Aleksytymia
Początkowo sytndrom aleksytymi opisany został przez klinicystów o orientacji psychoanalitycznej i określany bardzo wymownie jako analfabetyzm emocjonalny, kryteria odniesienia wywodziły się z klasycznej psychoanalizy. Teorie psychoanalityczne stanowiły też podstawę dla prób wyjaśnienia mechanizmu powstawania aleksytymii. Poszukiwania te zaowocowały szeregiem mikroteorii podkreślających zaburzenia libido w dwóch pierwszych fazach jako przyczynę powstawania aleksytymii. Ponownie zainteresowania syndromem aleksytymii nastąpiło w latach osiemdziesiątych. Badania oraz dociekania teoretycznie zaczęły odwoływać się do odniesień z zakresu neuropsychologii, neopsychoanalizy i psychologii poznawczo- rozwojowej. Jednakże, dotychczas nie powstała spójna koncepcja wyjaśniająca powstanie syndromu aleksytymii. Obecnie udało się krótko zdefiniować syndrom aleksytymii, tak więc:
Aleksytymia- jest jednym ze zjawisk ograniczających dostęp człowieka do jego własnego wnętrza, a konkretnie zjawiskiem zaburzającym procesy uświadamiania własnych emocji- wgląd w życie emocjonalne. Syndrom aleksytymii oznaczający, zgodnie z ideą twórców tego określenia Nemiaha i Sifneosa (1970), „brak słów dla emocji”, pojawił się w literaturze psychologicznej głównie w odniesieniu do pacjentów cierpiących na zaburzenia psychosomatyczne oraz pacjentów uzależnionych od alkoholu i leków. U chorych tych zaobserwowano chroniczne zaburzenia procesów emocjonalnych, jednakże w symptomatologii jakościowo różniące się od zaburzeń charakterystycznych dla nerwic.
Aleksytymia polega na zaburzeniu w uzyskiwaniu dostępu do własnych procesów emocjonalnych w trzech procesach:
- w zakresie psychicznej reprezentacji emocji
- w zakresie wskaźników behawioralnych
- w zakresie wskaźników fizjologicznych
Sifneos w jednej ze swych prac charakteryzuje aleksytymię w następujący sposób: „te deficyty obejmują niezdolność do identyfikacji uczuć, a także wykorzystania języka do opisu uczuć, niezdolność do różnicowania między emocjami i ich odczuciami cielesnymi, ubóstwo w zakresie marzeń i fantazji”. Aleksytymicy to osoby, u których występuje brak zdolności do modulacji procesów emocjonalnych przez procesy poznawcze. Konsekwencją tego są zaburzenia regulacji emocjonalnej wyrażające się w braku umiejętności w rozpoznawaniu różnych stanów emocjonalnych, wnioskowanie o przeżywanych emocjach na podstawie zmian fizjologicznych organizmu, czy wręcz utożsamienie emocji z ich komponentą fizjologiczną.
Aleksytymicy mogą przeżywać emocje, choć nie zdają sobie sprawy z tego, jakie są to emocje. Pobudzenie emocjonalne tych ludzi ma charakter niezróżnicowany i nie potrafią oni nazwać tego pobudzenia, a także mają kłopoty w określeniu pochodzenia tego pobudzenia. Ponieważ znajomość przyczyn jakiegoś stanu jest jednym z podstawowych czynników niezbędnych dla psychicznej kontroli tego stanu, aleksytymicy mogą traktować występujące u nich pobudzenie jako trudne do kontroli lub wymykające się spod kontroli. To może ich zachęcać do prób tłumienia tego pobudzenia. Aleksytymicy nie mają wykształconych schematów emocjonalnych, ponieważ występujące u nich pobudzenie emocjonalne nie pasuje do istniejących już schematów, staje się dodatkowym źródłem emocji, oczywiście emocji negatywnych. Aleksytymicy nie potrafią dokonywać introspekcji, z trudem wnikają we własne wnętrze, przyczyn tego, co im się przydarza, szukają na zewnątrz.
Jedną z ważnych cech aleksytymików jest tendencja do ulegania nastrojowi depresyjnemu. Ludzie tacy nie potrafią nawiązać głębokich kontaktów z innymi, uważając więzi z nimi za złudzenie. Świat ich nie jest, być może, groźny, ponieważ jest to tylko i wyłącznie ich własny świat, nad którym starają się sprawować ścisłą kontrolę, ale jest to równocześnie świat pozbawiony radości, niespodzianek, ciepła i głębokiej stysfakcji wynikającej z wzajemnego rozumienia się z innym człowiekiem.
Cechy charakterystyczne osoby z wysokim poziomem aleksytymii:
- wysokie natężenia emocji negatywnych
- niskie natężenie emocji pozytywnych
- wąskie zainteresowania
- myślenie konkretne
- ukierunkowanie na fakty
- preferowanie rzeczy znanych
- niezdolność do radzenia sobie ze stresem
Aleksytymia wiąże się z podwyższonym poziomem hipochondrii, obniżoną potrzebą poznania, oraz obniżoną refleksyjnością psychologiczną. Mężczyźni są zdecydowanie bardziej aleksytymiczni aniżeli kobiety, różnica ta może być uwarunkowana biologicznie. Obie płci realizują odmienne programy, w których emocje odgrywają zróżnicowaną rolę. Mężczyźni są wyposażeni w kompetencje o charakterze zdaniowym, pozwalające zdobycie zasobów dla przetrwania indywidualnego. Byli tą płcią, na którą spadała odpowiedzialność za polowanie, zdobywanie pokarmu i ochronę terytorium. Emocje mogą towarzyszyć wykonywaniu tych czynności; występują tu jednak krótkotrwałe emocje, takie jak gniew lub strach.
Aleksytmia wiąże się z podwyższonym poziomem hipochondrii, obniżoną potrzebą poznawania, oraz obniżoną refleksyjnością psychologiczną. Aleksytymicy dostrzegają u siebie więcej symptomów psychosomatycznych aniżeli osoby niealeksytymiczne. Częściej występuje u nich somatyzacja. Aleksytymii towarzyszy znacznie podwyższony poziom depresji
Depresja u aleksytymików- osoby depresyjne nie potrafią komunikować własnych emocji sobie i innym ludziom. Brak dostępu do własnych uczuć pozytywnych i negatywnych prowadzi do braku wiary we własne siły i do rezygnacji z wchodzenia w bliskie związki emocjonalne z innymi.
Cechy składające się na syndrom aleksytymii:
1. Niezdolność do werbalizacji emocji powoduje, że człowiek przeżywa
pobudzenie emocjonalne o bliżej nieokreślonych charakterystykach. Nie
umie nazywać przeżywanych emocji.
2. Niezdolność do odróżniania pobudzenia fizjologicznego od emocji może
prowadzić do uruchamiania mechanizmów radzenia sobie z emocjami, kiedy
wcale nie jest to konieczne.
3. Ubóstwo życia wyobrażeniowego ogranicza ilość pomysłów, jakie zdolni są
wytworzyć aleksytymicy w sytuacji problemowej.
4. Operacyjny styl myślenia związany z koncentrowaniem się na
powierzchniowych aspektach zjawiska, niechęcią do sięgania do istoty
rzeczy oraz pewną konkretnością sprawia, że jednostka jest demotywowana
do dokonywania zmian w istniejącej sytuacji.
Aleksytymicy posiadają bardzo duże zdolności w zakresie maskowania własnych zaburzeń. Sprawiają oni wrażenie osób dobrze opanowanych, bardzo dobrze przystosowanych społecznie, a ich trudności to przede wszystkim trudności z sobą samym.
Utrudnione przekazywanie impulsów przez ciało modzelowate może być podstawą neurofizjologiczną dla aleksytymii. Ośrodki emocji zlokalizowane są w prawej półkuli mózgu u większości praworęcznych ludzi, natomiast ekspresja werbalna zlokalizowana jest w lewej półkuli. Stąd utrudniony transfer informacji między półkulami i może wywoływać deficyty w werbalnym oznakowaniu emocji. W aleksytymii zaburzeniu ulega transfer informacji obrazowych z prawej do lewej półkuli. U osób aleksytymicznych ośrodki skroniowe prawej półkuli są mniej aktywizowane, co sugeruje nieadekwatne rozumienie symbolicznych komunikatów zawartych w materiale wizualnym. Dwa obszary związane z językiem w lewej półkuli mózgu (ośrodki Broca i Wernickiego) są mniej aktywizowane, co może wskazywać na brak mowy wewnętrznej. Dodatkowo podwyższona aktywacja ciemieniowej części kory mózgowej w lewej półkuli może blokować aktywizację ośrodków mowy. Występuje większa zgodność między aktywizacją płatów czołowych prawej półkuli i płata ciemieniowego półkuli lewej co powoduje blokowanie ekspresji.
Źródła aleksytymii znajdują się w doświadczeniach z okresu wczesnego dzieciństwa, w sytuacjach traumatycznych oraz sytuacjach związanych z relacjami afektywnymi z innymi ludźmi, głównie z matką. Kluczową rolę w prawidłowym rozwoju afektywnym pełnią we wczesnym okresie rozwojowym kontakty z matki z dzieckiem. W okresie niemowlęcym dziecko pozostaje w ścisłym związku z matką i jest to podstawa do kształtowania psychicznych reprezentacji. W pierwszym etapie istotną funkcję pełni wyobraźnia i fantazje dziecięce na temat bezpieczeństwa. Deficyty w zakresie rozwoju procesów różnicowania, werbalizacji i desomatyzacji powstają w wyniku przeżycia przez niemowlę czy małe dziecko silnych traumatycznych wydarzeń. Dziecko pod wpływem ciągłych frustrujących doświadczeń wykształca niedojrzałe reprezentacje zarówno obiektu (matki), jak i Ja.
Konflikt pojawiający się w psychice cierpiącego dziecka wiąże się z tłumieniem i wypieraniem agresji skierowanej na frustrujący obiekt, agresji, która nie tylko może być ujawniana, ale także świadomie doświadczana.
Zgodnie z modelem psychoanalitycznym w efekcie nieprawidłowych relacji dziecka z obiektem znaczącym rozwija się w sposób wypaczony mechanizmy regulacji i samoregulacji psychicznej. W efekcie następuje zahamowanie rozwoju fantazjowania. Dziecko spostrzegane jest jako istota bardzo bierna i relatywna, w pełni uzależniona od wszechpotężnego rodzica, konkretnie matki. Kluczową funkcję dla aktualnego i przyszłego rozwoju dziecka pełni realizacja potrzeb afektywnych. Psychoanalitycy przypisują małemu dziecku duże możliwości poznawcze, takie jak tworzenie złożonych reprezentacji siebie czy matki, wykonywanie operacji na tych reprezentacjach, czy fantazjowanie.
Źródłem aleksytymii są sytuacje osłabienia lub rozpadu procesów zmierzających w kierunku ekspresji prawdziwego Ja. Mamy do czynienia z chronicznym przeżywaniem emocji negatywnych typu: gniew, wrogość, poczucie winy, lęk oraz nie umiejętnością ich wyrażenia i kontroli, co sprzyja rozwojowi chorób czy zaburzeń psychosomatycznych.
W tym modelu dla powstania aleksytymii konieczne jest współistnienie zmiennych z poziomu temperamentalnego, aktywacyjnej przewagi obszarów przedczołowych prawej półkuli oraz specyficznego stylu wychowania. Na poziomie temperamentalnym sprzyjające uwarunkowania dotyczą typu układu nerwowego, który warunkuje prymarne tendencje do unikania. Dla rozwoju zaburzeń emocjonalnych istotne będzie małe zapotrzebowanie na stymulację przy jednoczesnej presji zewnętrznej (wychowanie) do przestymulowania się. Stymulacja ma wpływ na: obniżenie progu pobudzenia dla emocji negatywnych, co w niesprzyjających okolicznościach zewnętrznych (nadopiekuńczość, rygorystyczny styl wychowania) sprzyja utrwaleniu aktywacyjnej przewagi.
Następnie utrudnia nazywanie przeżyć emocjonalnych (prawa półkula ma zdecydowanie uboższe możliwości werbalizacji). Również przeżywanie relatywnie częściej silnych emocji negatywnych utrudnia proces ich werbalizacji, gdyż proces ten zagraża poczuciu własnej wartości i relacjom z rodzicami. Pragnienie miłości i akceptacji ze strony bliskich jest dodatkowym czynnikiem sprzyjającym unikania wyrażania emocji negatywnych. Mechanizmy te nie wykluczają jednak przeżywania gniewu czy agresji. Skutki na poziomie psychologicznym są takie, że ich doświadczenie powoduje samoobwinianie, poczucie niskiej wartości sprzyja nastrojowi depresyjnemu.
Inny element sprzyjający rozwojowi aleksytymii dotyczy zaburzeń w rozwoju empatii. Jeżeli nie ma świadomości swoich uczuć, nie potrafi wczuć się w emocje innych. Jeżeli rodzice wykazują silne ograniczenia psychologiczne, nie będą w stanie zainicjować u swoich dzieci procesów emocjonalno- poznawczego- uczenia się. Dziecko może uczestniczyć w takich sytuacjach rodzinnych. Konsekwencją takich „emocjonalnych lekcji” jest posiadanie przez dziecko zaburzonych wzorów reagowania emocjonalnego, a tym samym zaburzonej psychicznej reprezentacji emocji, począwszy od poziomu obrazowego, aż po poziom wiedzy o naturze emocji. W konsekwencji dziecko, a potem dorosły w swoim własnym życiu także ignoruje emocje lub dokonuje błędnej ich reprezentacji. Dzięki rodzicom dziecko uczy się, co każde z uczuć oznacza.
Osoby aleksytymiczne nie potrafią stworzyć hierarchicznej reprezentacji emocji, z uwagi na zubożenie możliwości w wykorzystaniu pełnych możliwości zarówno prawej, jak i lewej półkuli. Tym samym jednostki takie w sytuacjach błędnych będą dokonywały prawidłowych różnicowań stanów emocjonalnych u innych, natomiast w sytuacji zaangażowania emocjonalnego, gdzie zachodzi konieczność złożonego wnioskowania o pozawerbalnych parametrach emocji aleksytymicy dokonywać będą zubożonych czy wręcz błędnych różnicowań.
Lęk- przykry afekt o różnej sile wywoływany w ego przez sytuacje, które odczuwane są jako niebezpieczne. Bodźce lękowe pochodzą z impulsów poglądowych lub z warunków zewnętrznych.
W lęku automatycznym pojawiają się przytłaczające doznania nieprzyjemności, które eliminuje funkcję ego.
Pobudzenia w słabszej formie prowadzi do lęku sygnałowego, którego celem jest aktywacja mechanizmów obronnych oraz mechanizmów adaptacyjnych, co w konsekwencji zapobiega dalszemu rozwijaniu się lęku.
Lęk automatyczny- reakcja jednostki na pochodzące z wewnątrz lub z zewnątrz pobudzenie, które jest tak silne, że człowiek nie jest w stanie się z nim uporać.
Lęk przed rzeczywistym zagrożeniem- lęk wywołany niebezpieczeństwem zewnętrznym które stanowi oczywiste zagrożenie dla jednostki.
Lęk sygnałowy- lęk przed zagrożeniem w którym wcześniejsza reakcja lękowa- w formie osłabionej- występuje jako sygnał wzywający ego do podjęcia kroków obronnych zmierzających do tego, by zapobiec dalszemu rozwijaniu się lęku. Pierwotna reakcja lękowa sięga swoimi korzeniami do wczesnych przeżyć urazowych.
Początkowo Freund łączył lęk z zaburzeniami funkcji seksualnych.
W swej I teorii lęku wysunął hipotezę, że libido, które nie zostało właściwie rozładowane przekształca się w lęk. Wewnętrzne sprzeczności i ograniczenia takiej koncepcji były wyraźnie widoczne lęk miał być spowodowany przez seksualne wyparcie, ale samo wyparcie miało pojawiać się jako rezultat lęku. Gdyby wyparcie było przyczyną lęku, usunięcie wyparcia powinno go łagodzić- a jednak nie zawsze tak się dzieje.
W II teorii lęku Freund rozpatrywał to zagadnienie z punktu widzenia ego. Przyjął że lęk jest reakcją na zagrożenie podmiotu.
W przypadku lęku wobec rzeczywistego zagrożenia strachu, niebezpieczeństwo jest istotne, znane i pochodzi z zewnątrz, natomiast w przypadku lęku nerwicowego zagrożenie ma charakter wewnętrzny.
Freund wyróżniał dwa typy sytuacji powodujących lęk:
- w sytuacji pierwszego typu, którego prototypem są narodziny, lęk bierze się z nadmiaru bodźców których organizm nie potrafi zmodyfikować. Uważał on, że lęk ten automatyczny występuje najczęściej w dzieciństwie, kiedy ego jest niedojrzałe i słabe.
- Najbardziej rozpowszechniona sytuacja w której się on pojawia ma miejsce wtedy, kiedy organizacja obronna psychiki jest już dojrzała. Lęk powstaje wówczas w przewidywaniu zagrożenia, a nie jako jego rezultat. Określa się go jako lęk sygnałowy. W odpowiedzi na tą sygnałową reakcję, zostają uruchomione obronne operacje ego.
W sytuacjach obiektywnego zagrożenia lęk sygnałowy jest częścią reakcji adaptacyjnej, natomiast w sytuacjach konfliktu psy6chicznego może on powodować odsunięcie od świadomości, lub od działania, napływających impulsów lub bolesnych uczuć w swej najdoskonalszej i najskuteczniejszej formie, lęk sygnałowy ogranicza się do „podobnej myśli” świadomości i zdolności radzenia sobie ze specyficzną sytuacją zagrożenia. Natomiast wtedy gdy doświadczenie lękowe jest znacznie intensywniejsze lęk może być kontrolowany i prowadzi do przejściowej funkcjonalnej dezorganizacji podmiotu.
Opisuje się go wówczas jako stan pamięci lub urazu.
Freund opisał szereg typowych sytuacji zagrożenia, które pojawiają się w rozwoju dziecka.
1. pierwszą jest utrata obiektu miłości, osoby opiekującej się dzieckiem- zwykle matki. Dziecko rozwija pojęcie stałości obiektu i zaczyna dostrzegać jego wartość.
2. później dziecko znajduje się pod wpływem silnego lęku przed uszkodzeniem ciała.
3. na koniec, charakterystyczny jest lęk przed tym, że uwewnętrzniona reprezentacja rodziców – czyli superego, wycofa się miłość i ukarze lub porzuci dziecko.