Szkoła narodowa i szkoła historyczna a ekonomia klasyczna

Doktryna protekcjonizmu wychowawczego wyrosła z potrzeb kraju opóźnionego w rozwoju gospodarczym i zagrożonego szczególną inwazją obcych towarów przemysłowych na rynek wewnętrzny. Zapotrzebowanie na wyrwanie się z takiej zależności zostało wzmocnione przez proces jednoczenia ziem zamieszkałych przez jeden naród, ale politycznie rozdrobnionych. Znaczenie więzi gospodarczych, politycznych i społecznych ujawniło się z całą mocą w krajach niemieckich w pierwszej połowie XIX wieku. Myśl ekonomiczna musiała ten fakt uwzględnić i skonfrontować z panującymi koncepcjami. Szkoła klasyczna i związana z nią doktryna liberalna nie odpowiadały wyraźnie ani potrzebom teoretycznym, ani praktyce. Krytykowano sam paradygmat klasyczny, zwłaszcza metodę i główną zasadę liberalizmu, tj. pozostawienia państwu tylko skromnej roli stróża porządku prawnego.
Paradygmat historyczny oparto na tradycji babilońskiej, z jej „rozwichrzeniem” intelektualnym, ale i z bogactwem myśli skłonnej postrzegać układ społeczno – gospodarczy jako wyjątkowo złożony organizm. Odrzucano paradygmat klasyczny, związany z tradycją euklidesowo-kartezjańską, atrakcyjny wprawdzie ze względu na precyzję sformułowań i dążenie do wykrycia praw pozwalających przewidywać zdarzenia, ale też nadmiernie mechaniczny i upraszczający sposób widzenia rzeczywistości. Dyskusje między zwolennikami obu tradycji i obu paradygmatów, koncentrujące się wokół zagadnień metody, nie doprowadziły do zwycięstwa jednej ze stron. Uświadomiły natomiast wagę i ograniczoność indukcji lub dedukcji w procesie poznawania zjawisk społecznych i gospodarczych. Okazało się, że ani uniwersalne prawa ekonomiczne, ani szczegółowy opis zjawisk krótkiego okresu historycznego, nie wyczerpują istoty , przedmiotu i zakresu nauki ekonomicznej.
przegląd nurtów niemieckich szkół historycznych dowodzi siły koncepcji ekonomicznych rodzących się w powiązaniu z celami narodowymi i społecznymi. Apele romantyków ekonomicznych, pozornie anachroniczne, bo odwołujące się do średniowiecznej etyki gospodarczej, sprzyjały zjednoczeniu się narodu niemieckiego. Działalność Lista i całej szkoły narodowej koncentrowała się wokół tworzenia ogólnoniemieckiego obszaru celnego, co w efekcie sprzyjało zjednoczeniu państwowemu. Z kolei wyraźna apologia państwa pomagała ekonomistom zwalczać idee leseferyzmu i postulować program aktywnej polityki służącej rozbudowie infrastruktury gospodarczej i ochronie własnych sił wytwórczych przed obcą konkurencją.
Niemieckie szkoły historyczne działały w coraz ostrzejszej konfrontacji z ruchem socjalistycznym. Kwestia robotnicza stała się wręcz paląca w drugiej połowie XIX wieku. Doktryna protekcjonizmu wychowawczego traciła z wolna rację bytu w warunkach szybkiej industrializacji i wyjścia Niemiec na czołowe miejsce w handlu światowym. Następowała reorientacja i już młodsza szkoła historyczna niezwykle aktywnie zajmowała się reformami społecznymi, wspierając nawet Bismarcka i dość skutecznie rozwiązując konflikty. Warto podkreślić, że ostrość sporów metodologicznych między kierunkiem historycznym a szkołą klasyczną, zmieniającą się w latach siedemdziesiątych w kierunek subiektywny, z wolna zanikała, w miarę jak obie strony lepiej poznawały swoje argumenty i dostrzegały zawsze ograniczoną wartość metod poznania i postulatów pod adresem polityki ekonomicznej.
Krótki przegląd nurtu historycznego w amerykańskiej i angielskiej myśli ekonomicznej wywołuje dwie refleksje. Pierwsza dotyczy specyficznej gleby społeczno-gospodarczej Stanów Zjednoczonych. okazało się mianowicie, że rodzące się mocarstwo, dysponujące olbrzymimi zasobami, zetknęło się ze zjawiskami nie dającymi się wyjaśnić w ramach paradygmatu klasycznego. Protekcjonizm realizował zadanie ochrony interesów przemysłu amerykańskiego i walnie przyczynił się do umocnienia podstaw potęgi tego państwa. Refleksja druga wiąże się z dorobkiem angielskich przedstawicieli kierunku historycznego. Wykazali oni odwagę intelektualną w ujawnianiu ograniczeń panującej doktryny liberalnej i podjęli wiele działań uznawanych za marginesowe, ale niesłychanie ważnych społecznie.