko to występuje od kilkudziesięciu lat oraz zwraca uwagę nie tylko polskich pedagogów, psychologów z całego świata, socjologów, ale także rodziców, nauczycieli a także i samych uczniów. Świadectwo o tym stanowią przytaczane przez niektórych autorów statystyki, które jednoznacznie pokazują, że skala niepowodzeń jest dosyć wysoka. Istnieje skala uczniów, która powtarza klasy. Zjawisko drugoroczności jest na wysokim poziomie, co może niepokoić. Duża liczba osób także nie kończy w przewidzianym czasie podstawowych szkół, a duży procent tych osób mogole nie kończy szkoły.
Warto zastanowić się skąd jest taka duża skala niepowodzeń i co jest jej przyczyną. Czy rodzice razem z grupą specjalistów potrafią pomóc młodym ludziom w uzyskaniu sukcesu rozwojowego, czy tez zabraknie im siły i odpowiednich narzędzi wykonawczych by uruchomić w uczniach odpowiednia formę koncentracji i by młodzi ludzie uwierzyli w swoje siły starając się przejść przez najtrudniejsze chwile w ich edukacyjnej karierze. Te i inne pytania związane z problematyką trudności w nauce młodego człowieka oraz jego niepowodzeń szkolnych postaram się wyjaśnić w dalszej części mojej pracy.
1.1 Wyjaśnienia terminologiczne
Problem niepowodzeń szkolnych występuje w dość obszernym zakresie i możemy się z nim spotykać bardzo często. Gdy już natkniemy się na ten problem to jako przyszli pedagodzy szkolni, bądź tez psycholodzy musimy posiadać odpowiednią wiedzę na temat niepowodzeń by móc im przeciwdziałać. Nim zacznę opisywać problem niepowodzeń szkolnych o ich przyczynach, skutkach i sposobach jego zapobiegania, to chciałbym przedstawić parę definicji różnych autorów po to by przedstawić zjawisko owego problemu, czym jest i na czym polega. Pierwszą definicję podaje nam J. Konopnicki, który podaje następujące sformułowanie: „Pojęcie powodzenia i niepowodzenia w nauce szkolnej możemy i musimy rozpatrywać zawsze łącznie, w nauczaniu bowiem, kiedy kończy się powodzenie, wówczas zaczyna się niepowodzenie – i odwrotnie.” (Konopnicki Jan 1966, s. 14)
Kolejną definicję niepowodzeń szkolnych podaje nam Wincenty Okoń, który twierdzi, iż „niepowodzenia szkolne to proces pojawiania się i utrwalania rozbieżności między celami edukacji a osiągnięciami szkolnymi uczniów oraz kształtowania się negatywnego stosunku młodzieży wobec wymagań szkoły” (Okoń W. 2004, s. 274)
Używając sformułowania niepowodzenia szkolne młodzieży, mamy też na myśli „ sytuacje, w których występują wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a zachowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania.” ( Kupisiewicz Cz. , Podstawy dydaktyki ogólnej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1996, s. 225)
Zbieżne stanowisko przyjmuje tutaj autorka takiego sformułowania „ samo stwierdzenie niepowodzeń nie niesie również informacji mówiących wprost o oddziaływaniach pedagogicznych albo o funkcjonowaniu szkoły. Niepowodzenia występują nie tylko w przypadku ewidentnego popełniania błędów dydaktycznych, ale także w przypadku respektowania ogólnie przyjętych zasad.” (Przetacznik - Gierowska M. Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s.345).
Opisywanie definicji nie może obejść się bez stanowiska z dziedziny psychologii. „ Niepowodzenie bywa rezultatem tego, że dziecko nie uczy się, choć ma ku temu warunki. Niekiedy odniesienie sukcesu uniemożliwiają czynniki od niego niezależne, jak na przykład szczególnie niekorzystne warunki środowiskowe, brak zdolności itp.” (Gertsmann S., Psychologia, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1969, s.272).
Kolejna definicja dosyć krótka brzmi „ Pojecie niepowodzenia można najogólniej zdefiniować jako stan, w jakim znalazła się jednostka na skutek niespełnienia wymagań szkoły.” (Domagała – Kręcioch A., Niedostosowanie społeczne uczniów a niepowodzenia szkolne, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2008, s.22)
Zasięg definicyjny może być przedstawiony w następujących skalach:
• megaskali, tzn. w skali międzynarodowych porównań osiągnięć oświatowych,
• makroskali, tzn. w skali kraju,
• mezoskali, tzn. w odniesieniu do szkoły jako podstawowej instytucji organizującej proces kształcenia,
• mikroskali, tj. w odniesieniu do ucznia doznającego niepowodzeń
(Karpińska A., Niepowodzenia szkolne jako kategoria edukacyjnego dialogu, [w:] Edukacja w dialogu i reformie, Białystok 2002, s.144)
Według H. Spionek „uczniowie, którzy cierpią na niepowodzenia szkolne charakteryzują się tym, że nie umieją się podporządkować wymaganiom szkolnego regulaminu , a swoim zachowaniem sprawiają liczne trudności wychowawcze. Przy tym stanie rzeczy pojawiają się jeszcze poważniejsze braki w wiadomościach i umiejętnościach takich uczniów”
(Spionek H. Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Wyd. PWN Warszawa 1985, s.13)
Wcześniej wymienione skale na podstawie których określa się zasięg definicyjny pojęcia niepowodzeń szkolnych odpowiadają określonym podsystemom:
1) powołujących szkołę, stanowiących o ich realizacji (Sejm, Senat, ale również ministerstwa, wydziały oświaty, inspektoraty, ośrodki metodyczne, dyrektorzy szkół);
2) nauczycieli, którzy realizują w mniejszym lub większym zakresie zadane im cele kształcenia;
3) uczniów realizujących narzucone im przez nauczycieli cele, akceptujących te cele w mniejszym lub większym stopniu i formułując cele działań „obronnych”;
4) autorów i twórców środków edukacyjnych (podręczników, filmów itp.);
5) rodziców oraz opiekunów, współwychowawców i współnauczycieli, z szerokim spektrum własnych celów edukacji swych dzieci w postaci aspiracji, planów, oczekiwań, nadziei;
6) pracodawców zatrudniających absolwentów szkół, formułujących określone wymogi dotyczące ich cech, a szerzej – społeczeństwa spożytkowującego rezultaty pracy szkoły;
7) opiniodawców publicznych występujących w środkach masowego przekazu, dysponujących własnymi wizjami szkoły i wpływających na świadomość edukacyjną społeczeństwa.
(Kojs W., Wokół pojęcia niepowodzeń szkolnych, [w:] Niepowodzenia szkolne, Wydawnictwo Impuls, Kraków 1998, s.18)
Ciekawe spostrzeżenia znajdują się w książce Sylwii Grimm która opisuje niepowodzenia jako „Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć ma charakter epidemiczny. Dotyczy każdej klasy szkolnej i większości domów. Tylko dzięki pomocy wielu rodziców i nauczycieli możemy mieć wpływ na tę „chorobę”, która niszczy życie rodziny, obniża efektywność pracy w klasie, okrada dzieci z ich motywacji do nauki i poczucia wpływu na sytuacje szkolną”
(Grimm S, B., Bariery szkolnej kariery. Dlaczego dzieci zdolne maja słabe stopnie?, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994, s.14)
Biorąc pod uwagę wcześniejsze definicje spróbuje utworzyć własną definicję niepowodzenia szkolnego która brzmi następująco: Niepowodzenia szkolne są to rozbieżności pomiędzy wymogami stawianymi przez daną szkołę do której uczęszcza uczeń a jego rzeczywistymi osiągnięciami w różnych dziedzinach nauki. Przejawia się także niechęcią do uczęszczania na zajęcia i ogólną dezaprobatą reguł panujących w szkole.
Niepowodzenia szkolne nie są tylko rodzajem przykrych doświadczeń dla dziecka i rodziny a także początkiem negatywnego procesu wpływu na psychikę, motywacje i obraz samego siebie. Mają one poważne konsekwencje społeczne i są początkiem nieprzystosowania społecznego co prowadzi do zaburzenia socjalizacji jednostki.
Mając na uwadze dalsze wskazania opisze w następnej części pracy przyczyny, skutki i sposoby zapobiegania temu zjawisku w szkołach oraz prace pedagogów i rodziców jaki powinni podjąć by dzieci, które maja takie trudności mogły swobodnie rozwijać swoje zainteresowania i stać się przykładnymi obywatelami.
1.2 Uwarunkowania niepowodzeń szkolnych wśród młodzieży
Zapoznawszy się z definicją niepowodzeń szkolnych jaką podają nam różni autorzy czas zapoznać się z ich przyczynami i ich rodzajami jest to konieczne do opracowywania skutecznych form i metod przeciwdziałania temu zjawisku. W literaturze można spotkać wiele informacji na temat przyczyn powstawania tego zjawiska.
Niepowodzenia szkolne dzieli się na ukryte oraz jawne. Niepowodzenia ukryte mają miejsce w momencie gdy, nauczyciele nie zauważają braków w wiadomościach, zdolnościach oraz przyzwyczajeniach uczniów, pomimo faktu, że z punktu widzenia programu nauczania ten rodzaj niepowodzeń szkolnych tak naprawdę istnieje. Drugim rodzajem niepowodzeń szkolnych są niepowodzenia jawne. Ten rodzaj zjawiska wywoływany przez niepowodzenia ukryte. O niepowodzeniach jawnych mówimy w momencie gdy, nauczyciel zauważa deficyty w posiadanej wiedzy ucznia przez co osoba ta dostaje ocenę niedostateczną Przyczyny niepowodzeń szkolnych są bardzo różne. „ Należą do nich takie czynniki, jak niechętny stosunek do nauki, nieodpowiednie zachowanie się w szkole, lenistwo itp., Czynniki względnie zależne od dzieci i młodzieży, albo też zła atmosfera wychowawcza w rodzinie, długotrwała choroba, różnorakie niedostatki w dydaktyczno-wychowawczej pracy szkoły itd., a więc czynniki od uczniów względnie niezależnie.” (Tamże, s. 214)
Autorzy podają różne przyczyny niepowodzeń szkolnych. Cz Kupisiewicz dokonuje podziału niepowodzeń na:
1) ekonomiczno-społeczne (złe warunki materialne i mieszkaniowe, rozpad struktury rodziny, niski poziom intelektualny i kulturalny rodziców niewłaściwa postawa rodziców wobec dziecka, brak zrozumienia i zaspokojenia potrzeb dziecka),
2) pedagogiczne (tkwią w procesie dydaktycznym, mogą być spowodowane niedostatecznym przygotowaniem nauczycieli, popełnianymi przez nich błędami dydaktycznymi oraz wadliwą postawą w stosunku do uczniów),
3) biopsychiczne (tkwiące w dziecku np.: wady wymowy, wzroku, słuchu).
(Kupisiewicz Cz. Niepowodzenia dydaktyczne, PWN, Warszawa 1972, s. 48 )
Biorąc pod uwagę przyczyny społeczno – ekonomiczne mamy wachlarz różnorodnych czynników które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na naukę ucznia i na jego osiągnięcia lub ich brak. Mając na uwadze warunki materialne jak pisze A. Karpińska „ powszechnie przyjmuje się, że im lepsze warunki materialne i mieszkaniowe rodziny, tym większa jest szansa na pełne zaspokajanie różnorodnych potrzeb dziecka i tym mniej uczniów doznaje niepowodzeń szkolnych” (Karpińska A., Drugoroczność. Pedagogiczne wyzwania dla współczesności, Wydawnictwo Trans Humana, Białystok 1999, s.108). Kolejnym czynnikiem ważnym i mającym wpływ na osiągnięcia uczniów jest praca rodziców. Jak opisuje L. Janiszewski największe problemy maja dzieci z rodzin gdzie rodzice są bezrobotni i tworzy ich kwalifikacje:
• radykalnie spauperyzowane,
• o stosunkowo niskim poczuciu własnej wartości, pozycji i prestiżu społecznym,
• izolujące się i wyizolowane w obrębie własnego środowiska społecznego,
• doświadczające szczególnej deprywacji potrzeb i związanych z nią wielu frustracji.
(Janiszewski L., O sytuacji współczesnych rodzin polskich, [w:] Współczesne rodziny polskie w okresie radykalnych zmian społecznych, Wydawnictwo Naukowe US, Szczecin 1998, s.19). Tak więc nie dość, że rodzina taka kuleje z powodu braku funduszy to dodatkowo zostaje wykluczona ze środowiska lokalnego co utrudnia jej w miarę normalne funkcjonowanie a tym samym odbija się to na nauce młodzieży. Atmosfera domowa także wpływa na naukę dzieci i młodzieży. Mając dobre nastawienie do zadań domowych i motywacje by je odrobić łatwiej przyswajamy wiedze. Gdy na dodatek jest pozytywna atmosfera w domu, niema kłótni rodziców ani hałasu, być może leci z radioodbiornika leciutko muzyka to dziecku łatwiej jest się skupić. Tak samo jest gdy rodzice nie przeszkadzają dziecku w nauce i nie zaprzątają mu głowy jakimiś błahostkami, wtedy nauka idzie płynnie i szybciej. Następnym bardzo istotnym czynnikiem jest życie kulturalne w rodzinie. Jeśli jest ubogie i nie ma podejmowanej aktywności inicjowanej przez rodziców, dziecko nie jest kreatywne, nie posiada wyobraźni głęboko rozwiniętej ani głębszych zainteresowań co skutecznie wpływa na niepowodzenia szkolne. Rodzice mogą wolny czas dzieciom zastąpić zamiast nudnego siedzenia w domu wypad do teatru czy pójście do kina lub księgarni bądź biblioteki gdzie każdy znajdzie jakąś książkę dla siebie. Zdaniem J. Izdebskiej „cecha charakterystyczną zachowań w czasie wolnym współczesnej rodziny jest familiocentryzm, czyli specyficzne zamknięcie się na świat zewnętrzny” (Izdebska J., Struktura budżetu czasu uczniów szkół podstawowych, Wydawnictwo UW F, Białystok 1990, s.85). Tak więc im bogatsze życie kulturalne tym większe szanse na sukces edukacyjny młodego człowieka. Ostatnim istotnym czynnikiem oddziaływującym na naukę dziecka jest zainteresowanie rodziców nauka swoich dzieci. Ciągła kontrola według badań zwiększa sukcesy szkolne młodych ludzi. Jednak nagminna kontrola tez nie jest dobra. Rozmowy rodziców z dziećmi o szkole i nauce oraz wzajemne aktywne słuchanie i zrozumienie powoduje że dziecko ma oparcie w rodzicach i może się do nich zgłosić z każdym problemem mając na względzie, że uzyska pomoc. Także częste uczestnictwo rodziców w wywiadówkach umożliwia korektę ocen i prace z dzieckiem nad poprawa wizerunku ucznia. Tak samo indywidualny kontakt rodzica z wychowawcą pomoże w ocenieniu pracy dziecka i ewentualnych poprawek ocen i zachowania.
Na tym etapie pracy można wziąć pod uwagę przyczyny pedagogiczne niepowodzeń szkolnych.
Przyczyny niepowodzeń dydaktycznych według Cz. Kupisiewicza można podzielić na trzy grupy (Tamże, s.60 )
1) Przyczyny związane z nieodpowiednimi „ zewnętrznymi” warunkami pracy dydaktycznej nauczyciela. Są to:
a) różne braki systemu szkolnego
b) nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości ucznia
c) nieodpowiednie podręczniki szkolne
d) niedostateczne wyposażenie szkół w pomoce dydaktyczne
e) trudne warunki organizacyjne pracy szkół (dwuzmianowość, nadmierna liczba uczniów w klasie)
2) Przyczyny które wiążą się z działalnością dydaktyczną nauczyciela
a) błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z niedostatecznej znajomości uczniów
b) błędy wynikające z braku dostatecznej opieki nad uczniami mającymi trudności w nauce
c) brak właściwego przygotowaniu się do lekcji, zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji.
3) przyczyny związane z wadliwą pracą ucznia (niechęć do nauki, lenistwo, lekceważenie obowiązków szkolnych).”(Bogumiła Łuczak. Niepowodzenia w nauce. Przyczyny, skutki, zapobieganie. Oficyna wydawnicza. Poznań 2000. s. 35)
Opierają się o tę klasyfikację, chciałbym przedstawić jaśniej przyczyny niepowodzeń szkolnych w niej zawarte. Najbardziej znaną wśród przyczyn niepowodzeń szkolnych jest zbyt sztywny program nauczania. Uniemożliwia on indywidualną pracę z dzieckiem oraz do dostosowania nauki do jego potrzeb. Tak skonstruowany program utrudnia naukę tym dobrym uczniom, a tych słabszych skazuje na niepowodzenia. Niektórzy twierdzą, iż pozostawienie ucznia w tej samej klasie nie jest dobrym rozwiązaniem.
J. Konopnicki uważa, iż „ drugoroczność to środek organizacyjny, który przynosi mało korzyści, a powoduje dużo strat.” (J. Konopnicki. Powodzenia i niepowodzenia szkolne. PZWS. Warszawa 1966 )
Wielu badaczy doszukuje się przyczyn niepowodzeń szkolnych w wadliwej pracy nauczyciela.
Nauczyciel ma spore znaczenie w postępach swoich uczniów, dlatego bardzo istotna jest osobowość oraz jego kompetencje. Powinien mieć dobre warunki realizacji ogromnych ilości zadań jakie na nim spoczywają oraz musi być dobrze przygotowany do swej pracy. Bardzo ważny okres w życiu dziecka trwa od pierwszej do trzeciej klasy. Wyniki w nauce jakie osiąga uczeń decydują nie tylko o dalszej nauce w szkole lecz też o jego przyszłej karierze zawodowej. Nauka w klasach początkowych przypada na szczególną elastyczność psychiki dziecka i jest najbardziej podatny na oddziaływania pedagogiczne.
Największe znaczenie w procesie nauczania dziecka są dobre relacje pomiędzy nauczycielem a uczniem. Dobre relacje pomiędzy nauczycielem i uczniem pozwalają na zdobywanie ich zaufania, odpowiednią motywację oraz chęć do systematycznej nauki. Bardzo ważnym elementem jest otwarta i szczera rozmowa, dobra komunikacja zależy od nauczyciela i ma wpływ na skuteczność nauczania. W procesie tym bierze udział cała osobowość nauczyciela która wyrażana bywa w komunikacji niewerbalnej na przykład ton wypowiedzi, mimika twarzy i inne.
Dzieci bardzo dobrze odbierają ten rodzaj komunikatów, mają one wpływ na ich osiągnięcia w nauce.
Akceptacja wszystkich uczniów przez nauczyciela, rozpoznawanie potrzeb każdego ucznia, uznawanie jego godności ma ogromny wpływ na osiąganie dobrych wyników w nauce.
Sami uczniowie też mają wpływ na osiągnięcia szkolne poprzez zgłaszanie różnych pomysłów czy wybieranie partnerów do wspólnego wykonywania zadań i tym podobne.
W trakcie procesu nauczania bywa tak, że nauczyciel dopuszcza się manipulacji rozwojem dziecka albo nawet blokuje ten rozwój . nauczyciel ma za zadanie organizację nauczania gdzie uczeń staje się podmiotem tego procesu.
Do niepowodzeń szkolnych przyczynia się często też brak zaufania pomiędzy uczniami i nauczycielem oraz brak chęci do współdziałania pomiędzy dwiema stronami. Nauczyciel powinien być partnerem wspierać aktywność uczniów.
Istotny wpływ na porozumienie pomiędzy nauczycielem a uczniami ma doświadczenie i wiedza nauczyciela.
Kolejną przyczyną niepowodzeń szkolnych często spotykaną jest nie spełnienie oczekiwań uczniów wobec szkoły. Uczniowie chcą być traktowani jak partnerzy, chcieliby brać udział w podejmowaniu decyzji co do istotnych kwestii działalności szkoły. Ten udział w decyzji może polegać na ustaleniu programu edukacyjnego na przykład dobieranie metod, form, środków dydaktycznych czy wspólne opracowywanie przebiegu zajęć lekcyjnych i tym podobne.
W świetle przeprowadzonych badań wywnioskowano, iż o postępach w nauce dzieci decyduje organizacja i przebieg procesu dydaktyczno-wychowawczego. Spośród dużej ilości czynników powodujących niepowodzenia szkolne duże znaczenie mają przyczyny pedagogiczne, które są zależne od nauczyciela.
Można też wywnioskować takie rozważania „wśród szkolnych przyczyn niepowodzeń dydaktycznych wykazano dodatni związek między liczbą uczniów w klasie a liczba niepowodzeń szkolnych, im większa klasa, tym więcej uczniów z niepowodzeniami; znacząca również okazała się liczba otrzymywanych przez uczniów ocen niedostatecznych(…)” ( Tamże, s.171)
Kolejnymi a zarazem ostatnimi przyczynami niepowodzeń są adekwatnie przyczyny biopsychiczne czyli tkwiące w uczniu.
Przyczyny biopsychiczne na postępy w nauce uczniów ma wpływ zależność między poziomem rozwoju umysłowego dzieci, determinowanym w poważnym stopniu zadatkami dziedzicznymi, a ich powodzeniem czy też niepowodzeniem w szkole.
W dziedzinie nauki jaką jest pedagogika zakłada iż, czynniki biopsychiczne nie obejmują zmian patologicznych które wynikają z uszkodzenia układu nerwowego dziecka spowodowanego przebytą chorobą itp. Mowa tu o takich niepowodzeniach szkolnych które powstają na wskutek zaburzeń zachowania uczniów, umiejętności i zainteresowań odbiegających od norm ustalonych przez nauczycieli oraz celów które są określane przez program szkolny.
Nauczyciele realizują dostosowane zadania dla uczniów którzy posiadają przeciętne zdolności. Wywołuje to pojawianie się obojętnego lub negatywnego stosunku do szkoły uczniów słabych lub bardzo zdolnych. O tych przypadkach wspomina N. Reuttowa (Reuttowa N. Dziecko w szkole wyd. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1981, s.194 – 198)
Następną przyczyną zaburzeń biopsychicznych są zaburzenia narządów zmysłów a zwłaszcza wzroku i słuchu.
„ Zaburzenia percepcji słuchowej w nieco inny sposób niekorzystnie wpływają na całokształt rozwoju dziecka i wywołują inne trudności w nauce. Jednymi z najważniejszych przejawów zakłóceń percepcji słuchowej są zaburzenia w rozwoju mowy”
( Spionek H., Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1970, s.77-78)
Negatywny wpływ na osiągnięcia w nauce mają zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego na przykład zmienność emocjonalna, nadpobudliwość i zahamowanie, zły stan zdrowia, deficyty w funkcjonowaniu procesów poznawczych.
„ Mając na uwadze biopsychiczne przyczyny niepowodzeń szkolnych należy zwrócić uwagę zarówno na wrodzone zadatki jednostki, jak i warunki sprzyjające bądź hamujące prawidłowy rozwój tychże zadatków, przy czym nie należy wnioskować na podstawie słabych postępów w nauce o wadach organicznych lub niedorozwoju dziecka. Przyczyn słabych postępów ucznia może być tak wiele, że niekoniecznie muszą być one związane z niedorozwojem lub wadami organicznymi” (Rubinsztejn S.L, Podstawy psychologii ogólnej, Wydawnictwo Książka i Wiedza, warszawa 1962, s.863)
Pozwolę sobie jeszcze w tym podrozdziale przytoczyć fazy tworzenia się niepowodzeń według C. Kupisiewicza. Wśród podstawowych faz tego procesu autor wymienia:
powstawanie początkowo drobnych luk w wiadomościach ucznia,
narastanie dalszych luk i trudności w nauce w zakresie danego przedmiotu; pierwsze ucieczki z lekcji połączone z niechętnym stosunkiem ucznia do przedmiotu,
pierwsze oceny niedostateczne jako etap ujawnienia przez nauczyciela trudności ucznia,
podejmowanie prób likwidowania zaległości i braków przy pomocy nauczyciela, rodziców, korepetytora; możliwość osłabienia ambicji ucznia wynikające z przekonania o niemożności poradzenia sobie z nauką,
narastająca liczba ocen niedostatecznych z przedmiotu; niewłaściwy stosunek wobec nauczycieli i rodziców, który może przybierać formę agresji; częste ucieczki z lekcji,
brak promowania do klasy następnej – drugoroczność, wieloroczność,
koniec kariery szkolnej, przerwanie nauki w szkole – odsiew
(Kupisiewicz C., O zapobieganiu drugoroczności, PZWS, Warszawa 1965, s.14)
Mając na względzie kolejny podrozdział dosyć wiążący się i wynikający z tego pragnę podkreślić jaka ważna jest praca z dzieckiem i zrozumienie jego sytuacji przez rodziców oraz umiejętne słuchanie dziecka oraz zapewnienie mu takich warunków by mogło się uczyć. Nie unikniemy niepowodzeń szkolnych dziecka bo mimo to mogą się pojawić ale ważne jest też to jak będziemy mogli pomóc takiemu uczniowi i razem z pedagogiem i psychologiem pomożemy mu wyjść z trudnej sytuacji i osiągnąć sukces.
1.3 Psychologiczne oraz społeczno – pedagogiczne skutki niepowodzeń
Na efekty edukacji dziecka wpływ ma środowisko w którym się wychowuje. Warunkiem prawidłowego rozwoju osobowości dziecka jest sytuacja materialna rodziców, wartości uznawane w rodzinie, właściwa atmosfera w domu. Na pozytywne wyniki w nauce wpływ ma wiele czynników spośród nich istotne jest przystosowanie dziecka przez rodziców.
Przystosowanie to składa się z dwóch etapów:
„1) długofalowego obejmującego cały wiek przedszkolny. Etap ten polega na trosce o prawidłowy, harmonijny wszechstronny rozwój psychofizyczny dziecka, na zapewnieniu mu jak najlepszych warunków życia oraz na właściwym oddziaływaniu wychowawczym.
2) bezpośredniego, obejmującego ostatni rok przed pójściem do pierwszej klasy. Ułatwia to dziecku uczęszczanie do zerówki.”(Bogumiła Łuczak. Niepowodzenia w nauce. Przyczyny ,skutki, zapobieganie. Oficyna wydawnicza Poznań 2000. s11) Przedszkole umożliwia maksymalne przygotowanie dziecka do nauki w szkole. W momencie gdy dziecko znajdzie się w wieku przedszkolnym bardzo ważnym elementem jest zdrowie oraz prawidłowy rozwój dziecka w wieku przedszkolnym, poprawienie różnych wad na przykład mowy, słuchu, wzroku czy postawy. Dziecko wkraczające w szkolny wiek, powinno być w bardzo dobrym stanie by nie musiało opuszczać zajęć na różne ewentualne badania które wykonane powinny być w przedszkolu. Rodzice nie mają obowiązku uczyć dziecka z wyprzedzeniem, lecz powinni mu pomagać w organizacji czasu wolnego poprzez wymyślanie różnych zabaw oraz zajęć edukacyjnych na przykład oglądanie ilustracji, czy programów edukacyjnych oraz słuchania opowiadań, umożliwić mu jak największy udział w życiu rodziny, ważne jest by nie ograniczano dziecku kontaktu z rówieśnikami oraz by rozwijano w nim uczucia społeczne i kształtowano w nim odpowiednich postaw co do własnej osoby na przykład wiara we własne możliwości czy akceptacja samego siebie. Dziecko powinno być uczone samodzielności oraz odpowiedzialności. Dziecko powinno być uczone samodzielności oraz odpowiedzialności. Nie wolno straszyć go szkoła czy wyrażać się o niej w sposób lekceważący. Aby dziecko osiągało powodzenia w nauce, to nie tylko rodzina ma wpływ na ten proces, gdyż bardzo ważna jest też aby szkoła ustaliła odpowiedni poziom wymagań jakie stawia się dziecku w zakresie obejmującym oceny oraz jego problemy w stosunkach z rówieśnikami.
Dzieci w młodszych klasach uczą się przeważnie z takiego powodu, że ich rodzice nagradzają ich za dobre stopnie lub karzą za te złe. Stosunek dziecka do nauki zależny jest od stosunku jego rodziców do szkoły.
Zdaniem psychologów znaczny wpływ ma też wybór dobrego typu szkoły dla dziecka zgodnie z jej zainteresowaniami.
Na tym etapie chciałbym opisać przypadek osoby, która miewa trudności w nauce, które opisuje autorka A. Domagała – Kręcioch (Tamże, s.144):
Przypadek 1
Klaudia – uczennica III klasy gimnazjum, niepowodzenia przejściowe
Sytuacja rodzinna:
Mieszka w bloku, w pełnej rodzinie. Ojciec ma stałą pracę, a mama obecnie przebywa na bezrobociu. Sytuacja materialna rodziny jest jednak dobra, tzn. nie ma większych problemów finansowych.
Atmosferę domową dziewczynka ocenia jako bardzo dobra. Rodzice poświęcają jej dużo czasu, rozmawiają z nią codziennie i interesują się nauką córki. Jedyną formą okazywanego niezadowolenia rodziców jest pozbawienie Klaudii drobnych przyjemności.
Ogólny stan zdrowia dziewczynki jest dobry i nie wpływa w sposób niekorzystny na jej naukę. Niepowodzenia jakie się u niej pojawiają związane są w głównej mierze z jej lenistwem, brakiem motywacji do działania i dlatego chociaż sporo czasu poświęca na naukę, nie potrafi skupić uwagi i zapamiętać czytanych treści.
Sytuacja szkolna:
Najwięcej trudności sprawia jej matematyka, ale i z pozostałych przedmiotów nie otrzymuje wyraźnie lepszych ocen. Średnia ocen jaką uzyskała należy do najniższych w klasie(…)W szkole sprawia wiele trudności wychowawczych, co znajduje odzwierciedlenie w ocenie ze sprawowania – poprawna. W klasie jest osobą mało lubianą. Sytuacja ta sprawia, że dziewczynka szuka kontaktów towarzyskich poza klasą, a nawet poza szkołą. Jak sama twierdzi „jej koleżanki mają na nią duży wpływ”
W przypadku Klaudii wydaje się, iż dominującą przyczyna jej niepowodzeń są jej właściwości psychofizyczne. Nie bez znaczenia pozostaje też nadmiernie chroniąca postawa rodziców, zwłaszcza matki, która poprzez nadmierna koncentracje na dziecku i przesadną troskę pedagogiczną stara się zapewnić córce najlepsze warunki do nauki. „W konsekwencji prowadzi to do pojawienia się tendencji do wyzwolenia się spod przesadnej opieki rodziców i zamanifestowania własnej niezależności”(Pytka L., Zacharuk T., Zaburzenia przystosowania społecznego dzieci i młodzieży. Aspekty diagnostyczne i terapeutyczne, Wydawnictwo WSRP, Siedlce 1995, s.57). Stąd te częste nieobecności w szkole, a w następstwie pojawiają się niepowodzenia edukacyjne.
Ewidentnym skutkiem niepowodzeń szkolnych jest zahamowanie poboru wiedzy oraz niemożność uzyskania promocji do klas następnych. Jest też tutaj możność wyrzucenia osoby ze szkoły z powodu nie spełniania wymagań, które stawia szkoła. Kolejnymi konsekwencjami niepowodzeń jest wejście młodego człowieka w nałogi, utrata aspiracji oraz motywacji do działania. Osoba taka specjalnie wymyśla chorobę lub złe samopoczucie by nie iść do szkoły. Jak czytamy w Encyklopedii Pedagogicznej „W wyniku bowiem zaburzeń o charakterze interakcyjnym uczeń bywa spychany na margines życia klasy, oddala się coraz bardziej od głównego nurtu dydaktycznej aktywności tej klasy, traci wiarę we własne siły i możliwości, wreszcie rezygnuje.” ( pod red. Różycka E., Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku tom III, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2004, s.656).
Chciałbym tutaj przytoczyć różnice jakie istnieją pomiędzy odmową chodzenia do szkoły a wagarowaniem ucznia:
wagarowicze zwykle usiłują ukryć swoje nieobecności przed rodziną. Wychodzą więc rano z domu, ale nie docierają do szkoły. Rzadko wracają do domu w czasie trwania lekcji. Natomiast rodzice dzieci, które odmawiają chodzenia do szkoły, są świadomi problemu, ponieważ uczniowie ci często zostają w domu.
Podczas gdy na wagary można się wybrać od czasu do czasu, odmowa chodzenia do szkoły utrzymuje się niekiedy tygodniami lub miesiącami.
Dziecko, które odmawia chodzenia do szkoły, bywa najczęściej dobrym uczniem, uzdolnionym, pilnym, podczas gdy typowy wagarowicz uczy się źle i nie lubi szkoły.
Wagarowanie łączy się często z innymi przejawami zachowań antyspołecznych i wynika zwykle z problemów wychowawczych, a nie z zaburzeń natury emocjonalnej. W porównaniu z odmowa chodzenia do szkoły wagarowanie rzadziej wiąże się z objawami lęku. Uczniowie, którzy odmawiają udziału w lekcjach, rzadko tez dopuszczają się zachowań antyspołecznych. Przejawiają częściej „nieuzasadniony lęk”, zachowując się jak ludzie, którzy się czegoś boją. Mogą na przykład odmawiać rannego wstawania z łóżka, wkładania szkolnego mundurka lub wsiadania czy wysiadania z samochodu, którym są wożone do szkoły. Mogą też przesadnie trzymać się rodziców. Czynnikiem zasadniczym jest odmowa chodzenia do szkoły, która przejawia się niechęcią albo oporem i prowadzi do całkowitej lub częściowej nieobecności na lekcjach.
(Heyne D., Rollings S., Niechęć do szkoły. Jak pomóc dziecku, które opuszcza lekcje i wagaruje, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, s.9)
Skutki niepowodzeń mają także charakter pedagogiczny. Czasami bywa tak, że nauczyciel wstawia ocenę niedostateczną uczniowi tylko z tego względu bo przeszkadza na lekcji. Uczeń, który ma problemy z nauką często jest też wulgarny i nieposłuszny i niema ochoty do nauki. Dostaję coraz to słabsze stopnie aż w końcu jedynek jest tak dużo, że nie jest w stanie wyjść z tej sytuacji „obronna ręką”. Jak pisze autorka jednej z książek „ Oceny postępów wyrażone przez nauczyciela stanowią ważny element pełnionej przez ucznia roli. Kiedy ocena jest pozytywna, wówczas staje się źródłem satysfakcji i motywacji do dalszej pracy. Zdarza się jednak często tak, że nauczyciele lekceważą wysiłek dziecka, krytykują jego pracę nie rozgraniczając przy tym oceny za wykonana pracę od oceny jego osoby. Taka negatywna ocena zostaje przeniesiona z zadania na osobę ucznia, który dzięki temu staje się złym uczniem.”
(Twardowska M., Przyczyny trudności w uczeniu się u dzieci w młodszym wieku szkolnym, [w:] Terapia pedagogiczna w młodszym wieku szkolnym, Wydawnictwo WOM, Kalisz 1996, s.38)
Można by powiedzieć, że niepowodzenia szkolne mają skutki w wielu dziedzinach życia młodego człowieka, co za sobą postępuje najczęściej pogłębienie się patologii u takich osób i rozwoju antysocjalizacji co rzutuje na dalsze funkcjonowanie jednostki i przeważnie jest to negatywny obraz życia takiej jednostki.
Kolejna część mojej pracy zostanie poświęcona tym razem metodom przeciwdziałania występowaniem niepowodzeń wśród młodzieży szkolnej oraz przedstawię kilka rozwiązań terapeutycznych, które pomogą osobom które być może będą korzystać z mojej pracy w przyszłości zapobiegać procesowi niepowodzeń szkolnych, które niewątpliwie prowadzą do zachowań patologicznych młodego człowieka i nikłego dobrego startu w dorosłe życie.
1.4 Metody i środki zapobieganie występowania niepowodzeń szkolnych wśród młodzieży
Coraz szersze grono młodzieży ulega niepowodzeniom szkolnym i trudno jest im wyjść z pogłębiającej się złej sytuacji szkolnej. Staja się też osobami wykluczonymi z grupy i przestają chodzić do szkoły. Możliwa jest pomoc takim uczniom na zasadzie korepetycji i innych terapii, które chciałbym opisać w tej części rozdziału.
„ Oto najważniejsze obszary, w zakresie których należy udzielić dziecku wsparcia w przypadku wcześnie występujących trudności w uczeniu się, aby zapobiec wystąpieniu w późniejszym okresie problemów w szkole:
Rozwój mowy i praca nad wymową.
Analiza wrażeń słuchowych w mózgu.
Analiza wrażeń wzrokowych w mózgu.
Rozwijanie orientacji przestrzennej(dotyk, wzrok, narząd przedsionkowo – ślimakowy) i przetwarzanie informacji dotyczących przestrzeni w mózgu.
Ćwiczenia sprawności manualnej(wzrok, dotyk, ruch); główny cel to nauka pisania.
Nauka umiejętności i zachowań przydatnych w różnych sytuacjach życiowych (układanie klocków, zabawy) oraz umiejętności „strategicznych”(dalekosiężne planowanie).”
(Binder G., Trudności w nauce. Skuteczne sposoby pracy z dzieckiem, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003, s.166-167).
Zapobieganie niepowodzeniom, którymi przyczynami są warunki ekonomiczno – społeczne jest przede wszystkim zadbanie o byt materialny ucznia i wysoki poziom kulturowy rodziców jak i całej rodziny. W aspekcie skutków pedagogicznych ważne jest umiejętne przygotowanie nauczycieli, doszkalanie ich w zakresie pomocy dziecku, które przechodzi ten trudny okres w swojej karierze edukacyjnej. Ważna jest tez rola rodziców w kompensacji i korepetycjach młodego człowieka. „ Oprócz szerokiego korzystania ze środków masowego przekazu, prasy codziennej, otwartych prelekcji, popularnych publikacji(periodyków i druków zwartych), filmu, radia i telewizji, których oddziaływanie nie jest na ogół ujęte w ściśle ramy organizacyjne, istnieją kursy, szkoły dla rodziców, realizujące projektowane na dłuższą metę programy.” ( Tamże, s.366). Skuteczna tez jest rozmowa z psychologiem na temat problemów dziecka z samym uczniem i z jego rodzicami. jeden z autorów podaje definicje zajęć psychoterapeutycznych „ Psychoterapia rozumiana jako świadome i celowe wpływanie środkami psychicznymi na osobowość człowieka bądź na sposób jego uczestniczenia w procesach społecznych, aby umożliwić mu optymalne funkcjonowanie psychiczne” (Górski S., Psychoterapia w wychowaniu, IWZZ, Warszawa 1986, s.8)
Czynnikami, które wpływają na jakość i skuteczność działań psychoterapeutycznych, są:
związek terapeutyczny – między terapeutą a pacjentem musi zaistnieć więź polegająca na wzajemnej akceptacji, zaufaniu i sympatii,
osobowość terapeuty – powodzenie psychoterapii w dużym stopniu zależy od walorów osobowościowych terapeuty, jak empatia(zdolność wczuwania się w przeżycia drugiego człowieka), życzliwość, wyrozumiałość, opanowanie oraz konsekwencja w postępowaniu,
atmosfera zajęć – pełnego bezpieczeństwa, tolerancji, serdeczności i szczerości. (Tamże, s.9)
„ W stosunku do dzieci nadpobudliwych, z zaburzoną koncentracją uwagi stosuje się metody postępowania, które mają na celu przeciwdziałanie negatywnym skutkom nadpobudliwości, manifestującym się w nauce szkolnej” (Nartkowska H., Wychowanie dziecka nadpobudliwego, NK, Warszawa 1982, s.25)
Diagnoza pedagogiczna, która najczęściej stosuje się by pomóc dziecku składa się z następujących zakresów:
• społecznym – środowisko rodzinne ucznia (sytuacja, warunki życia i stosunki w rodzinie) i środowisko szkolne (funkcjonowanie dziecka jako ucznia i jako członka społeczności klasowej),
• medycznym – ogólny rozwój fizyczny dziecka (ewentualne anomalie lub odchylenia od norm rozwoju), ogólny stan zdrowia(schorzenia somatyczne lub psychiczne) oraz w miarę potrzeb badanie stanu wzroku, słuchu lub inne badanie specjalistyczne,
• psychologicznym – ocena poziomu rozwoju funkcji intelektualnych, orientacyjnych i wykonawczych (percepcyjno – motorycznych), jak: percepcja wzrokowa, słuchowa, motoryka, lateralizacja, orientacja w schemacie ciała i przestrzeni oraz koordynacja tych funkcji; ocena stanu psychicznego dziecka, procesów emocjonalno – motywacyjnych, socjalizacji i osobowości,
• pedagogicznym – ocena poziomu wiadomości i umiejętności szkolnych, zakresu, rodzaju i specyfiki trudności w uczeniu się.
(Czajkowska I., Herda K., Zajęcia korekcyjno – kompensacyjne w szkole, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1989, s.81)
„Uogólnienie wyników diagnozy społecznej, medycznej, psychologicznej i pedagogicznej stanowi syntetyczny opis odpowiadający 5 fazom diagnozy, a więc:
diagnoza typologiczna,
diagnoza genetyczna (etiologiczna),
diagnoza znaczenia dla całości,
diagnoza fazy,
prognoza, czyli diagnoza rozwojowa.
Tak opracowana diagnoza może dawać podstawy do zaprojektowania zmian niepożądanych stanów rzeczy juz istniejących lub takich, które dopiero mogą wystąpić, oraz wyboru sposobu realizacji tych projektów” (Ziemski S., Problemy dobrej diagnozy, PWN, Warszawa 1973, s.163)
Po diagnozie następuje zazwyczaj wybór odpowiedniej terapii dopasowanej do problemów dziecka – ucznia.
Po zapoznaniu się z określeniem diagnozy i jej fazami można rozpocząć terapię. Jedną z takich terapii jest nauka twórczego myślenia uczniów. Oto przykłady takich ćwiczeń:
1. Poznajmy się
Instrukcja: Proszę zadawać kolejno (również osobie prowadzącej trening) trzy pytania. Musza one być dobrane, aby w oparciu o odpowiedzi poznać ważne cechy osobowości. Proszę nie formułować pytań intymnych.
2. Wybór ilustracji
Instrukcja: Proszę wybrać jedną (może być więcej) z prezentowanych ilustracji (np. wycinki z gazet), którą uważacie za najciekawszą, najbliższą waszym przeżyciom.
3. Życzenia
Instrukcja: Wyobraźmy sobie, że przed wami stoi czarodziej. Ma on moc spełniania życzeń, które wypowiemy. Teraz kolejno każdy będzie je wymieniał.
Przebieg: Każdy kolejno wypowiada życzenia. Jeżeli ktoś ma trudności z ich sformułowaniem, lub nie chce ich ujawnić to mówi następny uczestnik.
4. Tworzymy grupę
a) ćwiczenie „dziwna maszyna”
Instrukcja: Jesteśmy dziwną maszyną, ustawiamy się w rzędzie jedna osoba za drugą. Ja wykonam kilka ruchów, które macie kolejno naśladować. Każda następna osoba wykonuje ruchy w coraz szybszym tempie.
Przebieg: Prowadzący zajęcia wymyśla kilka ruchów ilustrujących ruchy dziwnej maszyny oraz wydaje dźwięk, który również naśladują uczestnicy.
b) ćwiczenia „przedstawienie”
Instrukcja: Podzielcie się na dwa zespoły. Każdy zespół wymyśla krótki występ o dowolnym charakterze, macie na to 5 minut.
Przebieg: Grupy naradzają się i w dowolnej kolejności wykonują swój program. Każdy występ nagradzamy oklaskami.
c) ćwiczenie "ślepa babka"
Instrukcja: Bawimy się w "ślepą babkę", rozpoznajemy dotykiem każdą złapaną osobę.
5. Dostrzegamy różnorodność świata.
Celem tego zestawu ćwiczeń jest przełamanie nawykowych sposobów percepcji sytuacji zadaniowych oraz kształtowanie świadomości, że różne drogi prowadzą do realizacji tych samych celów.
a) ćwiczenie "dlaczego"
Instrukcja: Zjawili się u nas dwaj przybysze z kosmosu, znający język polski. Zwracają się oni z prośbą o wyjaśnienie spraw, których nie rozumieją. "Kosmitom" podajemy informację, aby pytaniami: dlaczego?, w jakim celu? itp. zmusili grupę do poszukiwania sensu poszczególnych pojęć.
Przebieg: "Kosmici" proszą grupę o wyjaśnienie sensu takich słów jak: szkoła, świąteczny posiłek, dom, tradycja itp.
b) ćwiczenie "wady przedmiotów"
Instrukcja: grupa dzieli się na trzy zespoły. Każdy zespół wyszukuje jak najwięcej wad takich przedmiotów jak np. książka, szkoła, korkociąg. Przebieg: Przydziela się zespołom poszczególne pojęcia, określa czas pracy np. 3 minuty. Następnie każdy zespół odczytuje głośno wyniki swojej pracy, podaje też liczbę wad, które odkrył. Następnym etapem może być systematyzacja wad i ich klasyfikacja.
c)ćwiczenie "pisanie opowiadań"
Instrukcja: grupa dzieli się na trzy zespoły. Każdy zespół pisze opowiadanie w określonej konwencji: komicznej, tragicznej, lirycznej.
Przebieg: Grupy piszą opowiadanie w ciągu 5 minut. Następnie odczytuje się je głośno.
6. Próbujemy inaczej
Celem tego zestawu ćwiczeń jest przeciwstawienie się nawykowemu sposobowi widzenia świata, działanie podające w wątpliwość oczywistości.
a) ćwiczenie "co można zrobić innego"
Instrukcja: zastanówcie się, co można zrobić innego z np. gumką do ścierania, kartką papieru, autobusem.
Przebieg: uczestnicy w małych zespołach zapisują nowe zastosowania przydzielonego pojęcia (czas 3 min.). Następnie odczytujemy i liczymy ich liczbę.
b) ćwiczenie "jak się bez tego obejść"
Instrukcja: Wyobraźmy sobie, że nie wynaleziono butów, krzeseł (i człowiek nie ma potrzeby siadania). Jakie będą konsekwencje poszczególnych sytuacji?
Przebieg: pracujemy bez podziału na grupy analizując konsekwencje poszczególnych sytuacji. Prowadzący zajęcia zachęca do podawania niespotykanych, oryginalnych odpowiedzi.
c) ćwiczenie "co się stanie, gdy?"
Instrukcja: Starajcie się dostrzec ogół skutków na
zniesie się obowiązek szkolny i kształcenie powierzy rodzicom
człowiek mógłby obejść się bez snu,
ludzie żyją 500 lat,
Przebieg: Zastanówcie się i powiedzcie, jakie byłyby pozytywne i negatywne skutki poszczególnych sytuacji. Kolejno omówić.
d) ćwiczenie "analiza skrajnych problemów"
Instrukcja: Zastanówcie się, jakie problemy wystąpiłyby wówczas, gdy:
klasa szkolna składałaby się z samych zdolnych uczniów,
liczba bezrobotnych wyniosłaby 90% społeczeństwa,
wszyscy dorośli Polacy otrzymali jednorazowo 500 tyś. złotych.
Przebieg: Dyskusja w zespołach i zapisywanie wyników, lub wspólna dyskusja nad każdym problemem.
(Pietrasiński Z., Myślenie twórcze, PZWS, Warszawa 1969, s.10)