Podstawy prawa karnego i procedury karnej - zapis wykładów
1
Prawo karne
Wykład 1 11.10.02
I. Prawo karne – pojęcie i podział.
Zespół norm prawnych regulujących walkę z czynami zwanymi przestępstwami przy pomocy kar, środków zabezpieczających (stosuje się je wobec sprawców czynów zabronionych, którzy swoim zachowaniem wyczerpują znamiona przestępstwa, ale nie ich winy – np. umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym lub w innym zakładzie specjalistycznym) i innych środków pe-nalnych.
Czyny karalne – przestępstwa i wykroczenia.
Środki zapobiegawcze – KPK gwarantują prawidłowy przebieg postępowania karnego (np. poręczenie majątkowe, tymczasowe aresztowanie).
Inne środki penalne (karne):
zakaz prowadzenia pojazdów;
zakaz wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności;
pozbawienie praw publicznych;
nawiązka i inne świadczenia pieniężne;
warunkowe umorzenie postępowania karnego;
warunkowe zawieszenie kary;
warunkowe przedterminowe zwolnienie;
dozór kuratorski.
Podział prawa karnego:
1. Prawo karne sensu largo
a) Prawo karne materialne – KK
b) Prawo karne procesowe – KPK
c) Prawo karne wykonawcze – KKW
Ad. a) Określa istotę przestępstwa, zasady odpowiedzialności karnej i kary przewidziane za przestępstwa. Ad. b) Służy ustaleniu, czy i kto popełnił przestępstwo (postępowanie dowodowe), kto i w jakim trybie ma pro-wadzić postępowanie (właściwość), czy i jaki środek prawa karnego należy zastosować. Ad. c) Normuje zasady wykonywania orzeczonych w postępowaniu kar i środków karnych. Prawo penitencjarne zajmuje się zasadami wykonywania kary pozbawienia wolności.
2. Prawo karne:
a) powszechne – adresowane jest do ogółu, adresatem jest każdy, kto spełnia określone warunki odpowiedzialności karnej i dopuści się czynu zabronionego.
b) szczególne:
prawo karne wojskowe (adresowane do żołnierzy) – wyodrębnione ze względu na kryte-rium podmiotowe i przedmiotowe – czyny służby wojskowej;
prawo karne skarbowe – adresat ogólny, KKS z 1999 roku, kryterium przedmiotowym jest naruszenie naszych zobowiązań wobec państwa (prawo cele, dewizowe, podatkowe);
ustawa o postępowaniu w sprawach dla nieletnich (1982 rok) – sporny charakter, odpo-wiedzialność karna od 17, a wyjątkowo od 15 roku życia (przy spełnieniu określonych wa-runków, ustawa określa, za jakie czyny karalne nieletni podlega odpowiedzialności karnej (oddziaływanie wychowawcze i poprawcze)
3. Prawo karne:
2
a) kodeksowe – KK;
b) pozakodeksowe – normy nie mieszczące się w Kodeksie Karnym, mogą być uregulowane w ustawach szczególnych poświęconym wyłącznie zagadnieniom prawno – karnym (dekret o ściganiu zbrodniarzy nazistowskich z 1944 r., ustawa z 1959 roku o niedozwolonym wyrobie spirytusu), także jako aneks do ustaw o profilu administracyjnym (przepisy karne) – np. prawo wodne, łowieckie.
4.
a) Prawo karne wewnętrzne – obowiązuje w danym państwie;
b) Prawo karne międzynarodowe:
Nowa jakość, ta część norm prawa wewnętrznego, która reguluje rozmaite sytuacje koli-zyjne między prawem karnym różnych państw, np. ekstradycja.
Te normy prawa karnego, które wynikają z umów międzynarodowych – np. prawo norym-berskie, postanowienia umów międzynarodowych regulujące zbrodnie wojenne i przeciw ludzkości).
Prawo karne obowiązujące w strukturach ponadpaństwowych – np. UE.
5. Cechy prawa karnego:
a) Uniwersalizm – prawo karne nie reguluje jakiegoś wybranego fragmentu stosunków społecz-nych, jak np. prawo cywilne, prawo karne niczego nie organizuje tak jak np.. prawo admini-stracyjne).
b) Subsydiarność – prawo karne wraz ze swoimi instrumentami ingeruje dopiero w stateczności, tzw. „ultima ratio”.
c) Charakterystyczna budowa przepisów prawa karnego – dyspozycja (określa adresata i sposób zachowania) i sankcja (określa prawno – karne następstwa zachowania).
Dyspozycja:
opisowa (opis syntetyczny, kazuistyczny);
nazwowa (podanie nazwy określonego zachowania – np. zdrada ojczyzny);
mieszane – nazwa + opis.
Sankcja:
bezwzględnie określona – ustawa podaje arbitralnie rodzaj i wymiar kary, nie ma swobod-nej oceny sędziego, który staje się „ustami” ustawy;
bezwzględnie nieokreślona – sprawca podlega karze, sędzia decyduje o rodzaju i wymiarze kary, ma jedynie obowiązek ukarania;
względnie określona – podaje się rodzaj kary i min. oraz maks. jej wymiar, kary alterna-tywne.
6. Funkcje prawa karnego:
a) sprawiedliwościowa (represyjna) – prawo karne musi zaspokoić społeczne poczucie sprawie-dliwości, musi wiązać się z jakąś dolegliwością;
b) gwarancyjna – prawo karne gwarantuje, ze sprawca czynu będzie odpowiadał tylko wtedy, gdy jego zło zapisano w ustawie – nie ma przestępstwa bez prawa, nullum crimen sine lege:
scripta – nie ma przestępstwa bez prawa pisanego;
certa – musi być to prawo dokładne, nie może być opisów niedostatecznie jawnych i peł-nych;
stricta – zakaz analogii na niekorzyść oraz wykładni rozszerzającej.
Lex retro non agit, nulla poena sine lege itp.
c) afirmacyjna (motywacyjna) – prawo karne tworzy określone standardy zachowań społecz-nych, ma być akceptowane przez adresatów, internalizacja prawa – uspołecznienie, identyfi-
3
kowanie się adresatów prawa z normami, anomia prawa – rozbieżność pomiędzy wartościami prawa, a wartościami akceptowanymi przez społeczeństwo
d) prewencyjno – wychowawcza –prawo karne ma zapobiegać popełnianiu przestępstw i resocja-lizować sprawców, by ich przywrócić do społeczeństwa, prewencja indywidualna – oddziały-wanie na konkretnego sprawcę i generalna – na społeczeństwo;
e) restytucyjna – przywracanie stanu sprzed popełnienia przestępstwa, uczynienie zadość ofia-rom przestępstw, obowiązek odszkodowawczy, świadczenie pieniężne na rzecz pokrzywdzo-nego, nawiązka.
Wiktymologia – nauka o ofiarach przestępstw.
Wykład 2 18.10.02
a) Źródła prawa karnego.
1. Cztery źródła modelowe – ustawa, prawo zwyczajowe, orzecznictwo sądowe i nauka prawa.
Prawo zwyczajowe – w prawie karnym nie ma znaczenia jako źródło prawa, choć zwyczaj, oby-czaj mają wpływ na tworzenie, czy stosowanie prawa karnego (np. czyn lubieżny, nieobyczajny wybryk, znieważenie). Za Napoleona za sam udział w pojedynku istniały wysokie kary – próba wytępienia zwy-czaju, a już w Kodeksie z 1832 roku zabójstwo w pojedynku było kwalifikowane łagodniej niż zwykłe zabójstwo – tolerowanie zwyczaju. Orzecznictwo – nie jest wiążące dla sądu, lecz dla Sądu Najwyższego orzecznictwo ma znaczenie ujednolicenia wykładni prawa. Orzecznictwo Sądu Najwyższego ma charakter quasi-obligatoryjny wyni-kający z autorytetu SN. Nauka prawa karnego – nie ma mocy wiążącej, ale sady często się na nią powołują. Prawo, jego tworzenie jest zawsze oparte na wiedzy i rozumowaniu przedstawicieli nauki. Ustawa – nullum crimen sine lege scripta..
2. Rys historyczny.
Dawniej umowy międzynarodowe trzeba było transformować do porządku wewnętrznego. Dziś obowiązują bezpośrednio, czasem mają pierwszeństwo przed ustawą. Polska:
a) Podczas zaborów prawo karne zaborców;
b) 1918 r. – 4 kodeksy karne: Kodeks Rosyjski z 1903 roku (nie obowiązywał w Rosji), Ustawa Karna Austriacka z 1852 r., Kodeks Niemiecki 1871 r. (w Niemczech obo-wiązuje do dzisiaj), Kodeks Węgierski (Spisz i Orawa). Zunifikowano je w 1932 ro-ku, Kodeks Karny wszedł w życie w formie rozporządzenia Prezydenta. Był uważa-ny za jeden z najlepszych i najnowocześniejszych Kodeksów ówczesnych czasów. Obowiązywał do 1970 roku. Pod koniec lat 60 – tych zaczęto opracowywać nowy kodeks, uchwalono go 16.04.69 roku, obowiązywał do 1997 roku.
3. Zasady obowiązywania ustawy karnej:
a) W czasie (początek i koniec obowiązywania):
Ustawa karna obowiązuje od – sama ustawa to reguluje (konkretna data lub va-catio legis); 14 dni od daty ogłoszenia;
Obowiązuje do – uchylenia nową ustawą; ew. ustawa epizodyczna, która okre-śla swój początek i koniec.
Kolizja ustaw w czasie – przestępstwo zostało popełnione pod rządami starej ustawy, a sądzone jest przy nowej ustawie. Sąd będzie stosował ustawę „względniejszą”, czyli korzystniejszą dla sprawcy. Decyduje o tym wiele spraw, nie tylko sankcja, jest istotna, ale np. możliwość warunkowego umorze-
4
nia, czas przedawnienia itp. Jeżeli nowa i stara ustawa normują sytuację spraw-cy identycznie stosuje się nową ustawę.
b) Zasada terytorialności – terytorium kraju, polskie statki wodne i powietrzne (quasi terytorium)
Terytorium to obszar państwa wyznaczony granicami, słup powietrza nad nim i ziemia pod nim, morze wewnętrzne i terytorialne. Miejscem popełnienia przestępstwa jest miejsce gdzie sprawca działał, lub zaniechał działania obligatoryjnego, bądź miejsce gdzie skutek nastąpił lub miał nastąpić. Zasada równowartości działania i skutku.
c) Zasada podmiotowa (personalna) – ustawę polską stosuje się wobec obywateli pol-skich, którzy popełnili przestępstwa poza granicami kraju (o ile zostaną Polsce wy-dani). Odpowiedzialność powstaje jedynie wtedy, gdy w miejscu popełnienia czyn ten jest przestępstwem. Gdy w miejscu popełnienia czynu jest inna systematyka (np. przestępstwo u nas, wykroczenie tam), ważna jest wykładnia definicji. Stosuje się wykładnię zwężającą „in dubio pro reo”. Wymagana jest też podwójna przestępność (czyn kwalifikowany jest w obu krajach tak samo).
d) Zasada przedmiotowa – dotyczy cudzoziemców poza granicami Polski:
W formie zwykłej – występuje podwójna przestępność, popełniono przestęp-stwo naruszające polski interes (polskiego obywatela, osoby prawnej itp.) poza granicami Polski, ale sprawca został złapany przez polską Policję.
W formie obostrzonej – bez podwójnej przestępności – przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu, istotnym interesom ekono-micznym państwa, funkcjonariuszom i urzędom Polski, składanie fałszywych zeznań przed polskim organem.
e) Zasada represji konwencyjnej (wszechświatowej) – wynika z niej prawo każdego państwa do ścigania sprawcy pewnych przestępstw (nie ważne skąd są sprawcy i gdzie popełnili przestępstwo), chodzi o zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wo-jenne, ludobójstwa, terroryzm, fałszowanie pieniędzy, uprowadzenie w stan niewol-nictwa, narkotyki.
b) Pojęcie i podział przestępstw.
1. Przestępstwo – czyn człowieka społecznie szkodliwy w stopniu większym niż znikomy, bez-prawny, zawiniony, o znamionach ustawowych (ustawa musi typizować stan faktyczny, tj. opisywać dane zdarzenie przy pomocy ustawowych znamion przestępstwa), zagrożony karą przewidzianą w ustawie.
Cechy przestępstwa występują w koniunkcji, brak którejkolwiek z nich dekompletuje przestępstwo.
2. Podział przestępstw.
Czyn karalny – każdy czyn, za który ustawa przewiduje odpowiedzialność karną, czynami karalnymi są więc przestępstwa i wykroczenia. Czyn zabroniony – czyn wyczerpujący znamiona przestępstwa, chociażby nie stanowił go, ze względu na brak winy. Czyt. art. 60 KK Przestępstwo:
a) Zbrodnie – przestępstwo o dolnej granicy zagrożenia karą wynoszącą min. 3 lata, jest to przestęp-stwo, które może być popełnione tylko umyślnie (nawet w zamiarze ewentualnym – godzenie się na skutki)
Występki – każde inne przestępstwo.
b) Przestępstwo z działania – niektóre przestępstwa mogą zostać popełnione tylko w ten sposób, np. kradzież, zabójstwo.
5
Przestępstwo z zaniechania (realizacji obowiązku) – np. nieudzielenie pomocy osobie znajdującej się w stanie bezpośredniego zagrożenia dla życia). Niektóre przestępstwa mogą zostać popełnione na oba sposoby.
c) Przestępstwa wnioskowe i ścigane z urzędu.
Wykład 3 25.10.02
Przestępstwa cd. I. Publiczno – skargowe i prywatno – skargowe. Ściganie za prywatno – skargowe odbywa się na wniosek pokrzywdzonego, w przepisie musi być podane, że ściganie odbywa się z oskarżenia prywatnego, chodzi tu dobra niższej rangi: zniesławienie, naruszenie nietykalności cielesnej, naruszenie godności. W każdym innym przypadku mamy do czynienia z przestępstwem publiczno – skargowym – postępowa-nie rozpoczynane jest przez prokuratora. Wiąże się to częściowo z podziałem na przestępstwa ścigane z urzędu i na wniosek kierowany do proku-ratora, choć ta typologia wiąże się bardziej z zasadą legalizmu. Przy przestępstwach ściganych z urzędu nie występuje oportunizm procesowy (uznaniowość).
Przestępstwa
prywatno – skargowe publiczno – skargowe (musi się znaleźć w przepisie zapis o ściganiu z oskarżenia prywatnego) ścigane z urzędu ścigane na wiosek do prokuratora (musi się znaleźć w przepisie zapis o ściganiu na wniosek) II. a) przestępstwa materialne – znamienne skutkiem, tzn. dla przyjęcia dokonania przestępstwa potrzebna jest rozpoznawalna zmysłami zmiana rzeczywistości np. zabójstwo b)przestępstwa formalne – ocenie prawno – karnej podlega samo zachowanie sprawcy (działanie lub za-niechanie) Morderstwo sądowe – sędziowie, czy prokuratorzy okresu stalinizmu, mogłoby jednak dotyczyć także np. zmowy świadków powodującej skazanie niewinnej osoby. III. a) przestępstwa powszechne – ich sprawcą może być każdy, kto spełnia ogólne warunki odpowiedzialno-ści karnej (określony wie, poczytalność, typizacja przestępstwa) wiąże się to z hipotezą przepisu. b) indywidualne (właściwe i niewłaściwe)– skonkretyzowana osoba i czynność np. matka zabijająca dziecko w trakcie lub bezpośrednio po porodzie, funkcjonariusz publiczny przyjmujący łapówką w związku z pełnieniem swojej funkcji. IV. Czyn i okoliczności go wyłączające. „Nullum crimen sine actione” Czyn to działanie jak i zaniechanie (wtedy gdy ktoś ma obowiązek działania) in. aspekt czynny i bierny. Okoliczności wyłączające czyn:
6
a) zachowanie pod wpływem przymusu fizycznego nieodpartego (vis absoluta) – nie ma czynu, bo nie ma wolnego wyboru w zachowaniu sprawcy; przymus psychiczny (vis compulsiva)
b) zachowanie odruchowe – brak psychicznego sterowania zachowaniem zewnętrznym.
V. Zachowanie bezprawne. Tj. niezgodne z normatywnymi wzorcami zachowania, bez znaczenia jest charakter normy prawnej. Okoliczności wyłączające bezprawność to tzw. kontratypy (wprowadził to pojęcie prof. Władysław Wol-ter) i dzielą się na: a) ustawowe – obrona konieczna (art. 25 KK), stan wyższej konieczności (art. 26 KK), dozwolone ryzyko (in. nowatorskie, eksperyment – art.27 KK). b) pozaustawowe:
zgoda pokrzywdzonego (in. dysponenta dobra);
działanie w granicach obowiązku lub uprawnienia prawnego:
o czynności służbowe lub urzędowe (np. pozbawienie wolności przez policjanta, zajęcie mienia przez komornika, wykonanie kary śmierci)
o zabiegi lecznicze (cel leczniczy, zgoda pacjenta, uprawnienia osoby przeprowadzającej zabieg, zabieg przeprowadzony zgodnie ze sztuką medyczną)
o uprawianie sportu (legalność dyscypliny, cel sportowy, zgoda uczestnika zmagań sporto-wych, poszanowanie reguł określających daną dyscyplinę
o karcenie wychowawcze (w zawężonym zakresie – małoletnich0
o zachowanie zwyczajowe (np. Śmigus – dyngus, straszenie w Halloween).
Ad. zgoda pokrzywdzonego Warunki dotyczące zgody:
może być wyrażona tylko przez dysponenta dobra
trzeba mieć zdolność do czynności prawnych
zgoda musi mieć charakter „ex ante”, a nie „ex post”, tj. musi być wyrażona przed lub w trakcie naruszenia, nie może być po (postać przebaczenia)
musi być wyrażona na serio
musi być precyzyjna
Jeżeli „zgoda” występuje w typizacji przestępstwa, to jej brak dekompletuje przestępstwo i nie trzeba stosować kontratypu. Nie można wydać zgody na naruszenie pewnych dóbr, np. życia, art. 150 KK – przestępstwo eutanazji. Obrona konieczna. Wiąże się z pojęciami zamachu obrony. Zamach – zachowanie człowieka, które zmierza do naruszenia jakiegoś dobra zasługującego na prawną ochronę. Cechy zamachu – bezprawny, pochodzący od człowieka, musi naruszać norm prawną, rzeczywisty i bez-pośredni. W obronie koniecznej bronić można swoich jak i czyichś dóbr (pomoc konieczna). Konieczność należy wiązać z tym, iż obrona nie może być przedwczesna, ani spóźniona. Eksces ekstensywny – przekroczenie obrony koniecznej, na wszelki wypadek. Eksces intensywny – odpieranie ataku przy użyciu środków niewspółmiernie intensywnych do jego inten-sywności.
Wykład 4 08.11.02
Okoliczności wyłączające winę:
1. Błąd, co do znamion czynu zabronionego. Art. 28 par. 1 KK
7
Wyłączenie umyślności czynu – okoliczność dekompletująca stronę podmiotowa czynu zabronionego, nie wyłącza nieumyślności. Art. 28 par. 2 KK – błąd, co do znamion czynu uprzywilejowanego (np. dzieciobójstwo) i jego funkcją nie jest wyłączenie umyślności, lecz umniejszenie winy, ten błąd wpływa na stopień winy, ale jej nie wy-łącza, powoduje w konsekwencji zmianę kwalifikacji prawnej czynu. Istota błędu opiera się na mylnym wyobrażeniu rzeczywistości – nieświadomości opisującej znamiona czynu zabronionego z punktu widzenia dowodowego. Nieświadomość znamion – błąd dotyczy tylko i wyłącznie znamion strony przedmiotowej i znamienia opisującego podmiot czynu zabronionego, co jest istotne przy przestępstwach indywidualnych. Kiedy sprawca ponosi odpowiedzialność karną w sytuacji nieumyślności sprawcy działającego w błędzie:
gdy ustawodawca wprowadza karalny występek nieumyślny (np. nieumyślne pozbawienie ży-cia);
spełnienie warunków określonych w art. 9 par. 2 KK;
ustalenie winy (art. 1 par. 3 KK).
Funkcje winy w kodeksie karnym:
legitymizująca odpowiedzialność karną – nie ma przestępstwa bez winy art. 1 par. 3 KK
limitującą odpowiedzialność karną – kara nie może przekroczyć stopnia winy – art. 53 par. 1 KK.
Znamiona typu podstawowego czynu zabronionego – art. 28 par. 1 KK. Typ uprzywilejowany (łagodniej karany) – zabójstwo eutanatyczne, dziecka przez matkę w okresie poro-du. Typ kwalifikowany (surowiej karany) – zabójstwo z użyciem broni palnej. Art. 9 par. 1 i par. 3 KK Błąd, co do znamion uprzywilejowujących – art. 28 par. 2 KK, jego istota polega tylko na mylnym wy-obrażeniu. Są błędy, które tylko umniejszają winę. Art. 29 KK – błąd nieusprawiedliwiony (sąd może nadzwyczajnie złagodzić karę)
2. Przekroczenie granic obrony koniecznej.
Konsekwencje – sprawca przestępstwa w warunkach przekroczenia granic obrony koniecznej. Przywileje sprawcy – ta sytuacja nie została przez niego sprowokowana – sąd może nadzwyczajnie zła-godzić karę, a nawet odstąpić od wymierzenia kary, co jest i tak wyrokiem skazującym, bo uznaje się winę sprawcy. Art. 25 par. 3 KK – broniący się przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzbu-rzenia wywołanych usprawiedliwionymi okolicznościami sąd odstępuje od wymierzenia kary (spraw-ca nie podlega karze – zmiana nowelizacyjna sąd wydaje orzeczenie umarzające postępowanie lub go nie wszczyna – art. 17 KPK) Stan wyższej konieczności – art. 26 KK, wiąże się z możliwą kolizją dwóch dóbr, z których każde podle-ga ochronie prawnej, a nie można ich jednocześnie uratować. Dla ratowania jednego z dóbr znajdujących się w kolizji trzeba poświęcić drugie dobro. Niebezpieczeństwo (zagrożenie) dla jakiegoś dobra – nie musi być bezprawne, jego źródłem nie musi być człowiek (np. siły przyrody, zwierzę) musi być rzeczywiste i bezpośrednie (analogicznie jak zamach). Trzy zasady dotyczące stanu wyższej konieczności:
1. subsydiarności – wyznacza granice stosowania stanu wyższej konieczności, powołać się na nią skutecznie można tylko wtedy, gdy nie było możliwości ratowania jednego dobra poprzez po-święcenie innego np. czyjegoś;
8
2. proporcjonalności – wiąże się z wartością dóbr znajdujących się w kolizji, kierujemy się kryte-rium obiektywnym; możliwe są następujące relacje dóbr względem siebie:
dobro poświęcane może mieć wartość mniejszą od dobra ratowanego;
dobro poświęcane może mieć wartość identyczną jak dobro ratowane;
dobro poświęcane może mieć wartość większą od dobra ratowanego, ale nie w sposób oczywi-sty, nie może być rażącej dysproporcji na tyle, by powiedzieć, że dobro poświęcone miało wartość oczywiście większą od wartości dobra ratowanego przekroczenie granic stanu wyższej konieczności.
Konsekwencją jest dychotomia stanu wyższej konieczności:
okoliczność wyłączająca winę – gdy dobro poświęcone ma wartość identyczną lub więk-szą niż dobro ratowane, ale nie w sposób oczywisty, nie jest to działanie legalne, lecz po-święcający dobro znajduje się w anormalnej motywującej sytuacji i nie można mu posta-wić zarzutu przewinienia (nie można wymagać innego zachowania)
okoliczność wyłączająca bezprawność (kontratyp) – dobro poświęcone ma wartość mniej-szą od dobra ratowanego, z pozycji interesu społecznego jest to zachowanie korzystne i le-galne.
3. wyłączności – wiąże się z brakiem możliwości powoływania się na stan wyższej konieczności, przez niektóre kategorie osób, które są związane z ochroną (ratowaniem) określonych dóbr (stra-żacy, lekarze, policjanci, wojskowi).
Kolizja obowiązków – art. 26 par. 5 KK gdy z kilku ciążących na sprawcy obowiązków może on speł-nić tylko jeden obowiązek, co do pozostałych można powołać się na stan wyższej konieczności, nie jest to odmiana stanu wyższej konieczności, przepisy dotyczące tego stanu stosuje się odpowiednio. Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności:
złamanie zasady subsydiarności – poświęcono dobro, dla innego, które można było uratować w inny sposób;
złamanie zasady proporcjonalności – dobro poświęcone miało oczywiście większą wartość;
eksces ekstensywny – zareagowano za wcześnie lub za późno.
FORMY POPEŁNIANIA PRZESTĘPSTWA I. Postacie stadialne. II. Postacie zjawiskowe. Ad. I Podział:
a) przygotowanie;
b) usiłowanie;
c) dokonanie
wiążą się one z tzw. drogą przestępstwa. Przestępstwo przechodzi przez pewne fazy – bliższe lub dalsze dokonaniu. Ad. a) Art. 16 KK zachodzi, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmie czynności przy-gotowawcze (stworzenie warunków do usiłowania) – aspekt podmiotowy (wejście w porozumienie z in-nymi osobami) lub aspekt przedmiotowy (gromadzenie środków, sporządzanie planów działania, groma-dzenie informacji w celu popełnienia przestępstwa). Przygotowanie karane jest (w granicach sankcji ustawowych) w polskim prawie karnym tylko, jeżeli ustawa tak stanowi:
przygotowanie do fałszowania pieniędzy i dokumentów;
wykroczenie w fazie przygotowania nie są karalne.
9
Ad. b) Kolejna faza zmierzania do osiągnięcia skutku przestępnego – zachodzi, gdy sprawca w zamiarze popeł-nienia czynu zabronionego zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które nie następuje. Nie wszystkie przestępstwa mogą występować w postaci usiłowanej (przestępstwa nieumyślne) – brak zamiaru. Nie można usiłować popełnić przestępstwa jednochwilowego. Element bezpośredniego zmierzania do dokonania – tym usiłowanie różni się od przygotowania, które zmierza pośrednio do dokonania. Nie można wytyczyć pewnej granicy między usiłowaniem a przygotowaniem w oderwaniu od konkretne-go typu przestępstwa. Rodzaje usiłowania i jego karalność: 1. a) usiłowanie zakończone – sprawca podjął wszelkie czynności zmierzające do dokonania, a pomimo tego do dokonania nie doszło (oddał strzał i chybił); b) usiłowanie niezakończone – nie podjął wszelkich czynności zmierzających do dokonania (trzymanie „na muszce”) 2. a) usiłowanie udolne – takie, które obiektywnie może prowadzić do dokonania (podanie toksyny, która jednak nie zadziała) b) usiłowanie nieudolne – zachodzi, kiedy dokonanie jest niemożliwe ze względu na użycie środków nie nadających się do tego lub z powodu braku przedmiotu przestępstwa, nieudolność usiłowania jest cechą, którą oceniamy ex ante – z chwilą podjęcia czynności zmierzających do dokonania wiadomo było, że do dokonania nie dojdzie, np. użycie pistoletu gazowego w zamiarze zabójstwa, problem błędu co do wła-ściwości jakiegoś środka, strzał do trupa lub manekina, włamanie się do pustego mieszkania. 3. Usiłowanie kwalifikowane – takie usiłowanie, które niejako „po drodze” realizuje ustawowe znamiona innego przestępstwa, kwestia odpowiedzialności przy czynnym żalu. 4. Karalność usiłowania – za usiłowanie dokonania przestępstwa sprawca odpowiada w takich samych granicach jak za dokonanie – brak skutku lub jego niewystąpienie rzutuje na stopień szkodliwości spo-łecznej czynu, a to przekłada się na sądowy wymiar kary – kara będzie mniej surowa. Modyfikacje karalności:
usiłowanie nieudolne – sąd może karę nadzwyczajnie złagodzić, a nawet odstąpić od jej wymie-rzenia, może też wymierzyć karę w granicach upoważnienia ustawowego (zależy od decyzji są-du), jest karalne tylko, jeżeli sprawca błądzi co do właściwości użytych środków lub co do braku przedmiotu przestępstwa – w przeciwnym razie nie podlega karze
czynny żal – podjęcie starań w celu zapobieżenia wystąpieniu skutku, może być skuteczny lub nieskuteczny, wiąże się z usiłowaniem niezakończonym:
czynny żal skuteczny – sprawca nie podlega karze za to do czego zmierzał, ale odpowiada za to co było „po drodze” (nie zabił, ale ciężko zranił)
czynny żal nieskuteczny – sąd może nadzwyczajnie złagodzić karę (może ją wymierzyć w granicach upoważnienia ustawowego)
dobrowolne odstąpienie – gdy zmierzając do dokonania w pewnym momencie usiłowania sprawca tą akcję przerywa, odstępuje od niej wiąże się to z usiłowaniem niezakończonym, to odstąpie-nie od usiłowania, a nie od zamiaru usiłowania, musi być ono niewymuszone przez zewnętrzne okoliczności, bodźce (niesprowokowane), pochodzące z woli sprawcy, prof. Śliwiński: „dobro-wolne odstąpienie zachodzi wtedy, kiedy sprawca może, ale nie chce, niedobrowolne odstępstwo wtedy, gdy chce a nie może”
Konsekwencje dobrowolnego odstępstwa – analogiczne jak żal czynny skuteczny (sprawca nie podlega karze).
10
Ad. c) Dokonanie – zachodzi, gdy sprawca zrealizował wszystkie znamiona popełnionego przestępstwa.
Wykład 5 22.11.02
II. Postacie zjawiskowe przestępstwa. Formy zjawiskowe łączą się z udziałem podmiotów przestępstwa, kryterium jest zachowanie przestęp-ców: sprawstwo, podżeganie i pomocnictwo. 1. Sprawstwo:
a) pojedyncze – sprawca jeden, bezpośredni;
b) kierownicze – nie realizują znamion przestępstwa poprzez swoje zachowanie, lecz nim kierują;
c) polecające – sprawca nie realizuje znamion przestępstwa bezpośrednio, lecz wykorzystując uza-leżnienie sprawcy bezpośredniego powoduje realizację przestępstwa (np. przełożony w wojsku, dealer – narkoman, rodzic – dziecko);
d) współsprawstwo – konfiguracja wieloosobowa: wspólnie i w porozumieniu, wedle pewnego po-działu ról, odpowiada się za całość przestępstwa.
Współsprawstwo umożliwia przestępstwo, pomocnictwo je ułatwia.
e) równoległe (koincydentalne) – przypomina współsprawstwo: element osobowy, jakim jest wielość sprawców, lecz nie istnieje między nimi porozumienie co do realizacji znamion czynu przestępne-go.
2. Podżeganie – określony podmiot nie realizuje w żaden sposób znamion przestępstwa, lecz nakłania do tego inną osobę. Strona podmiotowa w zamiarze bezpośrednim. 3. Pomocnictwo – ułatwiane czynu zabronionego. Strona podmiotowa także w zamiarze ewentualnym. Współdziałający w popełnieniu przestępstwa odpowiadają w granicach swojej umyślności / nieumyślno-ści, czyli tego, do czego zmierzali. Jest to zasada indywidualizacji odpowiedzialności sprawcy. III. Zbieg przepisów i zbieg przestępstw. 1. Zbieg przepisów (art. 85 i kolejne KK). Zachodzi, gdy sprawca dopuszcza się kilku przestępstw zanim zapadł wyrok za którekolwiek z nich, cho-ciażby nieprawomocny. Nie może ich dzielić okres przekraczający czas przedawnienia. Zbieg:
a) jednorodny – kilka czynów, z których każdy realizuje znamiona tego samego przestępstwa
b) niejednorodny – różne przestępstwa
Wymiar kary w przypadku zbiegu przestępstw: Sąd wymierza kary jednostkowe za każde z przestępstw, a później karę łączną, która nie może być niższa od najsurowszej z kar jednostkowych, ani tez wyższa od sumy tych kar (jeżeli chodzi o karę pozbawienia wolności) Kara łączna a wyrok łączny. Różnica ma charakter procesowo – prawny, a nie materialno – prawny. Wyrok łączny zastępuje wyroki jednostkowe wg zasad dotyczących kar łącznych. Stosuje go ostatni sąd, ale tylko w przypadku sądów tego samego rzędu. Przy sądach różnego rzędu, wyrok łączny orzekany jest przez ostatni sąd wyższego rzędu. W przypadku zaś sądów powszechnego i specjalnego orzeka ten, który wydał wyrok surowszy. 2. Ciąg przestępstw (bliski jednorodnego zbiegu przestępstw).
11
Składa się na niego kilka przestępstw nieprzedzielonych wyrokiem. Każde z przestępstw w ciągu wy-czerpuje znamiona jednego typu przestępstwa i są one popełnione w krótkich odstępach czasu w podobny sposób. Wymierza się karę zaostrzoną o połowę (maksymalnie) Występują np. zbiegi ciągów przestępstw. 3. Zbieg przepisów. Różnicą jest to, iż nie ma tu wielości czynów. Jeden czyn wyczerpuje wiele przepisów. Jest to kumula-tywny zbieg przestępstw (zbieg realny). Jedno przestępstwo o kwalifikacji złożonej, ponieważ wg kodek-su jeden czyn = jedno przestępstwo. Multikwalifikacja wygląda przykładowo: w oparciu o art. A, art. X oraz art. Z w związku z art. 11 par. 2 KK. Nie chodzi tu o wymiar kary, który regulowany jest art. 11 par. 3 KK wymierza się karę z przepisu przewidującego karę najsurowszą. Przy identycznych sankcjach trzeba wybrać przepis, który został naj-pełniej wyczerpany danym czynem. 5. Recydywa. Jest to powrotność do przestępstwa pojęcie prawnicze. Występuje w kilku znaczeniach: jurydycznym (art. 64 KK), kryminologicznym i penitencjarnym. Recydywa specjalna:
a) podstawowa – przestępca dopuszcza się dwóch przestępstw podobnych (wg art. 115 KK). Spraw-ca za pierwsze z nich odbył min. 6 miesięcy kary pozbawienia wolności i po jej odbyciu dopuścił się drugiego czynu w ciągu 5 lat. W zakresie wymiaru kary sąd wymierza karę przewidzianą za dane przestępstwo do górnej granicy kary powiększonej o połowę. Nie można warunkowo umo-rzyć postępowania karnego, a zwolnić przed odbyciem 50% kary.
b) Wielokrotna – minimum 3 przestępstwa, czyli ten, kto odpowiada w warunkach recydywy spe-cjalnej podstawowej dopuszcza się przestępstwa wymienionego w art. 64 KK, po odbyciu min. 1 roku łącznej kary pozbawienia wolności w okresie 5 lat (oba skazania na min. 6 miesięcy, a nie np. 8 +4).
Sąd wymierza karę pozbawienia wolności (nawet jeżeli inne kary są normalnie dopuszczalne), powyżej dolnej granicy do górnej powiększonej o połowę. Art. 65 KK przewiduje odnośnie przestępczości zorganizowanej i zawodowej konsekwencje takie jak w/w.
Wykład 6 29.11.02
1. Pojęcie:
a) prawa karnego procesowego – zespół norm, które regulują przebieg procesu karnego
b) pojęcie procesu karnego – postępowanie karne, procedura karna.
2. Funkcje procesu karnego:
a) Oskarżenia
b) Obrony
c) Orzekania – wykonywana jest przez organ prowadzący postępowanie (w postępowaniu przy-gotowawczym – prokurator, w jurysdykcyjnym – sąd).
Strona bierna – podejrzany, oskarżony. Strona czynna – oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony. organ procesowy
strona czynna strona bierna (funkcja oskarżenia) (funkcja obrony)
12
3. Funkcja prawa karnego procesowego:
a) porządkująca
b) koordynacyjna
c) gwarancyjna.
4. Procedura karna.
W znaczeniu abstrakcyjnym reguluje szereg wielu czynności.
a) KPK:
Reguluje status uczestników procesu;
Ustala zakres, sposób, przebieg czynności, które regulowane są w procedurze karnej.
b) Koordynuje działania organu procesowego z możliwymi działaniami innych organów w pro-cesie.
5. Proces.
Jego celem jest ustalenie odpowiedzialności karnej – doprowadzenie do odpowiedzialności, reali-zacja tego, co prawo karne materialne przewiduje (cel nadrzędnych).
a) zasadniczy;
b) pomocniczy – postępowanie dowodowe, w zakresie stosowania środków zapobiegawczych, proces adhezyjny, postępowanie o otworzenie akt, postępowanie zabezpieczające
Proces adhezyjny – kiedy istnieje możliwość dochodzenia roszczeń majątkowych w procesie kar-nym, jednakże tylko takich, które bezspornie wynikają z przestępstwa.
6. Postępowanie.
a) w trybie zwyczajnym – zasadnicze postępowanie;
b) w trybach szczególnych:
kodeksowe:
tryb uproszczony
tryb prywatno – skargowy
postępowanie nakazowe
pozakodeksowe
postępowanie karne skarbowe (kodeks karny skarbowy)
postępowanie w sprawach o wykroczenia – ustawa z 07.08.2001 (prawo wy-kroczeń) w sprawach o wykroczenia rozstrzygają sądy grodzkie (wydziały sądu rejonowego), kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (2001 r.)
postępowanie w sprawach dla nieletnich (08.1982 r.) w sprawach z zakresu powszechnego (tylko!) 0 może być prowadzone w związku z demoralizacją nieletniego lub w sprawie popełnienia czynu karalnego (jeżeli się takiego dopu-ścił sędzia może oddać sprawę pod postępowanie poprawcze, ew. oddać pod postępowanie opiekuńczo – wychowawcze – procedura cywilna)
Źródła procedury karnej:
kodeks postępowania karnego z 06.06.1991 (wszedł w życie 01.09.1998)
rozporządzenia z delegacją ustawową (odesłanie w KPK)
7. Wykładnia – interpretacja przepisów (przepis należy czytać i tłumaczyć tak jak zostało to napisane – interpretacja słów):
a) wykładnia legalna (art. 115) – powszechnie obowiązująca o charakterze definicyjnym, takiej wykładni dokonuje TK;
b) wykładnia: językowa, gramatyczna, systemowa, logiczna, semantyczna, naukowa, organów procesowych;
13
c) w prawie karnym materialnym nie można stosować analogii – wszystko musi być opisane, skryminalizowane (uznane przez ustawodawcę za czyn zabroniony, przeciwieństwem jest de-kryminalizacja), luka w prawie karnym nie może być uzupełniona analogią;
d) można stosować w procedurze karnej analogię tylko wtedy, gdy będzie to z korzyścią dla podmiotu, na rzecz którego interpretujemy przepis;
e) wykładnia celowościowa może być stosowana w ostateczności, gdyż „nagina” przepis do konkretnego celu.
8. Postępowanie przygotowawcze.
W zależności od wagi sprawy prowadzi się śledztwo lub dochodzenie (art. 309 KPK). Dominus lidis (pan procesu) jest prokurator, prowadzi on śledztwo(art. 311 KPK), a tam gdzie inne organy prowadzą dochodzenie, nadzoruje on to postępowanie (art. 326 KPK). Prokurator może zlecić śledztwo Policji, obowiązuje zasada hierarchicznego postępowania. Stronami postępowania przygotowawczego (art. 299 par. 1KPK) są:
a) Strona czynna:
pokrzywdzony
b) Strona bierna:
Podejrzany.
Przestępstwa publiczno – skargowe ścigane są z urzędu – gdy organ się o nim dowie ma obowiązek wszcząć postępowanie (zasada legalizmu). Proces rozpoczyna się od zawiadomienia o przestępstwie (art. 304 par. 1 i 2 KPK) lub od uzyskania in-formacji o przestępstwie. Zawiadomienie:
obowiązek społeczny – brak sankcji;
istnieją przestępstwa, w przypadku których zawiadomienie jest obowiązkowe (art. 240 KPK – zabójstwo, szpiegostwo); grozi odpowiedzialność karna od 1 miesiąca do 3 lat w razie niezawiadomienia (chyba, że zrobił to ktoś inny).
Zawiadomienie:
jeżeli jest wiarygodne, to w trybie art. 303 i 304 KPK organ musi wydać postanowienie o wszczę-ciu postępowania;
organ może przeprowadzić postępowanie sprawdzające (art. 307 KPK) w celu stwierdzenia wia-rygodności, zawiadamia on w ciągu 30 dni o wszczęciu / odmowie wszczęcia postępowania;
nie ma czasu na wydanie postanowienia (zabezpiecza się ślady i dowody przed formalnym wszczęciem postępowania), pierwsza czynność uważana jest za faktyczne rozpoczęcie procesu – art. 308 KPK, termin 5 dni od dokonania pierwszej czynności na postanowienie o formalnym wszczęciu postępowania lub o umorzeniu postępowania.
Celem postępowania przygotowawczego (art. 297 KPK) jest ewentualne wykrycie sprawcy, w trybie art. 313 wydaje się postanowienie o postawieniu zarzutów, przeprowadza się czynności dowodowe, które mają wykazać winę sprawcy (czy czyn zawiera ustawowe znamiona czynu za-bronionego). Koniec postępowania przygotowawczego:
skierowanie aktu oskarżenia do sądu (organ procesowy ma obowiązek poinformowania pokrzyw-dzonego, podejrzanego i osobę, która o przestępstwie zawiadomiła art. 334 KPK);
wniesienie przez prokuratora do sądu wniosku o warunkowe umorzenie postępowania;
brak podstaw do prowadzenia postępowania – prokurator umarza postępowanie, takie postano-wienie wydane przez Policję musi być zatwierdzone przez prokuratora;
wniosek prokuratora do sądu o zastosowanie środków zabezpieczających co do osób niepoczytal-nych;
zawieszenie postępowania art. 22 i 326 KPK.
14
Wcześniej jest zamknięcie postępowania przygotowawczego – zapoznanie się ze zgromadzonym materia-łem – 3 dni, po ich upływie wydaje się postanowienie o zamknięciu postępowania – prokurator ma 14 dni na sformułowanie aktu oskarżenia, 7 dni, gdy podejrzany jest tymczasowo aresztowany. Istnieje możliwość zażalenia na postanowienia prokuratora w ramach postępowania przygotowawczego do prokuratora nadrzędnego.
9. Stadium jurysdykcyjne.
a) Części stadium:
I instancja;
II instancja;
Postępowanie po prawomocności (np. kasacja, wznowienie postępowania)
Sąd może incydentalnie działać w postępowaniu przygotowawczym.
b) Strony w postępowaniu sądowym:
czynna:
oskarżyciel publiczny (prokurator, w sprawach o wykroczenia Policja);
oskarżyciel posiłkowy (może być nim pokrzywdzony):
o uboczny;
o subsydiarny;
oskarżyciel prywatny – pokrzywdzony;
powód cywilny – przy procesie adhezyjnym.
Strona bierna – oskarżony (wyłącznie osoba fizyczna).
c) Rozprawa główna (postępowanie przed sądem I instancji).
Na rozprawie bada się formalne warunki aktu oskarżenia, potem merytoryczne (art. 339 KPK)
Wykład 7 06.12.02
I. Zasady procesowe.
ogólno prawne;
dotyczące procedury;
bezpośrednio wpływające na regulację procedury karnej:
pewne idee i dyrektywy, które kształtowały się w czasie (np. status procesowy oskarżone-go);
w sensie abstrakcyjnym – są to pewne idee, które mogą być skonkretyzowane w poszcze-gólnych przepisach lub normach prawnych (zasady te znajdują swój ustawowy wyraz w obowiązujących przepisach), wyrażanie zasad w przepisach.
Część ogólna KPK – zasady procesowe (ale także w części szczególnej) wyznaczają model procesu kar-nego. 1. Modele procesu:
a) model skargowy – sądy działają tylko wtedy, gdy wpłynie do nich wniosek od upraw-nionego podmiotu (wyjątkowo sądy mogą dokonywać czynności z urzędu);
b) proces inkwizycyjny – przeciwieństwo procesu skargowego.
Zasada:
praworządności – wyrażona jest w Konstytucji
humanitaryzmu – art. 42 Konst. i KPK
demokratyzmu – art. 3 KPK udział czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości:
instytucja ławników;
wyrok ustala się przez głosowanie;
kuratorzy społeczni;
15
poręczenie społeczne (kierownictwa zakładu pracy, organizacji społecznej)
przedstawiciel społeczny (KPK z 1969, KK z 1992 roku – praktycznie nie funkcjonuje) – stoi na straży statutowych interesów danej organizacji, ma być czynnikiem obiektywnym.
Art. 304 par. 2 KPK – jeżeli o przestępstwie publ. – skarg. dowie się instytucja, jej kierownik ma bez-względny obowiązek zawiadomienia organów ścigania. 2. Model skargowy: Zasada skargowości – art. 14 KPK (związane z postępowaniem przed sądem) sąd wszczyna po-stępowanie tylko wtedy, gdy istnieje skarga uprawnionego podmiotu. Skargi:
a) zasadnicze (podstawowe);
b) etapowe;
c) incydentalne.
Zasada skargowości jest realizowana w toku postępowania zasadniczego (najczęściej w I i II instancji lub trybie postępowania nadzwyczajnego). I instancja:
do sądu musi wpłynąć akt oskarżenia albo wniosek o warunkowe umorzenie postępowania, lub pozew w procesie adhezyjnym, są to skargi zasadnicze, zaś wniosek o umorzenie postępowania lub zastoso-wanie środków zabezpieczający to skargi incydentalne;
postępowanie przed sądem I instancji kończy się:
o brak środków odwoławczych po tym, jak sąd orzekł
o wyrok wydany uprawomocnia się po 7 dniach;
o wniosek o uzasadnienie i o doręczenie odpisów wyroku wraz z uzasadnieniem – gdy strona chce złożyć apelację – czas 7 dni, jeżeli taki wniosek w tym terminie nie wpłynie, wyrok staje się pra-womocny; po dostarczeniu odpisu jest 14 dni na złożenie apelacji (prawomocność po 21 dniach);
o skargi etapowe – uruchamiają proces odwoławczy:
apelacja przysługuje od wyroku;
zażalenie – przysługuje od zarządzenia lub postanowienia.
Wyrok w II instancji staje się prawomocny z chwilą ogłoszenia – jest 30 dni na złożenie kasacji (sporny charakter – etapowy czy incydentalny), jest to nadzwyczajny środek zaskarżenia. Skargi incydentalne:
a) kasacja;
b) wniosek o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem;
c) zażalenie stron na stosowanie środków zapobiegawczych;
d) żądanie odszkodowania za tymczasowe aresztowanie oraz niesłuszne skazanie;
e) wniosek o ułaskawienie.
Skargowość – w toku ale i poza tokiem postępowania (skargi incydentalne) Zasada postępowania sądu z urzędu:
sąd może z urzędu stwierdzić nieważność w trybie art. 102;
może też podjąć postępowanie warunkowo umorzone (w trybie art. 549).
Zasada legalizmu – art. 10 KPK:
a) jeżeli organ procesowy dowie się o przestępstwie publ. – skargowym ściganym z urzędu, ma bezwzględny obowiązek wszczęcia postępowania z urzędu;
b) funkcjonuje we wszystkich działach prawa pozytywnego;
16
c) w procesie karnym ma szczególne znaczenie (oskarżyciel publiczny ma obowiązek wnieść do sądu akt oskarżenia – nawet, gdy pokrzywdzony się z oskarżonym dogadał, strony nie mogą dysponować procesem).
Przestępstwo wnioskowe – inicjatywa leży wyłącznie w rękach pokrzywdzonego (art. 12):
a) organ procesowy nie może wszcząć postępowania, jeżeli nie ma wniosku;
b) wniosek ten może być cofnięty:
w stadium przygotowawczym – za zgodą prokuratora;
w stadium jurysdykcyjnym – do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego za zgodą sądu;
c) powoduje to, że w danej sprawie wniosku ponownie złożyć już nie można:
wyjątek – zgwałcenie (nie można cofnąć wniosku)
Przestępstwa prywatno – skargowe – od razu wnosi się akt oskarżenia. Zasada oportunizmu (przeciwna do legalizmu) – treść art. 11 KPK: organ może podjąć decyzję o ściga-niu, jeżeli nie ma potrzeby karania, gdy wymierzono podejrzanemu karę lub toczy się przeciw niemu po-stępowanie (zależne tylko od organu, pokrzywdzony nie ma nic do powiedzenia) chodzi o przestępstwa zagrożone karą do 5 lat pozbawienia wolności. Czyn staje się przestępstwem, gdy można go komuś przypisać. Znikomy stopień szkodliwości społecznej czynu – ocena należy do organu procesowego. Art. 60 KPK – prokurator w sprawach prywatno – skargowych może przystąpić do postępowania, gdy uzna, że istnieje potrzeba ochrony interesu społecznego. Zasada kontradyktoryjności – możliwość prowadzenia przez strony sporu (walka stron), wiąże się z zasa-dą skargowości i funkcją prawa karnego, spór toczy się zawsze pomiędzy stronami i tylko między nimi (nie ma organu). W KPK istnieje instytucja mediacji, porozumienia. Cztery warunki kontradyktoryjności:
1. proces kontradyktoryjny – 3 podmioty obowiązkowe: organ i 2 strony;
2. musi być określony przedmiot sporu;
3. strony muszą mieć równe uprawnienia;
4. dyspozytywność materiałem dowodowym po stronie stron.
Brak jest pełnej kontradyktoryjności w procesie karnym:
zgodnie z art. 167 KPK dowody prowadzone są na wniosek stron lub z urzędu;
art. 170 KPK – w określonych sytuacjach organ procesowy może oddalić wniosek dowodowy, na taką decyzję nie przysługuje zażalenie;
kontradyktoryjność w procesie to kwestia umowna.
Ad. 1. Stadium przygotowawcze – organ procesowy jest zawsze, pokrzywdzony jest hipotetycznie, obowiązek wszczęcia postępowania (art. 303 KPK), ale brak podejrzanego, bo celem tego stadium jest wykrycie sprawcy, dopiero po przedstawieniu zarzutów można mówić o podejrzanym. W stadium jurysdykcyjnym są zawsze organ, podejrzany i pokrzywdzony. Ad. 2. Ten warunek musi być zawsze spełniony – strony wiedzą, jakie są zarzuty i kwalifikacja prawna czynu. Ad. 3. Uprawnienia:
o charakterze bezwzględnym (ich realizacja jest uzależniona od woli samego uprawnionego);
o charakterze względnym (ich realizacja jest uzależniona od decyzji, zgody organu procesowego).
17
W postępowaniu przygotowawczym strony mogą mieć różne uprawnienia (jedna o charakterze względ-nym, a druga bezwzględnym). W stadium sądowym zachowane jest równouprawnienie stron (choć prokurator ma większe uprawnienia). X X X Art. 2 (cele i zadania postępowania karnego) – zasada prawnej represji (par. 1) i prawdy materialne (par. 2): nie należy jej rozumieć dosłownie, za prawdę uznaje się też duży stopień prawdopodobieństwa, grani-czący z pewnością. Art. 2 par. 1 – cele procesu karnego (zapobieganie, a nie tylko zwalczanie przestępczości) pkt. 3 – ochrona ważnych interesów pokrzywdzonego w procesie karnym; pkt 4 – postępowanie powinno zakończyć się w rozsądnym terminie. Zasada czynnika społecznego. art. 4 – zasada obiektywizmu; art. 5 – domniemanie niewinności, zasada in dubio pro reo; art. 6 – zasada prawa do obrony; art. 7 – zasada swobodnej oceny dowodów; art. 9 – zasada oficjalności; art. 10 – zasada legalizmu art. 11 – zasada oportunizmu; art. 14 – zasada skargowości; art. 16 – zasada niezbędnej informacji uczestników postępowania o przysługujących im prawach i obo-wiązkach; zasada jawności; zasada ustności – pisemności; zasada bezpośredniości.
Wykład 8 13.12.02
I. Przesłanki procesowe art. 17 (na pamięć).
1) Są to warunki dopuszczalności procesu:
a) W sensie faktycznym – czyn ustawowo zabroniony o szkodliwości społecznej większej niż znikoma i zawiniony.
b) W sensie prawnym – przedawnienie i inne przesłanki z art. 17, art. 12 (skarga uprawnio-nego podmiotu).
2) Przesłanki
a) ogólne i szczególne;
b) dodatnie i ujemne;
c) abstrakcyjne i konkretne;
d) względne i bezwzględne;
e) formalne i materialne.
Ad. a) Łączą się z postępowaniem w trybie zwyczajnym (art. 17 przesłanki ogólne) i w trybach szczególnych (przesłanki szczególne – określone w działach KPK, które regulują te tryby, np. uproszczony 468 KPK, prywatno – skargowy, nakazowy). Są też przesłanki pozakodeksowe.
Tryby szczególne wyodrębniono, by uprościć postępowanie ( przy przestępstwach zagrożonych karą do 3 lat pozbawienia wolności). Stosuje się przepisy postępowania ogólnego, z wyjątkiem tego, co zostało
18
uregulowane w postępowaniu uproszczonym (tryb 1-ego stopnia). Tryb prywatno – skargowy i nakazo-wy, są trybami 2-ego stopnia, czyli modyfikacją stopnia 1-ego, a nie postępowania ogólnego. Tryby szczególne stosowane są w prawie karno – skarbowym, podatkowym, celnym, dewizowym i o grach losowych. Aby tryb szczególny był możliwy, muszą być spełnione wszystkie przesłanki ogólne! Ad. b) Ich wystąpienie decyduje o wszczęciu procesu (przesłanki dodatnie) lub o jego niedopuszczalności (prze-słanki ujemne np. res iudicata, ne bis in idem, lis pendens). Ad. c) Abstrakcyjne – istnieją w kodeksie, choć nie zawsze są wykorzystywane. Konkretne – łączą się z konkretnym procesem karnym. Ad. d) Bezwzględne – trzeba wszcząć / umorzyć proces, bądź nie można go wszcząć. Względne – np. wniosek o ściganie, konwalidacja – możliwość usunięcia braku uniemożliwiającego pro-ces. Ad. e) Niektórzy rozdzielają przesłanki wg źródła, np. prawo karne materialne i procesowe. Inni twierdzą, że powołanie się na przesłankę załatwia kwestię merytoryczną: materialnie (np. brak znamion czynu prze-stępnego) lub formalnie (brak wniosku, immunitet).
II. Organy procesowe.
1. W postępowaniu przygotowawczym dominus lidis jest prokurator. Czyt. art. 278, 309, 311, 312 i 326 W stadium jurysdykcyjnym dominus lidis jest sąd. Prokurator staje się stroną.. Def. z art. 49 i 75 KPK na pamięć. Czyt. art. 471 – organy uprawnione do prowadzenia postępowania w trybie uproszczonym, a przed sądem występujące w roli oskarżyciela publicznego. Prokurator jeżeli wniesie akt oskarżenia eliminuje te orga-ny. Wyjątkiem jest prawo karne – skarbowe. Czyt. też organy z rozporządzenia z dnia 31.08.1998 jest to na teście. Organ postępowania przygotowawczego jest oskarżycielem na etapie jurysdykcyjnym. Policja, żandarme-ria i Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego nie mają uprawnień do bycia oskarżycielem publicznym, z wyjątkiem spraw o wykroczenia w sądach grodzkich (gł. Policja, ale nie tylko). 2. Organy w stadium jurysdykcyjnym Właściwość sądu:
Rzeczowa – który z sądów (np. rejonowy czy okręgowy) właściwy jest do rozpoznania sprawy jako sąd I-ej instancji. Art. 24 i 25 KPK.
Miejscowa – art. 31 i 32 KPK, zasadą jest miejsce popełnienia przestępstwa.
Łączna – ze względu na podmiot (art. 33) i przedmiot (art. 34) sprawy.
Z delegacji – art. 36, 37 i 43 KPK.
Funkcjonalna – co jeszcze sąd ma do zrobienia, oprócz rozpoznania sprawy, art. 24 par. 2 KPK.
Do art. 25 pamiętać art. 148 par. 4 i 156 KPK.
19
Jeżeli nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, które zostało dokonane na statku, właści-wy jest sąd portu macierzystego. Art. 40 nauczyć się wyłączenia sędziego iudex inhabilis, i art. 41 iudex suspectus. Art. 40 i 41 stosuje się odpowiednio do ławników i organów prowadzących postępowanie przygotowaw-cze. Czyt. art. 45 – 48 KPK. Rozpoczęcie przewodu sądowego zaczyna się od momentu odczytania aktu oskarżenia.
III. Inni uczestnicy procesu.
1. Art. 49 pokrzywdzony.
Nie jest to poszkodowany (pojęcie cywilistyczne). Tylko, gdy możliwy jest proces adhezyjny poszkodo-wany = pokrzywdzony. Pokrzywdzony – osoba, której dobro prawne (element materialno – prawny) zostało bezpośrednio za-grożone przez przestępstwo. Za pokrzywdzonego uważa się także zakład ubezpieczeniowy, ale tylko w takim zakresie, w jakim pokrył lub był zobowiązany pokryć szkodę. W razie śmierci pokrzywdzonego, jego prawa mogą wykonywać osoby najbliższe (art. 115 KPK) Strona nowa (jeżeli pokrzywdzony zmarł w trakcie procesu) i zastępcza(gdy pokrzywdzony przed śmier-cią nie stał się jeszcze stroną). Art. 52 prokurator za zmarłego pokrzywdzonego. Osoba posiłkowo – odpowiedzialna i interwenient. W przypadku osoby prawnej reprezentuje ją jej organ. Przy małoletnim lub ubezwłasnowolnionym przed-stawiciel ustawowy lub opiekun faktyczny.
2. Podejrzany i oskarżony. Art. 71 KPK
Podejrzany:
a) faktycznie to podmiot, któremu przedstawiono zarzuty:
W ramach dochodzenia w niezbędnym zakresie (art. 308 KPK) można ustnie przedstawić zarzut i przesłuchać tę osobę na okoliczności zarzutu. Od momentu przedstawienia zarzutu i przesłuchania osoba taka staje się podejrzanym.
Wydaje się formalne postanowienie z 313 KPK, wzywa się osobę, odczytuje zarzuty i przesłuchu-je.
b) Podmiot, o którym mowa w treści artykułu KPK, np. 244 (zatrzymanie).
Oskarżonym jest podmiot przeciwko któremu skierowano do sądu akt oskarżenia albo wniosek o wa-runkowe umorzenie postępowania. Oskarżony sensu stricte to ten, przeciwko któremu wniesiono do sądu akt oskarżenia lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Sensu largo, gdy mowa jest o takiej osobie w przepisach ogólnych.
Wykład 9 20.12.02
IV. Składy sądzące:
a) orzekające na rozprawie
b) orzekające na posiedzeniu.
Ad. a)
20
W sądzie I instancji: 1 sędzia + 2 ławników, w sprawach gdzie karą jest 25 lat pozbawienia wolności lub dożywocie: 3 sędziów i 2 ławników. W sądzie II instancji: skład zawodowy 3 sędziów z wyjątkiem 5 sędziów w sprawach o 25 lat lub doży-wocie (jeżeli nie uwzględniono wniosku prokuratora dotyczącego wysokości kary 25 lat lub dożywocia i sąd I instancji zasądził karę niższą to 3 sędziów zawodowych. W trybie uproszczonym 1 sędzia (ew. + 2 ławników), w sądzie odwoławczym też jeden sędzia. Ad. b) W sądzie rejonowym jeden sędzia, w sądzie okręgowym i innych 3 sędziów (ew. skład powiększony), jeżeli sąd odwoławczy to 3 sędziów. Poręczenia stosuje prokurator, odwołania przyjmuje sąd właściwy: rejonowy w liczbie 3 sędziów. Czyt. art. 24, 25 par. 1 KPK Proces karny jest 2-instancyjny, a cywilny 3.
V. Wyłączenia organów procesowych.
Art. 40 iudex inhabilis pamiętać pkt 2 i 3 Art. 41 iudex suspectus (zasada obiektywizmu z art. 4) Stosuje się je do odpowiednio wyłączenia ławnika (art. 44). Mają one także zastosowanie do protokolan-ta, stenografa, tłumacza, biegłego, oskarżyciela publicznego i prowadzącego postępowanie przygotowaw-cze.
VI. art. 45 – 48 → oskarżyciel publiczny i organ prowadzący postępowanie.
Postępowanie przygotowawcze w trybie uproszczonym. Czyt. art. 471 i rozporządzenie.
VII. Pokrzywdzony art. 49
Oskarżyciel posiłkowy a) uboczny i b) subsydiarny. Czyt. Art.. 316
a) Pokrzywdzony w sprawie publiczno – skargowej może wystąpić w roli oskarżyciela posiłkowego. Jeżeli oskarżyciel publiczny składa wniosek, a pokrzywdzony składa oświadczenie o staniu się stroną staje się oskarżycielem posiłkowym ubocznym. Wyjątek art. 56.
W kodeksie z 1969 roku był tylko oskarżyciel posiłkowy uboczny, ale sad musiał wydać decyzję opartą na uwzględnieniu interesu wymiaru sprawiedliwości.
b) Przestępstwo jest publiczno – skargowe, ale prokurator odmawia wszczęcia postępowania lub je umarza, wtedy pokrzywdzony może złożyć do sądu subsydiarny akt oskarżenia. Na postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia postępowania lub jego umorzeniu pokrzywdzonemu przysługu-je zażalenie do prokuratora wyższego rzędu, jeżeli ten uwzględni zażalenie, wszystko toczy się zwyczajnie, jeżeli odrzuci, to sąd w trybie 330 KPK decyduje o zasadności zażalenia. Jeżeli zgo-dzi się to zwraca sprawę organowi prowadzącemu postępowanie z dokładnymi (wiążącymi) wskazówkami. Jeżeli sąd uzna, że zażalenie jest bezzasadne sprawa się kończy. Jeżeli prokurato-rzy w I i II instancji znowu oddalą wniosek pokrzywdzonego staje się on oskarżycielem posiłko-wym subsydiarnym.
Czyt. art. 55, 306, 330, 334 (w związku z 337)
21
Moment odczytania aktu oskarżenia to rozpoczęcie przewodu sądowego, do tego momentu pokrzywdzo-ny może złożyć wniosek o bycie oskarżycielem posiłkowym. Rozprawa główna a pierwsza rozprawa główna (np. art.. 12 par. 3 KPK). Po przerwie sprawę prowadzi się jako ciąg dalszy. Jeżeli sprawę odroczono, to rozprawę rozpoczyna się na nowo. Jeżeli sąd odracza rozprawę o 7 dni i się spóźni, to przewód rozpoczyna się na nowo. Dla kwestii stania się oskarżycielem posiłkowym nie jest istotne która jest to rozprawa główna. Oskarżyciel prywatny. 3 przepisy od 59 włącznie znać b. Dokładnie. Trzeba dokładnie znać tryb prywatnoskargowy 485 – 499 KPK. Art. 486 – skład sądu: 1 sędzia (+ 2 ław-ników za 212 KK) Art. 487 – prywaty akt oskarżenia, trzeba w nim podać do kogo się go kieruje. Powód cywilny – można dochodzić roszczeń majątkowych, które wynikają bezpośrednio z przestępstwa w postępowaniu karnym (proces adhezyjny. Art. 65 na pamięć.
VIII.
1. Jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienie przestępstwa mamy osobę podejrzaną. (podej-rzany faktycznie) art. 244.
2. Podejrzany
Ten, przeciwko komu wydano postanowienie o przedstawieniu mu zarzutu i zarzut ten przed-stawiono
Osoba, której przedstawiono zarzut ustnie 308 KPK.
3. Oskarżony:
Sensu stricte – osoba wobec której skierowano wniosek o podjęcie, lub umorzenie postępowa-nia.
Sensu largo – także podejrzany.
Jeżeli podejrzany zostaje zatrzymany, to w ciągu 14 dni może się kontaktować z adwokatem lub obrońcą w obecności 3-ej osoby, jeżeli organ tak postanowi, po 14 dniach nie ma już takiej możliwości. Widzenia „wydaje” prokurator, nie ma ograniczeń czasowych ani ilościowych dla obrońcy. Czyt.: art. 74 par. 1 KPK nemo se ipsum accusare tenetum Art. 74 par 2 i dalsze obowiązki oskarżonego Art. 175 – 6 wyjaśnienia pisemne tylko jako załącznik
4. Skazany.
Wykład 10 10.01.03
Czynności procesowe Rozstrzygnięcia dzielimy na:
orzeczenia – wyroki (tylko sąd) i postanowienia
zarządzenia
22
nakazy (tylko sąd) i orzeczenia (inna nazwa tego samego
Czyt. art. 93 KPK Wyroki wydawane są na rozprawach, wyjątkowo na posiedzeniach (art. 315 KPK). Jeżeli ustawa nie wymaga wyroku lub nakazu, sąd wydaje postanowienie. W postępowaniu przygotowawczym organy prowadzące wydają postanowienia i zarządzenia. Sąd może wydać postanowienie także w tym stadium. W śledztwie postanowienia wydaje tylko prokurator (zarzą-dzenia także Policja, jeżeli prowadzi śledztwo), w dochodzeniu organy uprawnione do jego prowadzenia. Czyt. art. 16 i 100 par. 2, który mówi o obowiązku informowania głównych stron o przebiegu postępo-wania i odnosi się do stadium jurysdykcyjnego, ale w związku z art. 106 także do postępowania przygo-towawczego. Art. 16 i art. 100 par. 2 (przez art. 106) tworzą jedną zasadę zwaną zasadą lojalności procesowej w sto-sunku do stron. Na pamięć art. 101 – okoliczności, w których pewne orzeczenia sądu są nieważne od momentu wydania z mocy prawa. W teście pojawią się właściwości sądu, wyłączenia, przesłanki procesowe, art. 17, 40, 101 Sąd może zadziałać z urzędu (art. 102 i 549 do testu) np. w kwestii art. 101 np. sąd apelacyjny stwierdza-jący nieważność decyzji sądu rejonowego lub okręgowego. Narada i głosowanie udział bierze skład orzekający, ewentualnie przewodniczący dopuszcza protoko-lanta, nie sporządza on jednak protokołu, lecz wyrok. Narada jest absolutnie tajna, odstępstwem od tego jest występujące w trakcie narady „votum separatum”, wynika ono z tego, iż w polskiej procedurze głosuje się większościowo. W „votum separatum” sędzia wskazuje, iż nie przychyla się do wyroku, który został przegłosowany. Przy głosie oddzielnym wyrok musi zostać uzasadniony z urzędu, tak samo sam głos, co nie dotyczy jednak ławników. Dwa sposoby głosowania: a) totalne – przyjęte w Polsce, polega na tym, że co do winy i kwalifikacji czynu głosuje się razem, osob-no zaś, co do kary, dalej środków karnych, środków zabezpieczających i innych ewentualnych kwestii. b) parcjalne – wpierw wina, potem umyślność / nieumyślność, dalej zamiar bezpośredni / pośredni itp. Tajemnica narady i głosowania naruszana jest przez „votum separatum”, ponieważ podaje się je na wyro-ku, na życzeniu sędziego z jego danymi personalnymi. Ważne są też terminy:
a) zawite
b) prekluzyjne
c) instrukcyjne.
W ich ramach wyróżniamy terminy maksymalne, minimalne lub punkty czasowe. Ad. a) Czynność po terminie jest bezskuteczna art. 122 par. 2. terminem zawitym jest np. termin złożenia środka zaskarżenia oraz inny uznany za taki przez ustawę.
23
O przywrócenie terminu trzeba złożyć wniosek wraz z dokonaniem czynności, której termin ten się tyczy. Ad. b) Podobnie jak przy terminie zawitym, jednak termin prekluzyjny nie jest przywracalny. Np. 6 miesięcy na wznowienie postępowania na korzyść lub niekorzyść oskarżonego, po tym terminie tylko na korzyść, termin na złożenie powództwa cywilnego, subsydiarnego aktu oskarżenia. Ad. c) Terminy porządkowe nie rodzą skutków procesowych, działają „mobilizująco”. Doręczenia. a) Odebrać je może dorosły (18 lat) domownik (kto pozostaje we wspólnym gospodarstwie). b) Zostawić można awizo lub informację w innym miejscu np. u sołtysa, ale trzeba dać zawiadomienie. Jeżeli pismo nie zostanie odebrane w terminie 7 dni, przyjmuje się fikcję doręczenia (czyt. o tym w KPK), nie działa to jednak w wypadku aktu oskarżenia i pisma procesowego wysyłanego po prawomoc-nym zakończeniu postępowania. Prawo zapoznania się z aktami sprawy (art. 156 czyt.). W postępowaniu sądowym za Prezes Sądu decyzję o pozwoleniu może wydać Przewodniczący Wydziału lub sędzia, u którego sprawa znajduje się w referacie. W postępowaniu przygotowawczym strony mogą zapoznać się z aktami tylko po zezwoleniu organu pro-wadzącego postępowanie. Na decyzję odmowną przysługuje zażalenie (art. 159). Uprawnienia stron o charakterze: a) bezwzględnym – takie, których realizacja uzależniona jest tylko od woli uprawnionego (np. art. 316 uczestniczenie w czynnościach niepowtarzalnych) b) względnym – musi być wydana zgoda organu procesowego. DOWODY 1. Nazwa dowód: a) źródło dowodowe – osobowe: podejrzany, oskarżony, świadek, biegły lub rzeczowe; b) środek dowodowy – osobowe i rzeczowe środki dowodowe; c) czynność dowodowa; d) fakt dowodowy; e) wynik rozumowania; f) percepcja zmysłowa. 2. Dowody na fakt główny i poszlaki. CZYTAĆ O DOWODACH Z KODEKSU:
dowód z urzędu i na wniosek art. 167
uprawnienie stron do składania wniosków dowodowych
art. 170 oddalenie wniosku dowodowego, nie przysługuje tu zażalenie
wyjaśnienia oskarżonego art. 175-6, w związku z art. 174 par. 1 i 2 (2 znać na pamięć)
dowód z zeznań świadka, zakazy dowodowe w stosunku do świadka (art. 178-180), tajemnice zawo-dowa itp.
art. 182 i 183
biegły: kto go powołuje, warunki formalne decyzji o powołaniu biegłego, ekspertyza i opinia, wyłą-czenie biegłego, biegły psychiatra
24
badanie w warunkach zamkniętych: kto i kiedy zarządza
pozbawienie wolności: kto może, wyj. art. 243 ujęcie (każdy), zatrzymanie procesowe art. 244.
przeszukanie: warunki formalne.
zatrzymanie rzeczy.
oględziny, eksperyment, konfrontacja i ekspertyza.
Wykład 11 17.01.03 I. Środki przymusu – przewidziane przez KPK w rozdziale VI instytucje, które mają na ce