Obozy hitlerowskie 1933–1945.

Pierwsze obozy nazistowskie powstawały w Niemczech jeszcze przed II wojną światową w 1933 roku. Władze hitlerowskie założyły na terenie III Rzeszy i państw okupowanych cały system obozów i podobozów. Ich formalne istnienie rozpoczęło rozporządzenie z 28 lutego 1933 r., które zawieszało podstawowe prawa konstytucyjne, wolność osobistą obywateli niemieckich oraz zezwalało na aresztowanie i osądzanie bez wyroku sądowego. Obozy hitlerowskie były to ośrodki odosobnione, przeznaczone do przymusowej i niewolniczej pracy oraz masowej zagłady przeciwników faszyzmu. Służyły do eliminowania opozycji i osób podejrzewanych o antyhitlerowską działalność. Po wybuchu wojny obozy były miejscem wyniszczenia narodów okupowanych. Stały się także głównym czynnikiem podtrzymywania niemieckiej gospodarki poprzez wykorzystywanie niewolniczej pracy więźniów. Do tego celu stworzono specjalne filie czyli podobozy w których przetrzymywano więźniów pracujących w zakładach przemysłowych (obóz w Oświęcimiu miał ich ponad 40). Z powodu wielkiej liczby w jakiej występowały obozy i ze względu na ich różnorodność tworzono obozy zagłady, koncentracyjne, jenieckie, obozy przesiedleńcze, przejściowe, obozy pracy i więzienia policyjne.
Pierwszy obóz koncentracyjny powstał 20 marca 1933 r. w Dachau z zarządzenia Heinricha Himmlera. Jeszcze w tym samym roku zostały zorganizowane kolejne, m.in. w Oranienburgu, Berlinie, Królewcu, Papenburgu, Esterwegen, Kemna bei Wuppertal, Sonnenburgu, Sachsenburgu, Lichtenburgu. W tworzeniu całego systemu obozów brała udział administracja III Rzeszy, aparat polityczny NSDAP, niemieckie monopole, policja i Wermacht. Od 1936 roku do końca wojny sztab obozowy znajdował się w Oranienburgu. Na początku obozami dowodziły faszystowskie bojówki SA. Następnie w 1934 roku wszystkie obozy koncentracyjne zostały podporządkowane SS oraz tworzono nowe wzorując się na obozie w Dachau. Ważne obozy założone w kolejnych latach mieściły się w Sachsenhausen (1936), Buchenwaldzie (1937, załącznik 1), Mauthausen (1938), Flossenbrgu (1938) oraz obóz dla kobiet w Ravensbrck (1939, załącznik 2). Jeszcze przed II wojną światową w obozach więziono ponad 170 tysięcy ludzi, a w chwili jej wybuchu znajdowało się tam 25 tysięcy więźniów.
W czasie trwania wojny Niemcy zaczęli rozbudowywać istniejące już obozy oraz wprowadzać nowe typy służące już nie tylko do celów polityki nazistowskiej, ale także do przetrzymywania inteligencji (głównie polskiej), kleru, ofiar łapanek ulicznych, osób uczestniczących w ruchu oporu i związanych z podziemiem oraz jeńców wojennych. Zmieniał się także charakter obozów. Z ośrodków odosobnienia i przymusowej pracy stawały się głównym sposobem wyniszczenia narodów podbitych. W wyniku realizacji przygotowanego wcześniej Generalnego Planu Wschodniego, dążącego do wyniszczenia społeczeństwa żydowskiego i słowiańskiego, a następnie kolonizacji tych ziem, masowo mordowano zwykłą ludność, jak również eliminowano elitę polską. W miarę zdobywania nowych terenów organizowano nowe ośrodki zagłady. Do największych nowo powstałych w tym czasie obozów można zaliczyć: Stutthof (sierpień 1939), Auschwitz-Birkenau (maj 1940, załącznik 4), Neuengamme (czerwiec 1940), Natzweiler-Struthof (lipiec 1940), Gross-Rosen (1940), Bergen-Belsen (październik 1940), Majdanek (październik 1941, załącznik 3), Hertogenbosch (styczeń 1942), Ryga-Kaiserwald (Salaspils ? maj 1943), Mittelbau-Dora (koniec 1943). Przy lokalizowaniu obozów dużą wagę przywiązywano do położenia, które musiało być dogodne ze względów komunikacyjnych. Brano także pod uwagę sąsiedztwo wielkich zakładów produkcyjnych, kopalń lub kamieniołomów, aby wykorzystać niewolniczą pracę więźniów (np. Mittelbau-Dora, Gross-Rosen). Przydatne były również warunki sprzyjające ukryciu śladów zbrodni oraz niekorzystne warunki klimatyczne przyczyniające się do wyniszczenia uwięzionych (obszary malaryczne zabagnione, np. Auschwitz-Birkenau, Dachau).
Pobyt w takim obozie zwykle kończył się śmiercią w wyniku głodu, bicia, tortur, chorób (w tym tyfusu i gruźlicy, które występowały w tym czasie bardzo często) czy likwidacji chorych przez dosercowy zastrzyk. Już w 1941 roku przygotowywano wybrane obozy do masowej eksterminacji. Zaczęto budować komory gazowe i krematoria pozwalające zabijać i palić tysiące zwłok dziennie. Więźniów zabijano również zastrzykami z fenolu i benzyny, a ciała palono na stosach lub zakopywano w dołach z wapnem. Największą szansę na przeżycie mieli więźniowie pełniący jakąkolwiek funkcję obozową.
Na obszarze wszystkich państw okupowanych w pobliżu tajnej policji nazistowskiej Gestapo zaczęły powstawać więzienia policyjne. Miały one charakter obozu podlegającego policji i dowódcom SS. Najbardziej znane więzienia występujące na terenie Polski to: Fort VII w Poznaniu, Pawiak w Warszawie, Fort VII w Toruniu, Zamek w Lublinie, Rotunda w Zamościu, w Radogoszczy (dzielnica Łodzi), więzienie Montelupich w Krakowie.
Poprzez trwającą coraz dłużej wojnę zaczęły powstawać nowe rodzaje obozów. Były to tak zwane ośrodki pracy, które dzieliły się na różne rodzaje np. obozy pracy przymusowej, karne obozy pracy. Więźniowie skazani byli na ciężką pracę na rzecz Niemiec, gdyż wzrosło zapotrzebowanie na siłę roboczą. Warunki życia w tego typu ośrodkach niewiele różniły się do panujących w obozach koncentracyjnych. Największe obozy pracy przymusowej znajdowały się w: Łodzi, Poniatowej, Wronkach, Mysłowicach, Rawiczu, Skarżysku-Kamiennej, Częstochowie, Wieliczce, Krakowie. Pracowało w nich ponad 10 mln cudzoziemców.
Od jesieni 1939 roku na okupowanych ziemiach Niemcy tworzyli getta żydowskie. Były to wyizolowane i zamknięte dzielnice miejskie i wiejskie, w których znajdowali się wyłącznie Żydzi. Warunki życia były tam przeraźliwe. Wysoką śmiertelność powodowały choroby, epidemie oraz masowe egzekucje. W latach 1942-1944 getta były likwidowane, a ludność wywożono do nowo powstałych obozów zagłady. Getta żydowskie były przykładem niemieckiej dyskryminacji rasowej i eksterminacji Żydów. Zginęło w nich ok. 700 tys. osób.
20 stycznia 1942 roku na Konferencji w Wansee podjęto decyzję o tzw. "ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej" (Endlsung der Judenfrage in Europa). W ramach planu masowo mordowano ludność żydowską dążąc do jej całkowitego wyniszczenia. Realizując decyzję Rzeszy, SS utworzyły na ziemiach Polski, gdyż tu mieszkało najwięcej Żydów, nowy typ obozów tzw. zagłady. Były one niewielkie, zlokalizowane głównie w lasach. Aby ułatwić sobie przewóz skazańców, założono specjalną linię kolejową docierającą do wyznaczonego ośrodka. Obozy te służyły tylko do likwidacji ogromnej liczby Żydów. Uśmiercano więźniów w komorach gazowych (w których używano cyjanowodoru ? Cyklon-B) od razu po przybyciu transportu. Następnie ciała spalano w krematorium. Ze względu na małą liczbę osób przebywających na terenie ośrodków nazywano je obozami natychmiastowej zagłady. Po likwidacji polskiej ludności żydowskiej rozpoczęto uśmiercanie Żydów z innych państw okupowanych. Obozy zagłady znajdowały się na terenach przedwojennej Polski. Powstały tylko cztery takie ośrodki: Bełżec, Sobiór, Chełmno i Treblinka.
Specyficznym, ?mieszanym? typem obozu był Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu - zarówno obóz koncentracyjny i zagłady. Większość jego powierzchni zajmuje część koncentracyjna mogąca pomieścić ponad 100 tysięcy więźniów, którzy pracowali na terenie obozu, jak i w szpitalach, kuchni i przy budowach. Drugą częścią był obóz natychmiastowej zagłady, w którym znajdowały się cztery murowane krematoria, komory gazowe i rampa selekcyjna. Szacuje się, że w ramach ?Akcji Reinhard? zginęło ponad 3,2 miliona osób.
Od 1942 roku w obozach koncentracyjnych (przede wszystkim Dachau, Ravensbruck, Schsenhausen, Buchenwald) lekarze SS dokonywali eksperymentów na więźniach. Aby wypróbować nowe lekarstwa zarażano ich tyfusem, malarią, gruźlicą i innymi groźnymi chorobami. Niektórych zamrażano, przeszczepiano mięśnie i kości, dokonywano kastracji i sterylizacji, a także badano wytrzymałość organizmu na zmiany temperatury i ciśnienia. Doprowadzało to do śmierci lub trwałego okaleczenia. Wiele osób umierało nawet po opuszczeniu obozów. U innych pozostawały ślady psychiczne na całe życie.
Powstawały także obozy koncentracyjne dla dzieci i młodzieży znajdujące się m.in. w Łodzi i Potulicach. Ich charakter był bardzo zbliżony do obozów koncentracyjnych. Przetrzymywano tam głównie dzieci polskie, czechosłowackie, radzieckie. Tworzono również specjalne ośrodki germanizacyjne dla dzieci, które za pomocą badań rasowych były przekazywane rodzinom niemieckim.
Obozy jenieckie, podlegające Wermachtowi wbrew prawu przekształcone zostały w ośrodki zagłady. Więźniów takiego obozu głodzono, pozbawiano opieki lekarskiej, rozstrzeliwano i mordowano w komorach gazowych. Tworzono specjalne oddziały obozu dla jeńców radzieckich, w których warunki były znacznie gorsze. Przykładami ośrodków jenieckich były obozy jeńców radzieckich w Szebnie, Dęblinie, Łambinowicach, Żaganiu, Rawie Ruskiej.
Gdy wojska alianckie zbliżały się do granic Niemiec, naziści przystąpili do usuwania śladów dokonanych zbrodni. Zaczęto likwidować wszystkie obozy, równano je z ziemią lub wysadzano. Rozbierano także komory gazowe i inne urządzenia. a ostatnich więźniów wyprowadzano w marsze śmierci czyli ewakuację do obozów w głąb Niemiec, aby tam dokończyć zagładę. Wiele tysięcy osób zginęło wtedy z wycieńczenia, zimna (marsze odbywały się podczas ostrej zimy) lub zostało zastrzelonych. Część więźniów z obozów Neuengamme i Stutthof została utopiona w Morzu Bałtyckim i Północnym.
Ogólnie na terenie Niemiec i siedemnastu państw okupowanych istniało 12 tysięcy obozów. Przeszło przez nie ok. 18 milionów więźniów i jeńców, a około 11 milionów z nich zginęło. Największa liczba obozów powstałą na ziemiach polskich, blisko 6 tys. Znajdowało się w nich około 7,5 miliona osób z których 3,5 mln było Polakami. Nie można podać dokładnej liczby ofiar, gdyż Niemcom udało się ukryć większość śladów ludobójstwa. W aktach terroru i eksterminacji na obszarze naszego kraju zginęło wielu bezbronnych i niewinnych ludzi. W dniu dzisiejszym na terenach byłych obozów znajdują się miejsca pamięci, pomniki i muzea. W wielu miejscach prowadzona jest także działalność edukacyjna.