Motyw tańca (historia tańca)

Taniec od niepamiętnych czasów był obecny w życiu człowieka. Ludzie pierwotni za jego pomocą porozumiewali się między sobą, gdyż ruch ciała zastępował im słowa i wzbogacał gesty. Taniec towarzyszył im w wydarzeniach społecznych oraz w budowaniu kontaktów międzyludzkich. W tamtych czasach był on pewnego rodzaju formą grupowych rytuałów. Ludzie zbierali się razem, tańcząc w grupie odprawiali obrzędy religijne. W czasie ich trwania prosili bogów o deszcze lub obfite plony, a gra na bębnach i śpiewy zawsze towarzyszyły tym zdarzeniom. Używając własnych rytmów, dźwięków wokalnych i dostępnych instrumentów perkusyjnych, człowiek pierwotny tańczył aby wyrazić strach, lęk, radość, czy złość i pozbyć się napięcia z nimi związanego.1 Ruchy tańca pierwotnego były naturalne i nieskrępowane.2 W niektórych grupach etnicznych taniec przypominał ruch zwierząt, a malowanie ciał było jego nierozerwalną częścią. Przez wiele lat taniec był wykorzystywany w odprawianiu rytuałów i czarów. Taniec rozbudzał w ludziach odwagę i chęć do walki. Jednak sam taniec, podobnie jak i epoki w dziejach ludzkości przechodził swe metamorfoz. Ruch zmieniał swą formę i funkcje. Po pewnym czasie ludzie zaczęli emigrować i osiedlać się na innych ziemiach. Plemienne wierzenia uległy zmianie, co było związane z odmiennym trybem życia, a w tym także tańca. W średniowieczu taniec przeszedł poważne zmiany, a w pewnych obszarach został usunięty z życia społecznego. Uważano go za przejaw zła, agresji i jako odzwierciedlenie cielesności był potępiany. W epoce odrodzenia (XV-XVI w.), w której nastąpił powrót do wartości kulturowych starożytności i odwrócenie się od upodobań średniowiecznych oraz od świata transcendentnego (istniejącego poza zasięgiem tego, co poznawalne), zarysowały się nowe poglądy na piękno tańca jako dzieła sztuki. Człowiek wyzwolony ze średniowiecznej ascezy dążył do urządzania uroczystości i festynów, na których mógł zaprezentować swoje umiejętności. Wyrazem tego stał się kult pięknego ciała ludzkiego w tanecznym ruchu, co 1 Koziełło D., Taniec i psychoterapia, Poznań 2002, s. S. 27 2 Wiszniewski M., Uzdrawiający taniec, Białystok 2003, s. 16 pociągnęło za sobą wzrost wymagań estetycznych stawianych pojawiającym się formom ruchowym. Podniósł się zatem nie tylko poziom techniki wykonania, zrodziło się również zainteresowanie teorią tańca, czego dowodem było wydrukowanie pierwszych wzmianek i książek o tańcu, stanowiących ważny dokument tejże epoki (Domenico da Piacenza – O sztuce tańczenia i prowadzenia tańców, Antonio Cormazano - Książka o sztuce tańczenia - 1455; Guglielmo Ebreo - Rozprawa o sztuce tańczenia - 1463; Fabritio Caroso - Tancerz - 1581; Cesare Negri - Nowe pomysły tańca - 1604; Thoinot Arbeau - Traktat w formie dialogu, przy pomocy którego wszyscy mogą łatwo poznać i uprawiać szlachetne ćwiczenia taneczne - 1588). Najstarszym polskim rękopiśmiennym zabytkiem o tańcu jest Tabulatura Organowa Jana z Lublina (mnicha klasztornego kanoników regularnych w Kraśniku) z roku 1540, zawierająca 36 tańców, w tym 27 oryginalnych polskich.3 W okresie baroku (wiek XVII do połowy XVIII) powstawały rozbudowane teorie dotyczące wartości tańca, którego estetyka objawiała się we wdzięcznych popisach i coraz większych umiejętnościach. Angielski filozof i pedagog John Locke (1632-1704) piękno tańca widział nie tylko w ruchach samego ciała i w powierzchownym jego wdzięku, lecz również w tym, że taniec daje miłą pewność siebie i ułatwia myślenie. W swojej pracy Myśli o wychowaniu pisał: „nic nie daje dzieciom tyle stosownej pewności siebie i umiejętności zachowania się i nic ich tak nie pobudza do obcowania z ludźmi starszymi od nich, jak taniec, przeto sądzę, że należałoby uczyć je tańczyć tak wcześnie, jak tylko są w stanie tego się nauczyć. Chociaż bowiem taniec polega tylko na zewnętrznym wdzięku ruchów, to jednakże, choć nie wiem jakim sposobem, daje on dzieciom więcej męskości w myśleniu i zachowaniu się niż co innego (...). Ponieważ taniec na całe życie nadaje ruchom wdzięk, a przede wszystkim męskość oraz przystojną pewność siebie młodym ludziom, sądzę, że nauka jego nie może być przedwczesna, skoro tylko chłopak raz dojdzie do tego wieku i siły, że jest do niej zdolny. Musisz jednak być pewny, że masz dobrego nauczyciela, który wie i potrafi nauczyć tego, co posiada wdzięk i przystojność i co daje swobodę i niewymuszoność wszystkim ruchom ciała”.4 Po objęciu przez Kościół władzy w Europie wiernym zakazano tańczyć. Obawiano się, ze ruchy te wywołają u ludzi pewnego rodzaju utratę świadomości. Według Kościoła do tego typu uciech odwoływały się czarownice i ludzie im podobni. Choć taniec był zakazany na starym kontynencie, to na wschodnich i zachodnich krańcach świata pełnił zaszczytną funkcję. Był on obecny przede wszystkim 3 Kuźmińska O., Taniec w teorii i praktyce, Poznań 2002, s. 19 4 Locke J.: Myśli o wychowaniu, tłum. W.F.Wnorowski, Wrocław - Kraków, 1959, s. 71 w sztuce, służył jako urozmaicenie w spotkaniach towarzyskich. Wykorzystywano go jako środek do doskonalenia ciała i duszy. W okresie oświecenia ( II połowa XVIII wieku) pojawił się geniusz, na którego czekał taniec, a był nim Francuz Jean Georges Noverre (1727-1810). Jego reformatorska działalność wywarła wielki wpływ na ukształtowanie widowisk baletowych na długie lata. Jako tancerz i choreograf stworzył nową formę widowiska tanecznego tzw. balet d’action (balet z akcją). Określił rolę tańca i pantomimy na scenie, zastąpił skomplikowane kroki taneczne poruszaniem pełnym wdzięku i wyrazu, podniósł rangę muzyki przeznaczonej dla baletu oraz zreformował kostiumy. Swoje poglądy na temat tańca przedstawił w Listach o tańcu i baletach, gdzie postulował: oderwanie baletu od opery, budowanie widowiska baletowego według powszechnie obowiązujących w teatrze zasad dramaturgicznych, traktowanie tańca nie jako celu, lecz jako środka wyrażania jakiejś idei oraz harmonijne połączenie tańca z muzyką i scenografią. „Piękny balet - pisał Noverre - to sama natura, upiększona wszystkimi urokami życia. Żądać wierności kostiumu, znieść paniers, odrzucić maski w tańcu z akcją, stworzyć dlań sztukę, żądać, by był ciekawszy i bardziej prawdziwy, by przemawiał poprzez wzrok do duszy - oto mój system”5 Podstawą estetycznej koncepcji J.G.Noverre’a było przekonanie, że taniec powinien naśladować piękno natury, które u obserwatora wywoływałoby wrażenie poruszenia, emocji i podniecenia. Najwspanialszy okres dla rozwoju kultury fizycznej nadszedł, gdy w 1773 r. powstała Komisja Edukacji Narodowej. Przedstawiciele tej Komisji hołdowali pięknu objawiającemu się w prawidłowym rozwoju całego organizmu, utrzymanego w najlepszym zdrowiu, jak i w zręcznym wykonywaniu wszystkich ruchów. Zapoczątkowany został okres kultywowania tańca jako elementu dydaktyczno-pedagogicznego w procesie nauczania młodzieży, a w projekcie opracowanym przez Adama Kazimierza Czartoryskiego (1734-1823) uwzględniono na zajęciach wychowania fizycznego tańce, które miały przyczynić się do lepszej zwinności w ćwiczeniach, jak i do podtrzymania kultury ludowej narodu polskiego. Do potrzeby nauczania tańców i takich ćwiczeń, które nie tylko umacniają i kształcą ciało, ale które wszystkim ruchom nadają wdzięk i zręczność, przekonywał twórca wychowania fizycznego w Polsce Jędrzej Śniadecki (1768-1838), pisząc w swojej 5 Noverre J.G.: Teoria i praktyka tańca, tłum. I.Turska, Wrocław 1958 pracy O fizycznym wychowaniu dzieci : „Dobra gimnastyka powinna w sobie zawierać wszelkiego rodzaju ćwiczenia cielesne, jak pasowanie się, robienie bronią rozmaitą, tańce, skakanie, pływanie itp., a to dlatego, aby wszystkie muskuły wydoskonalić i umocnić zarówno (...). Takich tylko w pierwszej młodości nauk dobierać potrzeba, które by wprawdzie zaprzątały cokolwiek umysł, ale razem utrzymały ciało w bezustannej czynności (...), które by nie tylko umacniały i kształciły ciało, ale razem dawały wszystkim poruszeniom wdzięk i zręczność. Zatem tańce, gonitwy, zapasy.6 Począwszy od II połowy XVIII wieku w Encyklopedii Britannica ukazywały się krótkie wzmianki, nie tylko ujmujące definicję tańca, lecz również podkreślające jego wartość. Oto niektóre z nich: z lat 1768-1771 - taniec jest przyjemnym ruchem ciała, przystosowanym przez sztukę do taktu lub melodii instrumentów lub też głosu. Tańczenie jest zwykle rezultatem i wyrazem radości; z lat 1788-1797 - taniec jest sztuką wyrażania porywu myśli lub uczuć za pomocą miarowych kroków, w obrębie okresów wyznaczanych przez uporządkowane ruchy ciała i przy pomocy wdzięcznych gestów, wszystko to wykonane do tonu instrumentów muzycznych lub głosu; Przełom XVIII i XIX wieku jest okresem formowania się zasad tańca klasycznego, tak bardzo przydatnych również w aktualnym szkoleniu. W celu osiągnięcia idealnej sylwetki tancerza, włoski pedagog Carlo Blasis (1797-1878) opracował (na podstawie znajomości anatomicznej budowy człowieka) podstawowe zasady ruchu tanecznego, uwzględniając w nich rozwartość, równowagę, skoczność i elastyczność. Usystematyzował on zasady techniki tańca i stworzył racjonalną metodę nauczania zarówno pod kątem praktycznym, jak i teoretycznym. Romantyzm (do połowy XIX wieku) jest czasem istotnych zmian w estetyce baletowej. Zasadnicze przemiany, które dokonywały się we wszystkich rodzajach sztuki, stały się podstawą utworzenia romantycznego widowiska tanecznego. W tym czasie głoszono, że „sztuka musi być ucieczką w czarowną krainę fantazji”, a balet, który umożliwiał stwarzanie świata iluzji, nadawał się znakomicie do szerzenia romantycznych idei. Nastały czasy, w których przeciwstawiano się konwenansom klasycyzmu i racjonalistycznym tendencjom oświecenia. Sentymentalizm, uwypuklony w epoce romantyzmu znalazł odzwierciedlenie również w treści i formie tanecznej. Tematykę do widowisk tanecznych czerpano z literatury romantycznej (Byron, Goethe, Scott), w której często uciekano w świat iluzji, fantazji czy bajki. Zadbano także o oprawę sceniczną, 6 Śniadecki J.: O fizycznym wychowaniu dzieci, Wrocław 1956 dobierano nastrojową muzykę (F.Chopin, R.Schumann, F.Schubert, F.Mendelssohn, R.Wagner, F.Liszt, G.Bizet, G.Verdi) oraz z upodobaniem stosowano kostiumy zwane „białym baletem” (kobiety - obcisły gorset odsłaniający szyję, marszczona spódnica sięgająca do połowy łydki; mężczyźni - obcisły biały trykot i czarna aksamitna marynarka), a wszystko po to, by stworzyć romantyczną oprawę, wywołującą odpowiedni nastrój i zachwyt oraz wzbudzić wzruszenie wśród odbiorcy tańca. Taniec miał wyrażać poetyckie piękno. Pojawiały się więc na scenie nimfy i rusałki, a także upiory i duchy. Przedstawiano w tańcu baśniową tematykę ludową, ukazywano wręcz nieziemskie ideały i odrębny świat złudzeń, który często idealizowano. Odtąd piękno w tańcu ukazywała przede wszystkim kobieta, stając się zarazem obiektem prawdziwego kultu w romantycznym balecie. Wznosiła się na palce na tzw. pointach, nadając tym samym krokom wrażenie lekkości i ukazując siebie jako „nieziemską” istotę. Mężczyzna pozostawał w tańcu na drugim planie, a jego rola ograniczała się przede wszystkim do partnerowania tancerce. W epoce pozytywizmu (II połowa XIX wieku) nastąpił zmierzch baletu. Przerost kultu baleriny jak i wyeksploatowanie się romantycznych treści widowisk baletowych spowodował, że nie znaleziono innej, odpowiedniej możliwości wypowiedzenia się w sztuce tanecznej. Balet przestał być sztuką, zaczęto traktować go jako błahą rozrywkę i stał się sztucznym szablonem. Pojawiła się nowa forma taneczna zwana divertissement, bez jednolitości stylu widowiska baletowego, a której celem były wirtuozowskie popisy tancerza. Zniekształcano więc dotychczasową klasyczną technikę taneczną, gdyż obecnie jedynym celem tańca stało się dostarczanie widzom efektownej rozrywki. W takiej sytuacji dostosowując się do gustu odbiorcy, pojawił się lżejszy rodzaj tańca, zwany estradowym (kabaretowy, rewiowy, step), który ukazywany w kabaretach, wodewilach, musicalach i operetkach szczególnie rozpowszechnił się w następnych latach. Początek XX wieku uważany jest za okres istotnych zmian w kulturze tanecznej. Dążono do odrodzenia tańca klasycznego i poszukiwano zupełnie nowych form ruchu. Zmieniała się sztuka baletowa, a reformatorem jej był Michaił Fokin (1880-1942), według którego taniec powinien opierać się na naturalności i prostocie. Ukazywano więc wyrazistość ruchów całego ciała i tańczono do pełnej wyrazu muzyki. W wyniku ciągłego niedosytu tanecznego pojawiały się coraz to inne formy ruchowe, określające taniec różnymi przymiotnikami. Jednym z nich był taniec wyrazisty, który zmierzał do wydobycia maksimum wyrazu z każdego ruchu.