Starożytność i Średniowiecze.

Punkty opracowane są według programu książki do pierwszej klasy liceum PRZESZŁOŚĆ TO DZIŚ. PODRĘCZNIK DLA I KLASY LICEUM I TECHNIKUM, CZ. I (STAROŻYTNOŚĆ-ŚREDNIOWIECZE)


JĘZYK POLSKI

1. Periodyzacja - podział na epoki:

a). Starożytność (Antyk)
* VI-V w. p.n.e. - dramat
* ok. IX-VIII w p.n.e. - dzieła Homera
* do 476 - upadek starożytnego Rzymu
* Uczeni: Sokrates, Platon, Arystoteles, Homer, Sofokles (Euypides, Ajschylos), Owidiusz, Wirgiliusz

b). Średniowiecze
* 476-1453 - upadek Konstantynopola
* 1492 - Kolumb dotarł do Ameryki
* 1440-1450 - druk Guttenberga
* teocentryzm
* "Pieśń o Rolandzie”
* "Tristan i Izolda”
* "Bogurodzica”
* "Kazania gnieźnieńskie”
* "Kazania świętokrzyskie”
* "Psałterz słowiański”
* "Psałterz puławski”

c). Renesans (Odrodzenie)
* Złoty wiek XVIII
* Jan Kochanowski - treny, fraszki, pieśni
* Mikołaj Rej
* Marcin Luter - reformator
* barok XVIII
* Powrót do Boga
* oświecenie
* (XVIII) do połowy XIX koniec 1822
* A. Mickiewicz wydaje "Ballady i romanse"

1. Rodzaje literackie:

- epika(narrator):
"W pustyni i w puszczy"
"Krzyżacy"

- liryka:
"Miron"

- dramat
"Dziady"

2. Epos - gatunek literacki (epopeja)

3. ILIADA:
* gatunek literacki
* posiada narratora w 3 os. (wszechwiedzący, obiektywny)
* rozpoczyna się inwokacją (rozbudowaną apostrofą)
* opowiada o bohaterach żyjących w przełomowych czasach
* bohaterowie są realistyczni i fantastyczni-dwie płaszczyzny świata
* bohater indywidualny i zbiorowy
* wierszowany – heksametr
* styl patetyczny PATOS - podniosły
* opisy szczegółowe (przyrodnicze)

4. Styl Iliady
* porównania homeryckie (rozbudowane)
* epitety stałe np. ”prędkonogi Achilles”, patos.

5. Homer - (VIII w. p.n.e.) grecki epik, uważany za autora Iliady i Odysei. Legenda mówi, że był ślepym śpiewakiem wędrownym. Najstarszy znany z imienia europejski poeta, który zapewne przyjął dziedzictwo długiej i bogatej tradycji poezji heroicznej. Żaden poeta grecki nie przewyższył sławą Homera.

6. Heksametr - w antycznej metryce poetyckiej wers sześciostopowy zbudowany z daktylów lub spondejów oraz trochejów według ustalonego schematu. Heksametrem są napisane "Iliada" i "Odyseja".
***********************************************************

1. Mit - (z greckiego mythos - opowieść) opowieść o wydarzeniach wchodzących w skład wierzeń danej społeczności archaicznej i przedstawiających to, co w wizji świata najważniejsze.
- powstanie świata, człowieka, Bogów, herosów.

2. Rodzaje mitów:
* teogoniczne (powstawanie bogów)
* antropogeniczne (powstanie człowieka)
* kosmogeniczne (powstanie świata)
* genealogiczne (o rodowodach bogów)

3. Funkcja mitów:
* f. poznawcza, wyjaśniająca
* f. światopoglądowa
* f. sakralna - pokazywała w jaki sposób czcić bogów.

4. Sacrum = święte, tajemnicze, mistyczne MITY

5.Profanum=świeckie,codzienne ,zwykłe

6. Archetyp - prawzorzec, na stałe zakorzenione w ludzkiej świadomości, np.: lęk przed śmiercią, miłość matki do dziecka.

7. Topos - Stałe motywy, powtarzające się powracające np.: topos wędrówki (wędrowca-pielgrzyma)

***********************************************************

1. Związek Frazeologiczny - jest to związek dwóch lub więcej wyrazów, które mają określone znaczenie, a kolejność nie może ulec zmianie, jest charakterystyczne dla danego języka.

ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE (Frazeologizmy):
a). zwroty - nadrzędnym zdaniem jest czasownik np. Spadł mi kamień z serca
b). wyrażenia - nadrzędnym członem jest rzeczownik np. Puszka Pandory
c). zwroty - pełne zdania np. Gdzie kucharek sześć tam nie ma co jeść

2. Źródła:
* Mitologia: nić Ariadny
* Biblia: zakazany owoc
* Literatura: walczyć z wiatrakami
* język potoczny

***********************************************************

1. Tragedia grecka - narodziła się w V w. p.n.e. I wiek ten jest zarazem apogeum rozwoju. Narodziła się z obrzędów ku czci boga Dionizosa - miała charakter sakralny (religijny).

2. Tragedia - pieść kozła

3. Dytyramby- Pieśni ku czci Dionizosa.

4. Tragedia - gatunek literacki, w którym nad losem bohaterów ciąży FATUM (przeznaczenie), bohaterowie są zawsze skazani na klęskę.

5. Zasada trzech jedności rządzi tragedią.
Zasady: czasu, miejsca, akcji

6. Aktorzy: mężczyźni, maks. 3 aktorów na scenie jednocześnie.: Tespis, Ajschylos, Sofokles.

7. Budowa tragedii
* prolog - wprowadzenie
* parados - pierwsza pieśń chóru
* epeisodium - występy, dialogi bohaterów.
* stasimon - pieśń chóru
* eksadus - zakończenie, podsumowanie

8. Rola chóru:
* ocenia przebieg wydarzeń post. bohat.
* wprowadza bohaterów
* podpowiada
* komentuje

9.
* Mimesis - naśladownictwo = poetyka Arystotelesa
* katharsis - oczyszczenie
- naśladuje świat, rzeczywistość - widz, odbiorca, uczucie litości i trwogi, łzy

10. Konflikt Tragiczny - konflikt między dążeniem bohaterów, a siłą wyższą FATUM

11. Wina tragiczna - złe, fałszywe rozumienie własnej sytuacji, zła interpretowanie.

12. Dramatopisarze:
* Sofokles
* Ayschylos
* Eurypides

***********************************************************

1. Filozofia (Filo-uwielbienie, zofia-mądrość). Jońscy przedstawiciele filozofii przyrody dopytywali się pierwszych przyczyn świata w przyrodzie naturze:
* Anaksymanes - powietrze
* Anaksymander - bezkres
* Heraklit z Efazu - powietrze
* Tales z Milehe - woda

2. Podział filozofii:
* logika
* estetyka
* etyka
* psychologia
* metafizyka

***********************************************************

JĘZYK POLSKI ŚREDNIOWIECZE

1. Humaniści włoscy XV i XVI wieku zwykli opatrywać średniowiecze ujemnym znakiem wartości określając je jako okres barbarzyństwa i obciążali odpowiedzialnością za unicestwienie wspaniałej kultury antycznej. Głosili iż dopiero dzięki Dantemu i Petrarce literatura obudziła się z długiego snu.

2. Media aetas
mater media aetas około XVI w.

3. Początek średniowiecza: 476 rok – upadek imperium rzymskiego
Koniec średniowiecza: 1453 rok - upadek Konstantynopolu
* 1492 rok - odkrycie Ameryki przez Kolumba
* 1440-1455 rok "Biblia 42 wierszowa"

4. Średniowiecze trwało od V do XV wieku. Dzielimy je na dwa okresy: wczesne i dojrzałe.

- Wczesne (V-X) Związane jest z atakami plemion barbarzyńskich ok. VIII wieku (tok zwarty) "Renesans karoliński" związane to było z łączeniem chrześcijan.

- Dojrzałe (XI-XV) Apogeum rozwoju przypada na XII wiek. Związane jest to z rozwojem miast i państw, a panujący system to feudalizm. "Renesans ottoński" Otton I i Otton III dzięki nim odżyła kultura starożytnego Rzymu.

5.Języki (3 okresy)
* XI-XII – tylko łacina
* XIII–XIV - łacina + pierwsze teksty rodzime
* XV – emancypacja /polskiego/

6. Pierwsze zdania i słowa po polsku:
* 490/992 – Dagome iudex – pierwsze pojedyncze słowa
* Bulla gnieźnieńska - 1136 rok
* Bulla języka polskiego (410 polskich słów)
* 1270r. - Księga Henrykowska "dać, ać ja pobruszę, a tu poczywaj"
* 1241r. - bitwa pod Legnicą. "Gorze na się stało” – ksi. Wincentego z Kielczy (1261r.)

7. Uniwersalizm to pojęcie, które określa kulturę całego średniowiecza, polega na jedności języka, filozofii, i kultury.

Uniwersalnym językiem była łacina, a główne myśli: Tomasza z Akwinu, Augusta, Franciszka.

Jedność kultury polegała na przenikaniu się tych samych motywów w sztuce. Motywy związane były np.: z życiem, Jezusa i ze śmiercią Stefana Batorego.

8. Teocentryzm - Bóg w centrum

9. Scholastyka (filozofia szkolna) - metoda nauczania, która rozwinęła się na uniwersytetach europejskich. Cechą charakterystyczną scholastyki było objaśnienie chrześcijańskich prawd wiary za pomocą racjonalistycznych metod filozoficznych głównie były to myśli św. Tomasza z Akwinu.

10. Uniwersytety:

Powstanie uniwersytetów wiążę się z rozwojem miast, w których zaczęły powstawać związki mistrzów z uczniami, które dały początek uniwersytetom czyli szkołom wyższym.

* Oxford powstał na przełomie XII i XIII wieku
* Cambridge powstał w 1209 roku.
* Uniwersytet w Padwie powstał w 1222 roku
* Uniwersytet w Rzymie powstała w 1303 roku
* W Orleanie 1309 rok.
* W Pradze 1348 rok
* Akademia Krakowska 1364.

11. Bogurodzica:
Nie znamy pierwotnego i oryginalnego tekstu Bogurodzicy i nie wiemy baj brzmiał on w dniu swoich literackich narodzin. Nie umiemy określić czasu, miejsca i autora tej pieśni. Znamy dwa przekazy Bogurodzicy pochodzące z XV wieku. Pierwszy przekaz nazywa się kcyński (Kcynia koło Gniezna), który składa się z dwóch zwrotek opatrzonych nutami. Pochodzenie tego przekazu datuje się na rok 1407. Wikariuszem w tym czasie był Maciej z Grochowa ukończył pracę nad kazaniami (1407 rok). Drugi przekaz krakowski składa się z trzynastu zwrotek i nie ma nut. Ten przekaz datuje się na rok 1408.

11. Poezja meliczna – poezja przeznaczona do śpiewania. Przekaz kcyński jest bliższy.

W 1506 roku w drukarni Jana Hallera ukazuje się tytuł "Statut Łaskiego", w którym znajduje się informacja, że autorem Bogurodzicy jest św. Wojciech - jest to wielkie nieporozumienie.

12. Badacze:
- Ewa Ostrowska XI w.
- Tadeusz Lehr XII w.
- J.Warańczuk XII w.
- S.Urbańczyk XIV w.

Muzyka: XII–XIII wiek.

13. W czasach powstania Bogurodzicy nie było zwyczaju nadawania tytułów.

Kanon Bogurodzicy składa się z 15 strof które składają się z trzech części:
1. archaiczna:2 strofy
2. wielkanocna: 4 strofy
3. pasyjna: 9 strof

14. Motyw Deesis – początki motywu Deesis sięgają IV w p.n.e. związane są z chrześcijańskim obrzędem liturgicznym motyw ten zasadza się na idei pośrednictwa. Jezus Chrystus jako Centrum Bóg Sędzia oraz Matka Boska i Jan Chrzciciel jako pośrednicy między Bogiem, a człowiekiem.

15.
* Leksykalne – słowa ze słownika
* Fonetyczne – słuchanie
* Fleksja – odmiana
* Słowotwórcze -powstawanie nowych wyrazów
* Składniowe – budowanie zdania

16.
Bogurodzica dziewica Bogiem sławiona Maryja.
M. w funkcji N.

Bogurodzica – jeden jeden z najstarszych archaizmów polskich
Maryja ma 3 zgłoski – ta która urodziła Boga
Maria – zgłoski
Sławiena –sławiona

:e - proces fonetyczny
:o - przegłos polski e + t ,d ,n, r, ł, s ,z ,→ o , a

Twego dziela Krzciciela bożycze – scs (staro-cerkiewno-słowiański) → dêjla (dla)
Bożycze – syn boży
Księżyc – syn księcia

Najstarsze archaizmy:
- Bogurodzica
- dziela
- bożycze

Bogurodzica opowiada o tym jak ludzie zwracają się do Marii o wstawiennictwo u Swego Syna.

17. "Posłuchajcie bracia miła"
"Żale Matki Boski pod krzyżem"
"Plankt"
"Plankt Świętokrzyski"
"Lament Świętokrzyski"

18. Utwór pochodzi z około 1470 roku. Utwór ten jest monologiem Matki Boskiej, która jest uniwersalnym symbolem ludzkiego cierpienia. Utwór składa się z 8 zwrotek.

Wizerunek Matki Boskiej w "Bogurodzicy"
- bardzo ważna osoba, dla której ludzie się modlą
- rodzicielka Boga
- jest pośredniczka między ludźmi, a Bogiem
- jest święta
- należy się jej modlitwa, szacunek, uwielbienie

Wizerunek Matki Boskiej w "Posłuchajcie bracia miła"
- kobieta zwykła, cierpiąca z powodu śmierci Syna
- błaga, prosi o współczucie
- chce ocalić inne matki przed cierpieniem
- chce pomóc Jezusowi – solidaryzuje się z nim w jego cierpieniu.

19. Św. Jan opisał w swojej ewangelii obecność Matki Boskiej przy umierającym Synu – Jezusie

20. Apokryf – utwór przedstawiający, opisujący życie postaci biblijnych, świętych, które nie należą do kanonu Pisma Świętego i nie są uważana przez Ojców Kościoła.

21. Misterium – forma średniowiecznego teatru.

22. Apostrofa – bezpośredni zwrot do kogoś.

23. Asceta – człowiek, który świadomie rezygnuje z dóbr materialnych.

24. Legenda - "to co powinno być przeczytane" gatunek literacki którego fabuła bogata jest w pierwiastki fantastyczne zawiera elementy cudowności i niezwykłości. Legenda rozwinęła się w średniowieczu i opowiadała o świętych, apostołach i męczennikach. Legendy były popularne w średniowieczu ponieważ przedstawiały wzorce godne do naśladowania. Dostarczały również rozrywki. Legenda jest gatunkiem hagiograficznym.

25. Hagiografia (gr. Hagos-święty, grophie–pisać), jest to dział piśmiennictwa, do którego należą utwory opisujące życie i śmierć świętych.

26. Asceza - postawa polegająca na wyrzeczeniu się dóbr materialnych.

27. Aleksy - (gr. Alexis – ochronna, opieka)
Najstarszy rękopis zachowany do dziś o św. Aleksym pochodzi z XV wieku ale jest to postać znana już dużo wcześniej bo w V/VI wieku na terenie Syrii krążyła legenda o mężu Bożym, który wykazuje cechy identyczne z Aleksym.

28. Św. Franciszek z Asyżu pochodził z kupieckiej rodziny, jego dzieciństwo było bardzo beztroskie, marzył o sławie i rycerstwie. Pewnego dnia podczas modlitwy usłyszał Boga "Franciszku, idź odbuduj mój Kościół gdyż popada w ruinę". Zajął się odbudową zrujnowanego Kościoła, a następnie głosił Ewangelię.

29. Jest twórcą trzech zakonów:
- Bracia Mniejsi
- Siostry Klaryski
- Tercjarzy

Otrzymał w 1224 roku od Boga stygmaty na nadgarstkach i nogach.

30. Umiłował całe boskie stworzenie, był dobry miłosierny. Zajmował się trędowatymi. Umartwiał swoje ciało ale nie popadał w skrajność.

31. Św. Franciszek jest wdzięczny Bogu za cały otaczający go świat. Człowiek jest jednym z elementów świata.

32. Bratem jest: księżyc, wiatr, ogień
Siostrą jest: woda, matka ziemia, śmierć cielesna, gwiazdy.

33. Franciszkanizm – to nurt w literaturze XX w. nawiązujący do filozofii św. Franciszka. Bohater wierszy to prosty człowiek który żyje w zgodzie z naturą i głosi pochwałę świata. Utwory napisane w tym nurcie charakteryzuje prosty język: J. Twardowski, Leopold Staff.

34. Franciszek kochał przyrodę Jan Paweł II w 1980 r. ogłosił go patronem ekologów.

35. Trubadurzy - twórcy poezji w południowej Francji. Tworzyli od XII–XIV wieku. Tematem poezji była wyidealizowana miłość i kult damy.

36. Truwerzy - uprawiali poezję epicką w północnej Francji. Tworzyli od XII–XIV wieku.

37. Pieśni o dziejach – (chanson de geste) powstawały w XII wieku. Tematem byli idealni władcy i rycerze (Pieśń o Rolandzie).

39. Topos błędnego rycerza:
- cały czas szuka przygód aby sprawdzić siebie samego aby być sławnym
- walczy ze smokami, potworami
- walczy za damę serca, sieroty, wdowy, kaleki.

40. Błędny rycerz - archaizm znaczeniowy - kiedyś błąkający się, dziś: nieprawidłowy zły, nieodpowiedni.

41. Związki frazeologiczne:
- błędny rycerz
- słowo rycerza
- postąpić po rycersku
- rycerski wobec kobiet

42. Rycerze polscy:
- Jurand ze Spychowa
- Maćko z Bogdańca
- Zawisza Czarny

43. Średniowiecze to epoka alegorystyczna.
Lapidarny – ktoś zwięzły, mówiący na temat.

44. „Cogito ergo sun” – myślę więc jestem – KARTEZJUSZ

45. Logika bezpośredniego zwrotu do adresata świadczy o tym występowanie czasowników w trybie rozkazującym np.: idź , czuwaj.

46. Dystrych - zwrotka dwuwersowa.

47. Histolografia - dziejopisarstwo, nauka zajmująca się historia piśmiennictwa.

48. Kronika – słowo kronika pochodzi od (gr. słowa Chronos które oznacza „czas”). Jest gatunkiem, w którym szczególny nacisk kładzie się na chronologię zdarzeń. Kronika polska: Galla Anonima, Wincentego Kadłubka.

49. Rocznik (łac. annales), najsłynniejsze roczniki pisał Jan Długosz. Różni się od kroniki tylko tym, że powstaje na żywo, dotyczy mniejszego terytorium i są zwykle krótsze.

50. Kronika Galla Anonima:
Nie znamy imienia ani nazwiska Aurora kroniki polskiej, Gallem Anonimem nazwał go Marcin Kromer (dziejopisarz renesansowy), który uznał, że był on z pochodzenia francuzem. Pewną informacją było to, że nie był Polakiem, a także Czechem ani Niemcem ponieważ o dwóch ostatnich krytycznie się wyraża. Pisał ją najprawdopodobniej w latach 1112-1116.

51. Cel napisania kroniki:
„jest zaś zamiarem naszym pisać o Polsce a przede wszystkim o księciu Bolesławie i ze względu na niego opisać niektóre godne pamięci czyny jego przodków”.

Kronika polska opowiada o trzech Bolesławach: Chrobrym, Śmiałym i Krzywoustym (jest on głównym bohaterem utworu).

52. Cechy idealnego władcy:
Idealny władca rządzi mężnie, godnie. Jest odważny, posłuszny duchowo, zachowuje poszanowanie, jest sprawiedliwy, i pokorny, roztropny, pobożny.

53. Dzieje Tristana i Izoldy są dziełem anonimowym, powstały przed wiele laty przekazywane metodą ustną z pokolenia na pokolenie. Powstały głównie na podstawie legend i podań celtyckich. Dopiero na początku XX wieku francuski pisarz Joseph Bedier zebrał wszystkie legendy i wydał książkę „Dzieje Tristana i Izoldy”. Podzielił utwór na 19 rozdziałów z każde z nich opatrzył mottem pochodzącym z oryginału.

Na język polski przełożył utwór Tadeusz Boy-Żeliński w 1917 roku.

54. Utwór opowiada o zakazanej miłości.
Miłość: piękna, namiętna, wieczna dla nich ta miłość jest przekleństwem. W stosunku do tej miłości są bezradni.

55. Wspaniały idealny rycerz jakim jest Tristan nie umiera w walce ale zostaje pokonany przez miłość. Symbolem ich miłości jest głóg. Ten utwór jest baśnią.

56. Archetypiczność postaci polega na tym, że Tristan jest rycerzem, walecznym, odważnym, mężnym, honorowym, a Izolda jest bezbronna, skromna, piękna.