Hitlerowskie obozy koncentracyjne

Obóz koncentracyjny to miejsce przetrzymywania, zwykle bez wyroku sądu, dużej ilości osób uznawanych za niewygodne z rozmaitych powodów dla władz. Służyć może różnym celom: od miejsca czasowego odosobnienia osób, wobec których zostaną podjęte później inne decyzje, poprzez obóz pracy przymusowej czyli de facto niewolniczej, aż po miejsce fizycznej eksterminacji stosowanej rozmaitymi metodami. Tak więc pojęcie obozu koncentracyjnego jest szerokie: od rodzaju zwykłego więzienia w postaci baraków na ogrodzonym i strzeżonym terenie, po "fabrykę śmierci" czyli miejsce koncentracji ludzi przed ich celową zagładą w specjalnie w tym celu skonstruowanych urządzeniach do zabijania (głównie komorach gazowych), a następnie likwidacji ciał (krematorium). Ten ostatni rodzaj obozów koncentracyjnych, nazywany też obozami zagłady, tworzony był przede wszystkim przez Niemcy hitlerowskie (obozy hitlerowskie). Nawet jednak jeśli nie łączą się z mordowaniem osadzonych ludzi, obozy koncentracyjne zwykle wiążą się z łamaniem praw człowieka w większym lub mniejszym stopniu, zwłaszcza prawa do nieuwięzienia bez sprawiedliwego procesu. W zasadzie rodzajem obozów koncentracyjnych o stosunkowo łagodnym rygorze są obozy internowania, również służące do tymczasowej koncentracji ludności.
Pierwsze hitlerowskie obozy

Pierwsze obozy hitlerowskie powstały w Niemczech w 1933 roku. Formalną podstawą ich istnienia stworzyły rozporządzenia z 28 lutego 1933 roku ("rozporządzenie wyjątkowe o ochronie narodu i państwa" i "rozporządzenie o zdradzie narodu niemieckiego i przygotowaniu zdrady głównej"), zawieszające podstawowe prawa gwarantowane przez konstytucję, zwłaszcza wolność osobistą obywateli niemieckich, i zezwalające na aresztowanie i osadzanie bez wyroku sądowego na czas nieograniczony wszystkich przeciwników faszyzmu jako wrogów państwa i narodu (z wyłączeniem kontroli sądowej tej decyzji).
Początkowo obozy zarządzane były przez SA (Sturm-Abteilungen, bojówki faszystowskie). Od czerwca 1934 roku SS (Schutzstaffeln, sztafety ochronne NSDAP) przejęło wyłączny nadzór nad obozami koncentracyjnymi. W tworzeniu całego systemu obozów współdziałał aparat polityczny NSDAP i administracja III Rzeszy, monopole niemieckie, policja i Wermacht.
Tworzono obozy karno-śledcze, "wychowawcze", karne, obozy pracy, przejściowe, przesiedleńcze, a następnie obozy koncentracyjne i obozy (natychmiastowej) zagłady. Ogółem istniało około 9 tysięcy obozów i podobozów (1933-1945). W 1933 roku SA i SS przy współpracy policji zorganizowały obozy, między innymi w Dachau, Berlinie (Columbia-Haus), Papenburgu, Esterwegen, Kemna pod Wuppertalem, Sonnenburgu, Lichtenburgu. Później powstały obozy Sachsenhausen (1936), Buchenwald (1937), Flossenburg (1938), Mauthausen (1938) oraz obóz dla kobiet w Ravensbruck (1939). Szacuje się, że w latach 1933-1939 przez hitlerowskie obozy koncentracyjne przeszło 165-170 tysięcy ludzi. W chwili wybuchu wojny (1939) w obozach uwięzionych było około 25 tysięcy osób.
W całym systemie obozów podstawową rolę odgrywały obozy koncentracyjne, które zostały podzielone formalnie na trzy kategorie w zależności od "osobowości więźniów i stopnia ich niebezpieczeństwa dla Rzeszy". W rzeczywistości oznaczało to różnicę w surowości egzekwowania aresztu ochronnego.
Obozy koncentracyje, tworzone początkowo na terenie Niemiec i Austrii miały charakter karnych obozów pracy. Taki charakter początkowo nosiły obozy w Dachau, Sachsenhausen, Mauthausen. Z chwilą wybuchu wojny, obozy te stały się miejscem zsyłania więźniów politycznych, homoseksualistów, osób więzionych za przekonania, a także ludzi uwięzionych w czasie łapanek.
Obozy w czasie II wojny światowej

Po wrześniu 1939 roku rozbudowano istniejące już obozy na terenie Niemiec, a w miarę zwiększania obszaru okupacji krajów europejskich organizowano nowe obozy koncentracyjne. Równocześnie zmieniał się charakter tych obozów. Z ośrodków odosobnienia i przymusowej pracy były przekształcane w główny instrument biologicznego wyniszczania narodów podbitych. Organizowanie licznych obozów hitlerowskich na okupowanych obszarach Europy leżących na wschodzie od granicy III Rzeszy, w tym głównie na ziemiach polskich, miało służyć hitlerowskim planom likwidacji elit tych krajów, a następnie wyniszczeniu ludności żydowskiej i słowiańskiej oraz niemieckiej kolonizacji tych ziem (tzw. Generalny Plan Wschodni). Przy lokalizacji obozów hitlerowskich brano pod uwagę położenie (dogodne ze względów komunikacyjnych, sprzyjające ukryciu śladów zbrodni), bliskość skupisk ludzi przeznaczonych do eksterminacji, sąsiedztwo zakładów produkcyjnych, kopalń (Śląsk) lub kamieniołomów, w celu wykorzystania niewolniczej pracy więźniów, szczególnie niekorzystne warunki klimatyczne, sprzyjające wyniszczeniu uwięzionych (obszary zabagnione, malaryczne, np. Auschwitz-Birkenau, Dachau). Duża ilość więźniów wymuszała dużą rozbudowę obozu na dużym obszarze zabudowanym barakami.
Z obozami koncentracyjnymi (Konzentrationslager) złączone były ich podobozy (Nebenlager, Aussenlager) i oddziały robocze (Aussenkommando). Pobyt w obozie koncentracyjnym zazwyczaj kończył się śmiercią czy to w wyniku głodu (w Oświęcimiu racja żywności miała wartość 700 kalorii na dobę), bicia, tortur, likwidacji chorych dosercowym zastrzykiem z fenolu, egzekucji czy chorób, w tym zakaźnych - tyfusu, gruźlicy czy czerwonki. Jednak zawsze więźniom pozostawała nadzieja na przeżycie - poprzez pracę w "lepszym komandzie" lub objęcie jakiejkolwiek funkcji obozowej.

Nowe obozy

Liczba obozów stopniowo się rozrosła obejmując swoją siatką całą okupowaną Europę. Do największych obozów założonych po wybuchu wojny należały: Stutthof (1939), Auschwitz-Birkenau (1940), Neuengamme (1940), Natzweiler-Struthof (1940), Gross-Rosen (1940), Bergen-Belsen (1940), Majdanek (1941), Chełmno (1941), Treblinka II (1942), Bełżec (1942), Sobibór (1942), Płaszów (1942), `s-Hertogenbosch w Holandii (1942), Ryga-Kaiserwald (1943), Dora (1943), a ponadto: Amersfoort (Holandia), Breendonk (Belgia), Faldstadt (Norwegia), Horseroed (Dania), Szawle, Wilno i Smoleńsk (ZSRR), Theresienstadt (Czechy).
Na terenach okupowanych, przy siedzibach Gestapo (Geheime Staatspolizei, tajna policja polityczna państwowego aparatu bezpieczeństwa) powstawały więzienia policyjne. Najbardziej znanymi na ziemiach polskich był Fort VII w Poznaniu, Pawiak w Warszawie, Fort VII w Toruniu, Zamek w Lublinie, Rotunda w Zamościu, w Radogoszczy (dzielnica Łodzi), więzienie Montelupich w Krakowie. Miały one charakter obozów i podlegały wyższym dowódcom SS i policji.



Rodzaje obozów
Różnorodne były rodzaje i nazwy obozów pracy, między innymi karne obozy pracy (Strafarbeitslager, Straflager), obozy pracy przymusowej (Zwangsarbeitslager), karne obozy służby budowlanej (Straflager des Baudienstes), budowy urządzeń wojskowych (Einsatzlager), obozy dla robotników ze wschodu (Ostarbeiterlager), obozy przy zakładach pracy (Gemeinschaftslager, Firmenlager). Do tej samej kategorii należały także obozy pracy dla Żydów (Judenarbeitslager). Obozy pracy podlegały miejscowym dowódcom SS i policji, Gestapo, kripo, koncernom, Organizacji Todta bądź administracji cywilnej (na okupowanych ziemiach polskich - między innymi w Rawiczu, Mysłowicach, Łodzi, Poniatowej, Skarżysku-Kamiennej, Starachowicach, Częstochowie, Wieliczce, Krakowie, Lubiczu, Sulejowie). Warunki niewiele różniły się od warunków życia więźniów w obozach koncentracyjnych. Liczba więźniów pracujących dla III Rzeszy przekraczała 10 milionów. Z pracy niewolniczej korzystały między innymi koncerny: IG-Farbenindustrie, Siemensa, Rochlinga, Flicka, Kruppa, Mannesmanna, Hoescha, AEG, Hermann Goring, Hawiela.

Eksperymenty „medyczne”

Od początku 1942 roku lekarze SS zaczęli dokonywać na wielką skalę w obozach koncentracyjnych (między innymi w Dachau, Ravensbruck, Sachsenchausen, Buchenwald) eksperymentów pseudomedycznych. Między innymi badano wytrzymałość organizmu ludzkiego na szybkie zmiany ciśnienia atmosferycznego i temperatury, dla wypróbowania nowych lekarstw zarażano więźniów malarią, tyfusem plamistym, ropowicą, gruźlicą, zamrażano, przeszczepiano wycinki mięśni i kości, prowadzono sterylizację i kastrację. Wiele tych eksperymentów przeprowadzono na zlecenie niemieckich koncernów chemiczno-farmaceutycznych, niektóre służyły celom Wermachtu. Ich wynikiem była śmierć, kalectwo i schorzenia. Wielu więźniów umierało, pomimo zakończenia wojny i opuszczenia obozów. U wszystkich pozostały niezatarte trwałe ślady psychiczne.

Getta żydowskie

Do obozów hitlerowskich musimy zaliczyć także getta żydowskie. Od jesieni 1939 roku Niemcy tworzyli na ziemiach okupowanych wyizolowane dzielnice miejskie i wiejskie, przeznaczone dla Żydów. Getta były skrajnym przykładem niemieckiej polityki dyskryminacji rasowej i środkiem eksterminacji Żydów. Warunki bytowania ludności zgromadzonej w gettach były straszliwe, choroby, epidemie i masowe egzekucje powodowały wysoką śmiertelność. W latach 1942-1944 Niemcy stopniowo i systematycznie likwidowali getta, wywożąc ich ludność do nowo powstałych obozów zagłady. Według obliczeń szacunkowych w gettach zginęło około 700 tysięcy ludzi.
W styczniu 1942 roku na konferencji w Wansee Hitlerowcy podjęli decyzję o wprowadzeniu w życie planu "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej w Europie" (Endlsung der Judenfrage in Europa), czyli fizycznego wyniszczenia wszystkich Żydów mieszkających w Europie. Realizując decyzję najwyższych władz III Rzeszy o wymordowaniu Żydów, SS utworzyły na okupowanych ziemiach polskich (to tutaj mieszkało najwięcej Żydów) nowy typ obozu - obozy zagłady.

Ogólna liczba zamordowanych Żydów w ich krajach i zestawienie procentowe przedwojennej populacji żydowskiej:

Austria 50.000 27 %
Włochy 7.600 17,3 %
Belgia 28.900 44 %
Łotwa 71.500 78,1%
Bośnia/Macedonia 78.150 66,1 %
Litwa 143.000 85,1 %
Bułgaria - 0 %
Luksemburg 1.950 55,7 %
Dania 60 0,7 %
Holandia 100.000 71,4 %
Estonia 2.000 44,4 %
Norwegia 762 44,8 %
Finlandia 7 0,3 %
Polska 3.000.000 90,9 %
Francja 77.320 22,1 %
Rumunia 287.000 47,1 %
Niemcy 141.500 25 %
Słowacja 71.000 79,8 %
Grecja 67.000 86,6 %
Rosja 1.100.000 36,4 %
Węgry 569.000 69 %
Jugosławia 63.300 81,2 %
ogółem: 5.931.049

Ośrodki natychmiastowej zagłady

Obozy zagłady były niewielkie, zlokalizowane w lasach, w słabo zamieszkałej okolicy, przy prowadzącej do nich specjalnie w tym celu wybudowanej bocznicy kolejowej. Spełniały one wyłącznie jedną rolę - natychmiastową śmierć tysięcy przybywających tu Żydów. Uśmiercenia dokonywano w komorach gazowych, natychmiast po przybyciu transportów kolejowych, bez ewidencjonowania ofiar. W takich obozach pracowało niewielu więźniów (około tysiąca), wyławianych w czasie selekcji w miarę ubywania poprzedniej załogi. Mieszkali oni w kilku barakach, a ich jedynym zadaniem była obsługa machiny śmierci - komór gazowych i krematoriów, przygotowania zamordowanych do spalenia (strzyżenie włosów, wyrywanie złotych zębów), segregacji odzieży i majątku przywiezionego przez ofiary, przetapiania złota w sztaby i przygotowywania ich do wysyłki do Banku III Rzeszy. To właśnie ze względu na małą liczbę więźniów przebywających w tych obozach, zwykło się je określać nazwą: ośrodki natychmiastowej zagłady. Stworzono cztery takie ośrodki natychmiastowej zagłady - Chełmno nad Nerem (Kulmhof), Bełżec, Sobibór i Treblinkę.

Obozy dla dzieci i młodzieży

Szczególnym typem obozów hitlerowskich były obozy dla dzieci i młodzieży (między innymi na okupowanych terenach polskich w Łodzi i Potulicach), charakterem zbliżone do obozów koncentracyjnych. Oczywiście dzieci były więzione prawie we wszystkich obozach hitlerowskich. Dla dzieci uznanych na podstawie badań rasowych za nadające się do germanizacji organizowano specjalne obozy germanizacyjne, z których przydzielano je rodzicom niemieckim w III Rzeszy.

Obozy, a koniec wojny

Pod koniec wojny Niemcy przystąpili do usuwania śladów swojej zbrodniczej działalności. Obozy zagłady oraz obozy koncentracyjne były likwidowane, a urządzenia niszczone lub rozbierane.
Od stycznia 1945 roku kilkadziesiąt tysięcy więźniów zginęło od kul, z zimna i wycieńczenia w czasie ewakuacji więźniów (tzw. "marsze śmierci"). Setki tysięcy więźniów ewakuowano do obozów koncentracyjnych w Niemczech, aby tam zakończyć dzieła zagłady. Wielu z tych więźniów zmarło podczas transportu, gdy byli zmuszani do długich pieszych marszów podczas ostrej zimy. Część więźniów, wywiezionych między innymi z obozów Neuengamme i Stutthof, utopiono w Morzu Bałtyckim i Morzu Północnym.

Największe obozy
Dachau
Był to pierwszy obóz koncentracyjny utworzony na podstawie zarządzenia H.Himmlera z 22 marca 1933 roku. Obóz powstał w Bawarii i był początkowo obiektem doświadczalnym, w którym szkolono personel kierowniczy i funkcyjny SS dla innych obozów.
Podlegało mu ponad 130 podobozów i obozów przymusowej pracy na terenie III Rzeszy.
Do 1945 roku przez KL Dachau przeszło ogółem 160 tysięcy więźniów różnych narodowości, z których zginęło około 66 tysięcy (w tym 40 tys. Żydów).
29 kwietnia 1945 roku obóz został wyzwolony przez wojska amerykańskie.

Sachsenchausen
We wrześniu 1936 roku Niemcy założyli obóz koncentracyjny Sachsenchausen, w pobliżu Oranienburga. Podlegały mu 53 podobozy na terenie III Rzeszy.
Przeciętnie przebywało w nim około 50 tysięcy więźniów.
Ogółem przez KL Sachsenchausen i jego filie przeszło 200 tysięcy osób różnych narodowości, z których zginęło około 100 tysięcy.
W obozie więziono między innymi 183 profesorów i pracowników naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.
22 kwietnia 1945 roku obóz wyzwoliły oddziały radzieckie.

Buchenwald
19 lipca 1937 roku Niemcy utworzyli pod Weimarem obóz koncentracyjny Buchenwald. Początkowo nosił on nazwę KL Ettersberg.
Przez obóz przeszło 250 tysięcy więźniów różnych narodowości, z których zginęło około 56 tysięcy, w tym ponad 11 tysięcy Żydów. Nie rejestrowano liczby rozstrzelanych jeńców radzieckich.
11 kwietnia 1945 roku obóz został wyzwolony przez wojska amerykańskie.

Flossenburg
W maju 1938 roku Niemcy założyli w Bawarii, w pobliżu granicy z Czechosłowacją, obóz koncentracyjny Flossenburg. Obóz posiadał około 70 podobozów i filii, przez które przeszło ponad 80 tysięcy więźniów. Liczbę ofiar szacuje się na 73 tysiące.
23 kwietnia 1945 roku obóz został wyzwolony przez wojska amerykańskie.

Mauthausen
8 sierpnia 1938 roku Niemcy założyli w północnej Austrii, pod Linzem, obóz koncentracyjny Mauthausen. Więźniowie pracowali w kamieniołomach.
Podlegało mu kilkadziesiąt podobozów i filii, z których największym był obóz w pobliskim Gusen (założony w 1940 roku).
Przez KL Mauthausen i jego podobozy przeszło 335 tysięcy więźniów różnych narodowości, z których zginęło około 122 tysiące.
5 maja 1945 roku obóz został wyzwolony przez wojska amerykańskie.

Ravensbruck
15 maja 1939 roku Niemcy zorganizowali w Maklemburgii obóz koncentracyjny dla kobiet, Ravensbruck. Więźniarki wyniszczano niewolniczą pracą w obozie, w okolicznych zakładach przemysłowych i w rolnictwie.
Od kwietnia 1942 roku dokonywano w obozie licznych, zbiorowych egzekucji. W kwietniu 1943 roku zbudowano krematorium, a w połowie 1944 roku komorę gazową.
W kwietniu 1945 roku Niemcy przystąpili do pośpiesznej likwidacji obozu i zacierania śladów zbrodni. Część więźniów ewakuowano do innych obozów koncentracyjnych na zachodzie Niemiec.
Przez obóz Ravensbruck i około 100 jego podobozów przeszło ponad 130 tysięcy kobiet 27 narodowości, z których 92 tysięcy zginęło.
1 maja 1945 roku obóz został wyzwolony przez Armię Czerwoną.

Bergen-Belsen
W październiku 1940 roku Niemcy zorganizowali w Dolnej Saksonii obóz koncentracyjny Bergen-Belsen. Większość więźniów stanowiły kobiety różnych narodowości. W obozie masowo mordowano inwalidów.
W 1945 roku, wobec zbliżającego się frontu, ewakuowano do KL Bergen-Belsen więźniów z innych obozów koncentracyjnych.
Przez obóz przeszło ogółem 75 tysięcy osób, z których zginęło 48 tysięcy.
15 kwietnia 1945 roku obóz został wyzwolony przez wojska brytyjskie. W chwili wyzwolenia w obozie znajdowało się 60 tysięcy więźniów, z których 14 tysięcy zmarło już po wyzwoleniu.

Dora
We wrześniu 1943 roku Niemcy utworzyli obóz koncentracyjny Dora. Znajdował się on w sztolniach nieczynnej kopalni w pobliżu Nordhausen w okręgu Halle, na terenie III Rzeszy. Początkowo obóz funkcjonował jako filia KL Buchenwald, lecz w 1944 roku uzyskał status samodzielnego obozu koncentracyjnego.
Więźniowie pracowali przy budowie podziemnej fabryki broni V. Przez obóz przeszło około 60 tysięcy osób, z których zginęło przeszło 13 tysięcy.
11 kwietnia 1945 roku obóz został wyzwolony przez wojska amerykańskie.



Podsumowanie

Ogółem na terenie III Rzeszy oraz 17 okupowanych państw hitlerowcy zorganizowali około 12 tysięcy różnego rodzaju obozów, podobozów, komand pracy itp. Przez wszystkie obozy przeszło około 18 milionów ludzi, spośród nich zginęło 11 milionów. W obozach koncentracyjnych i obozach zagłady było ogółem około 9 milionów ludzi, z których zginęło co najmniej 7,2 miliona, to jest 81%.
O rozmiarach terroru i ludobójstwa na okupowanych ziemiach polskich świadczy fakt zlokalizowania na nich blisko 6 tysięcy obozów hitlerowskich, w których więziono około 7,5 mln i pozbawiono życia 6,7 mln ludzi, głównie Żydów i Polaków.
Według ostatnich badań Raula Hilberga w hitlerowskich obozach zginęło 3 miliony Żydów europejskich, z czego 2 700 000 w obozach zagłady na terenie Polski: 1 000 000 w Oświęcimiu, 750 000 w Treblince, 550 000 w Bełżcu, 200 000 w Sobiborze, 150 000 w Chełmnie nad Nerem i 50 000 na Majdanku. Do tego straszliwego bilansu należy doliczyć jeszcze 1 300 000 ofiar Einsatzgruppen i 800 000 zmarłych w gettach. W sumie 5 100 000 osób. Dokładność tych danych nie wyklucza możliwości błędu, ale ogrom zbrodni popełnionej na narodzie potwierdzają wszystkie oszacowania. Podobnie tragiczny okazuje się bilans eksterminacji ludności cygańskiej. Choć podawane liczby są o wiele niższe - 250000, w niczym nie umniejsza to faktu, ze podczas II wojny światowej w hitlerowskich obozach unicestwiono 2/3 ludności cygańskiej zamieszkującej Europę.
Za ludobójstwo popełnione w obozach hitlerowskich odpowiedzialność ponoszą władze III Rzeszy, zbrodniarze hitlerowscy oraz przestępcze organizacje hitlerowskie: NSDAP, Gestapo, SS, SA i SD jak również inne formacje policyjne, a także Wehrmacht, koncerny, ówczesne niemieckie organa wymiaru sprawiedliwości, organa propagandy, instytucje naukowe.