Barok - skrypt.
Barok - od słowa barocco - dziwny, odmienny, nienaturalny
ramy czasowe: 1/2 XVI - XVII Europa, lata 20., 30. XVII - 1/2 XVIII Polska
tło historyczne:
1600 - początek wojen polsko - szwedzkich
1618 - początek wojny trzynastoletniej
1621 - Bitwa z Turkami pod Chocimiem
1648 - Powstanie Chmielnickiego
1651 - Bitwa pod Beresteczkiem
1655 - Potop szwedzki
1658 - wygnanie arian z Polski
1673 - Bitwa z Turkami pod Chocimiem
1697 - 1763 - rządy Sasów w Polsce
następstwa: kryzys gospodarczy, nędza, głód i niszczące epidemie
kontrreformacja:
początek - Sobór w Trydencie (1545 - 1563)
skierowana przeciwko różnowiercom
jezuici - główną ideą było posłuszeństwo; zakon założony w 1534; szczególną troskę przywiązywali do edukacji młodzieży; zorganizowali sieć szkół (Europa) - kolegiów; ważnym orężem w działalności zakonu była sztuka, która miała olśniewać i przyciągać widzów; podobny stosunek mieli do poezji i dramatu; w szkołach jezuickich uczono pisania pobożnych wierszy i organizowano przedstawienia
główne tendencje filozoficzne:
Kartezjusz
1956 - 1650
twierdził, że trzeba zwątpić w to, co nam się wydaje prawdą, bo w gruncie rzeczy nie umiemy nawet odróżnić jawy od snu
droga zwątpienia idzie do jedynej absolutnie pewnej prawdy: „Myślę, więc jestem!”
Kartezjusz dzieli świat na podmiot i przedmioty
zmiany zachodzące w ciałach są czysto mechaniczne
był racjonalistą (uważał, że w procesie poznania rozum jest najważniejszy)
Pascal
wątpił w możliwości rozumu
sądził, że wobec potęgi i nieskończoności Boga człowiek jest niczym
istota ludzka jest słaba, „sama sobie przeciwna”, podzielona między ciało i duszę, podatna na choroby i ograniczona swoimi zmysłami
jedynym ratunkiem dla człowieka jest wiara
trzeba uwierzyć, że Bóg istnieje, bo w przeciwnym wypadku życie nie ma sensu
charakterystyczna cecha filozofii: świadomość wewnętrznych sprzeczności w człowieku i naturze świata
sztuka baroku:
dynamizm form
iluzje, kontrasty
architektura:
masywne kościoły jezuickie, dwunawowe, w kształcie +, bez wież (zamiast nich kopuły), kręcone kolumny w kościele świętego Jana z Kęp
drwi z matematycznych praw statyki
dużo złota, przepych
światłocień (!)
rzeźba
Giovanni Lorenzo Bernini (1598 - 1680) - wybitny rzeźbiarz barokowy, Ekstaza św. Teresy,
Taniec śmierci w kościele w Tarłowie
chaos, ruch, odzwierciedlały (rzeźby) ruch w danym momencie
światłocień (!)
malarstwo:
Rubens (zmysłowy, zafascynowany ruchem, pięknem i obfitością światła) - 1577 - 1640
Rembrandt (mistycyzm, intelektualizm) - 1606 - 1669
Nicolas Poussin (Et in Arcadia ego)
El Greco (fantasta i wizjoner) - 1541 - 1614
Caravagio (mistrz w operowaniu światłem) 1573 - 1610
fascynacja brzydotą świata (brutalny realizm)
marinizm
pochodzenie: Giambattista Marino (1569 - 1625)
polegał na stosowaniu niezwykłych skojarzeń, kunsztownych metafor, zwracanie uwagi na świat kultury, brak reguł
przedstawiciele:
Jan Andrzej Morsztyn (1621 - 1693) - robił olśniewającą karierę: doszedł do najwyższych urzędów w państwie; 1 1668 był podskarbim wielkim koronnym, czyli zarządcą funduszów Rzeczypospolitej (!), w tym celu musiał przyjąć wiarę katolicką; pisał między rokiem 1638 a 1661 kiedy to zaczął być wpływową osobistością na królewskim dworze; był najwybitniejszym przedstawicielem marinizmu w Polsce, parafrazował teksty Marina, dla jego poezji świat mógłby nie istnieć, w każdym 5razie jest to świat pozbawiony wartości moralnych; jego utwory: „Niestatek”, „O swej pannie”, „Do tejże”, „Do trupa” itd.
założenia
związek ze światopoglądem barokowym
związek ze sztuką plastyczną
turpizm - umiłowanie brzydoty, tematyka związana ze śmiercią, eksponowanie roli trupa w utworze
środki stylistyczne:
hiperbola - wyolbrzymienie
paradoks - sprzeczność
anafora - powtórzenie na początku wersu
epifora - powtórzenie na końcu wersu
gradacja - odmiana wyliczenia, polega na uszeregowaniu pojęć według nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy
antyteza - zaprzeczenie stwierdzeń
oksymoron - zestawienie ze sobą dwóch wyrazów o sprzecznym znaczeniu
peryfraza - omówienie
wyliczenie (enumeracja) - odmiana nagromadzenia na tym, że w szeregu analogicznie zbudowanych zdań, a nawet przy użyciu tego samego zwrotu wymienia się coraz to nowy cechy przedmiotu albo przedstawia kolejne momenty akcji
inwersja - zmiana szyku zdania
klasycyzm
pochodzenie - Mikołaj Boileau (1636 - 1711) Sztuka poetycka;
XVII w.
przedstawiciele:
Pierre Corneille (1606 - 1684) - Cyd (1636);
Jean Racine (1639 - 1699) - Fedra (1677);
Molier (1622 - 1678) - Świętoszek (1664);
La Fontaine (1621 - 1695) - Bajki;
zasady tworzenia sztuki klasycystycznej:
powrót do antyku
poezja ma naśladować naturę, a przede wszystkim naturę człowieka
usuwać z poezji wszystko, co brzydkie, dziwaczne i przypadkowe
przestrzegać przepisów gatunkowych z epoki antyku, co prowadzi do doskonałości
dramat klasycystyczny (np.: Cyd)
tragizm - bohater staje przed problemem, który zestawia dwie równoległe wartości, np.: w „Cydzie” są to miłość i honor
poeci metafizyczni:
tematyka:
kosmos
istnienie duszy i rzeczy niematerialnych
Bóg
związek ze światopoglądem barokowym:
przede wszystkim pojęcie Boga jako czegoś lepszego (lux) od człowieka (tenebrae)
Daniel Naborowski - elementy biografii i twórczość:
(1573 - 1640); prawnik, lekarz, poeta, tłumacz; związany z domem Radziwiłłów ® potężny ród (romans króla Augusta z Barbarą Radziwiłłówną); był kalwinem; listy poetyckie (otwarty, zawierający środki poetyckie), epitafia (utwory żałobne - nagrobki), treny (epitamia), fraszki, erotyki
główny motyw: przemijanie
utwory: Na oczy królowej angielskiej, Do Aleksandry, Do tejże, Marność, Krótkość Żywota, Cnota grunt wszystkiego”
barokowe nurty w twórczości poety:
wszechobecność śmierci
motyw przemijania
nawiązania do renesansu
nawiązywał do fraszek Kochanowskiego (którego poezję czytywał), nie mógł się wyzwolić spod uroku czarnoleskiej lutni, nie potrafił się uchronić od zapożyczeń, cytatów i kryptocytatów; spotkać można także nawiązania do Trenów Kochanowskiego
nawiązania do filozofii Pascala
źródłosłów określenia poezja wanitatywna
Vanitas vanitatum et omnia vanitas - marność nad marnościami i wszystko marność - Kohelet
emblemat - forma twórczości charakterystyczna dla XVII w. Polega na połączeniu obrazu i słowa, składa się z trzech części: motta, ilustracji (zazwyczaj alegorycznej) i wiersza.
Molier
(1622 - 1673), wł. Jan Baptysta Poquelin; kolegium jezuickie, posada na dworze; zakochał się w aktorce i założył spółkę z aktorską trupą rodziny Bejart, 12 lat tułał się po prowincjach; w 1658 powrócił do Paryża i zyskał poparcie Ludwika XIV; napisał ponad 30 komedii;
komedia charakterów - w komediach Moliera bardzo często możemy spotkać się z komizmem postaci (charakterów), czyli postaciami tak skonstruowanymi, że sam ich charakter budzi śmiech
komedia intrygi -
komizm a humor -
Sarmatyzm
Polacy czuli się spadkobiercami starożytnego rodu Sarmatów, wywiedziono od nich rodowód polskiej szlachty
określił niemal wszystkie dziedziny życia szlachty - strój, obyczaje, światopogląd, autoportret, poczucie jedności stanowej
to głównie złota wolność, przywiązanie do tradycji, religijność, duma, odwaga, waleczność, strój w stylu wschodnim, poczucie odrębności i wyższości wobec innych klas, za to wewnątrz - absolutna równość szlachty; wolność przerodziła się w anarchię, religijność w dewocję, duma w pychę, odwaga w lenistwo, a równość - w torpedowanie polityki kraju
Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki
„Typowy przedstawiciel szlachty sarmackiej, sam opowiedział nam swoje życie w Pamiętnikach. Z pewnością co nieco ujął, tu i ówdzie dodał, i niewątpliwie sobie pochlebiał. Ale zdradził też wiele cech bezpośrednio (…) mamy do czynienia z awanturnikiem i pewnym siebie pyszałkiem, może walecznym, ale nietolerancyjnym i bardzo przekonanym o swojej wartości. Nie był zbyt wykształcony, nie był bogaty, za to zajadle procesował się o majątki, był także pozywany przed oblicze sędziego, skazano go nawet na banicję. Jego życiorys jest dość typowy: wojskowa młodość i ziemiańska dojrzałość. Miał lat 19, gdy zaciągnął się do wojska. Walczył pod Czarnieckim ze Szwedami, w Polsce, a potem w Danii. Brał udział w walkach z Moskwą i z Turcją, także w szlacheckich zajazdach.”
„Pasek herbu Doliwa pochodził z okolic Rawy Mazowieckiej. Żywot żołnierski wiódł przez lat 12. Gdy z wojen powrócił, poślubił leciwą, lecz bogatą wdówkę, obdarzoną sześciorgiem dzieci - ale także dworem w Olszówce. Olszówka staje zatem w szeregu dworków polskich: obok Czarnolasu, Nagłowic, Soplicowa, Korczyna, Bolimowa.”
Wacław Potocki
poeta-ziemianin, niezwykle płodny, musiał dokonać wyboru między wyznaniem a ojczyzną; zmienił wiarę, pozostał w Polsce, ale w rzeczywistości pozostał wierny poprzedniemu wyznaniu (był arianem)
„Pospolite ruszenie” - wiersz-obrazek, prezentujący szlachtę polską na pospolitym ruszeniu przeciw Kozakom. Szlachta śpi w namiotach, a dobosz, który chce ją obudzić otrzymuje groźbę i brzydkie słowo. Scenka ze szlacheckiego obozu wojskowego jest wyraźną satyrą , szydzącą ze stanu sarmackiego.
„Transakcja wojny chocimskiej” - barokowy epos, dotyczy wojny z Turkami w 1621 r., ze zwycięska wojną pod Chocimiem.
kompozycja trzyma się schematu eposu (jest inwokacja, sceny batalistyczne, realizm szczegółu, przemowy wodza, podniosły styl)
głównym bohaterem, wzorcem sarmaty, a także osobą, która wskrzesza w swoich przemowach sarmacki mit, jest hetman Karol Chodkiewicz
epatuje, w zgodzie z barokową stylistyką, brzydotą, np. wstrząsający, naturalistyczny obraz pola bitwy, „krew się zsiadła na ziemi galaretą trzęsie”
celem relacji z bitwy jest propagowanie ideałów patriotycznych, miłości ojczyzny i dumy ze świetnej przeszłości sarmatów
Jan III Sobieski
epistolografia - sztuka pisania listów
Jan Sobieski - jako dostojnik, a potem król, kierował listy do Marii d`Arquien (Marysieńki), po pierwszym mężu Zamoyskiej, potem swojej żony - królowej Polski
są obrazem uczucia (topos miłości), Marysieńka jest obdarzana wymyślnymi epitetami („jedyna pociecha duszy”, „żoneczka najśliczniejsza”, „serca królewna”)
kilka określeń adresatki wskazuje, obok uczucia, na barokową metodę poszukiwania jak najefektowniejszych sformułowań
oprócz wyznań król opisuje Marysieńce zdarzenia wojenne (listy te stanowią ważny dokument historyczny)