Starożytność i Średniowiecze - dwie epoki i dwie wizje świata.

Podczas badań nad literaturą kolejnych epok zauważono, że epoki, które nie następowały bezpośrednio po sobie posiadają pewne cechy dla siebie wspólne. Natomiast okresy, które następowały bezpośrednio po sobie bardzo się od siebie różnią. Nie inaczej jest w przypadku starożytności i średniowiecza. Były to epoki sąsiadujące ze sobą. Antyk narodził się w IX wieku p.n.e. i trwał przez 1300 lat (do V wieku n.e.). Średniowiecze, które było kolejnym okresem w dziejach ludzkości powstało w V wieku n.e. (ok. roku 476) i trwało do przełomu XV i XVI wieku. W epokach tych rozwinęło się wiele różnych nurtów światopoglądowych, które miały znaczący wpływ na wizję świata wyrażaną w twórczości. Tę wizję możemy dzisiaj poznawać czytając dzieła filozoficzne i literackie, a także podziwiając zabytki minionych epok. W tej pracy postaram się wykazać, że starożytność i średniowiecze to rzeczywiście dwie całkiem odmienne epoki.

Na ukształtowanie się określonej wizji świata największy wpływ mają stworzone przez filozofów nurty światopoglądowe. Prądy te obejmują sprawy takie jak: cel i sens życia, podejście do śmierci, stosunki pomiędzy człowiekiem a światem, naturą i Bogiem. Zarówno w starożytności jak i w średniowieczu powstało wiele takich kierunków filozoficznych.

W antyku rozwinęły się takie nurty jak: stoicyzm, epikureizm, hedonizm, horacjonizm. Stoicyzm to kierunek filozofii, który został zapoczątkowany przez Zenona z Kition. Głównym założeniem stoików było uznawanie cnoty za największe szczęście człowieka. Uważali oni, że człowiek powinien przystosować się do zaistniałych okoliczności, jeśli nie może ich zmienić. Ich ideałem był mędrzec, żyjący cnotliwie i nie poddający się emocjom. Epikureizm stworzony został przez Epikura w tym samym okresie co stoicyzm. Głównym założeniem tego nurtu było uznanie szczęścia za cel życia człowieka. Radość miała zapewnić zdrowie i spokój. Z tego nurtu wywodzi się hasło "carpe diem" - chwytaj dzień. Filozofia Epikura oparta była głownie na hedonizmie czyli na skrajnej odmianie epikureizmu. Hedonizm to kierunek, który został zapoczątkowany przez Arystypa z Cyreny. Zwolennicy tego nurtu uważali, że rozkosz cielesna jest najwyższą i jedyną formą szczęścia. Kolejnym kierunkiem w okresie starożytności był horacjonizm. Był to cały zespół tendencji opartych na twórczości rzymskiego poety - Horacego. Poglądy te charakteryzowały się propagowaniem postawy dystansu i stoickiego spokoju, a także refleksyjnością. Przejawia się również tendencja do prostoty i powściągliwości. Horacjonizm przejawił się w twórczości Petrarki, francuskich poetów Plejady, w poezji Jana Kochanowskiego oraz twórczości Michała Sarbiewskiego.

Podstawy światopoglądowe średniowiecza różniły się od kierunków filozoficznych starożytności. Powstały tu takie nurty jak: teocentryzm, tomizm, uniwersalizm, asceza, augustynizm, franciszkanizm. Teocentryzm jest to termin pochodzący od greckiego słowa theos - bóg. Tendencja ta umieszcza Boga w centrum zainteresowania człowieka. Innym kierunkiem średniowiecznej filozofii stworzonym przez św. Tomasza z Akwinu był tomizm. Nurt ten uznany został przez Kościół za oficjalną doktrynę. Twórca tomizmu oddzielał pojęcia rozumu i wiary. Uniwersalizm średniowieczny to dążenie do ujednolicenia życia społecznego, politycznego i kulturalnego, a także podporządkowania go chrześcijańskiej doktrynie religijnej. Asceza to średniowieczna postawa, polegająca na całkowitym wyrzeczeniu się życia doczesnego w celu dostąpienia zbawienia w niebie. Asceci świadomie przyjmowali cierpienia i umartwili się. Żyli w pokucie i ubóstwie, ofiarując w ten sposób swoje życie Bogu. Św. Augustyn zapoczątkował kierunek nazwany augustynizmem. Nurt ten uznawał dualizm ducha i ciała, Boga i stworzenia, uczucia, woli i rozumu. Celem życia Augustyn uczynił poznanie Boga i własnej duszy. Franciszkanizm to kierunek filozoficzny stworzony przez św. Franciszka z Asyżu. Głosił on ideę radosnej wiary, wspartej miłością do ludzi i całego stworzenia. Główne założenia franciszkanizmu to: ubóstwo, miłosierdzie, braterstwo.

Powyższe założenia i kierunki miały ogromny wpływ na wizję świata w sztuce starożytności i średniowiecza. Przejawiały się w architekturze, rzeźbiarstwie, malarstwie i literaturze obu epok.

Ze względu na wiek sztuki starożytnej nie wszystkie zabytki dotrwały do naszych czasów. Jednak dzięki pracom wykopaliskowym odkryto wiele fragmentów budowli epoki przedgreckiej (pałac kreteński w Knoss). W architekturze greckiej wyróżnić można trzy style: dorycki, joński i koryncki. Budowle, które powstały w tym okresie charakteryzują się harmonią, umiarem i proporcjonalnością (zabudowa wzgórza Akropol w Atenach, świątynia Nike, świątynia Zeusa. Do najwybitniejszych budowli Rzymian, którzy z czasem stworzyli swój własny styl należą: Koloseum, Panteon, Forum Romanum, łuki triumfalne. Rzeźbiarze w okresie starożytności dążyli do oddania ruchu i do wyrażenia emocji człowieka. Najwybitniejszymi rzeźbiarzami greckimi byli Poliktes, Myron i Fidiasz.

Ze sztuki starożytnej wyłania się wizja świata przedstawiająca ład, harmonię, racjonalizm. Najważniejszą wartością jest człowiek. Świat należy poznawać poprzez naukowe dociekanie. Propagowano kult nauki, techniki, postępu.

W epoce średniowiecze bujnie rozwijała się architektura. Pierwszym stylem stał się styl romański. Budowle wznoszone w tej koncepcji powstawały na planie krzyża albo koła. Charakteryzowały się olbrzymią prostotą, podkreśloną murami z kwadratowych kamieni i maleńkimi oknami (francuskie opactwo Cluny, niemiecka bazylika św. Michała). Innym stylem był gotyk, który trwał w Europie od XII do XV wieku. Budowle tego okresu charakteryzowały się stosowaniem żeber krzyżowych i ostrych łuków. Kościoły posiadały wysokie mury i strzeliste wieże (francuskie katedry w Chartres w Paryżu, Reims, niemiecka w Kolonii, angielska w Canterbury). Styl ten nie przyjął się na południu Europy. W Polsce najdoskonalsze budowle gotyckie to: Kościół Mariacki, budowle Torunia i Wrocławia. Rzeźbiarstwo i płaskorzeźbiarstwo zdominowały motywy religijne. Zdobiono głownie portale i ołtarze (ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim). W epoce średniowiecza dobrze rozwijało się również malarstwo. Dzieła tego okresu charakteryzuje szlachetność barw, umiejętne dodanie emocji postaci, wykorzystanie przestrzeni i perspektywy (Giotto).

W średniowieczu kluczową rolę odegrał teocentryzm. Ludzie interesowali się śmiercią, znikomością ludzkiego istnienia. Przejawia się chaos, niepokój, brak regularności kształtów. Pojawiła się tendencja do łączenia różnych cech gatunkowych. Ludzi fascynowało to co jest niedostępne dla rozumu.

Elementy wizji świata obu epok przejawiały się również w literaturze. Dotyczą one koncepcji człowieka; postawy wobec życia, jego cel, sens i przemijanie; relacji pomiędzy człowiekiem, światem i społeczeństwem; koncepcji Boga, relacji między nim a człowiekiem.

W starożytności ważną rolę odgrywały mity. Miały one za zadanie między innymi wytłumaczenie w jaki sposób powstał świat i człowiek. Z mitów dowiadujemy się, że świat i bogowie greccy powstali z Chaosu. Człowiek natomiast został stworzony przez Prometeusza. W tym okresie kształtuje się postawa prometejska, czyli postawa humanitarna, pełna miłości do człowieka i gotowości do poświęcenia się za niego. Bunt skierowany przeciwko największym świętościom nazwany został buntem prometejskim.

Wyjaśnień co do powstania świata i człowieka podjęli się również pisarze biblijni. Dzieło to różni się jednak od mitów. Z Biblii wynika, że Bóg (który istniał zawsze) stworzył cały świat i człowieka.

W antyku kształtuje się również pojęcia takie jak poezja tyrtejska i postawa tyrtejska. Nazwy te pochodzą od imienia autora poezji patriotycznej. Tyrtajos nawoływał do walki w obronie zagrożonej ojczyzny, do trwania na polu walki i do gotowości oddania życia za swój kraj.

Zarówno Safona (poetka starożytnej Grecji) jaki i Horacy (najwybitniejszy rzymski poeta) uważali, że tylko poezja może zapewnić człowiekowi nieśmiertelność i ponadczasowość. Dzięki poezji można zapewnić sobie pamięć przyszłych pokoleń, ponieważ nawet po śmierci autora, jego przekonania i idee będą czytane przez ludzi.

W wierszach Anakreonta dominowała tematyka miłosna, biesiadna i beztroska. Najczęstszymi motywami jego poezji były piękne kobiety, muzyka i śpiew. Taki beztroski, żartobliwy utwór nazywamy anakreontykiem.

W średniowieczu powstały trzy wzorce osobowe. Są to: ideał świętego i ascety, ideał władcy i ideał rycerza. Wzorzec świętego i ascety został przedstawiony w utworze pt. "Legenda o św. Aleksym", w którym autor przedstawia reguły życia pobożnego człowieka. Ideał władcy został przedstawiony w "Pieśni o Rolandzie" i w "Kronice Galla Anonima". Idealny władca powinien być waleczny, mądry, odważny, wierny wobec Boga i religii chrześcijańskiej, sprawiedliwy wobec poddanych. Idealny rycerz był człowiekiem odważnym, bohaterskim, walecznym, kierującym się honorem. Wierny wobec przyjaciół i damy swego serca. Za najwyższe wartości uważał służbę Bogu, królowi i ojczyźnie. Wzorzec idealnego rycerza przedstawiony został w "Pieśni o Rolandzie".

Dante Alighieri w "Boskiej Komedii" stara się wyjaśnić sens istnienia człowieka na ziemi. Wykazuje, że celem życia ludzkiego jest Bóg i osiągnięcie zbawienia. Zbawienie można osiągnąć poprzez podporządkowanie całego życia Bogu. Według Dantego życie człowieka jest nieustającą wędrówką, której celem jest Bóg i życie wieczne.

Pisarze okresu średniowiecznego podejmowali również tematykę obyczajowo-dydaktyczną ("O zachowaniu się przy stole"), społeczną ("Satyra na leniwych chłopów"), oraz religijno - dydaktyczną ("Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią").

Zebrane argumenty pozwalają uzasadnić tezę o odmienności widzenia świata w obu epokach. W starożytności dominuje racjonalizm, doświadczenie, antropocentryzm (człowiek najwyższą wartością), humanizm, kult zdrowego rozsądku. Ludzi fascynowało życie oraz to co jest widzialne. W średniowieczu natomiast ludzie zwrócili się w kierunku Boga. Fascynowała ich śmierć. W okresie tym dominował irracjonalizm, mistycyzm, pesymizm.