Kultura Europy uprzemysłowionej

Wiek XIX określany jest jako artystyczne stulecie. To wiek pary i elektryczności, przemysłu i handlu, a przede wszystkim wiek literatury, architektury i sztuki. Para i elektryczność zmieniły otoczenie człowieka. Kolej żelazna i telegraf stały się symbolami człowieka nad granicami czasu i przestrzeni. Powstał wielki przemysł, rozwijały się miasta, handel i transport. Uczeni byli bohaterami XIX wieku, porównywano ich do bogów sprawujących władzę nad siłami przyrody. Wszystko uległo przemianie.

Literatura

W wieku XIX najwięksi pisarze narzucają publiczności styl myślenia i przeżywania, są autorytetami społecznymi, a z ich opinią liczyć się muszą elity polityczne. Stulecie zaczyna się pod znakiem poezji. Na przełomie XVIII i XIX wieku działają w Niemczech pisarze „Sturm und Drang”: Schiller i Goethe, autor jednego z największych arcydzieł literackich, poematu dramatycznego Faust. W tym samym czasie w Anglii tworzy genialny poeta, malarz i wizjoner William Blake. W całej niemal Europie triumfuje romantyzm, który w Niemczech reprezentują Novalis i Heine, we Francji Hugo i Nerval, w Rosji Puszkin i Lermontow, w Anglii Shelley, Walter Scott i Byron. W tym wieku kształtuje się tradycyjny model powieści społeczno – obyczajowej (Balzak) i psychologicznej (Flaubert, Dostojewski). Powieść dociera nie tylko do koneserów. Mniej wybredne gusta zaspokajają XIX – wieczne „czytadła”: powieści płaszcza i szpady (Trzej muszkieterowie), melodramaty (Dama kameliowa), powieści sensacyjne (Tajemnice Paryża). U schyłku wieku popularna staje się twórczość Niemców i Skandynawów, nadal jednak prymat Francji jest bezsporny (w drugiej połowie stulecia pisali tu Baudelaire, Rimbaud i Verlaine, tutaj narodził się parnasizm, symbolizm, naturalizm Zoli i dekadentyzm Huysmansa).

Romantyzm wdarł się w europejską kulturę z impetem, dokonując prawdziwego przewrotu. Zanegował dotychczasowe przekonanie o harmonijnym rozwoju świata, możliwościach ludzkiego rozumu. Przypomniał, że istnieje sfera, której rozum nie obejmuje. Zajrzał w duszę i serce człowieka. Romantycy traktowali literaturę jako środek wyrażania indywidualnej ekspresji, pole do wyobraźni i oryginalności. Literatura tego czasu stała się manifestem swobody i fantazji twórczej, a także drogą do poznania świata. Do rozpowszechnienia romantycznych ideałów przyczyniła się w znacznym stopniu Wielka Rewolucja Francuska, która obaliła wielowiekowy ustrój feudalny, a tym samym ukazała wielką nierówność społeczną. Paradoksalnie prekursorami romantyzmu stali się nie Francuzi a Niemcy, Goethe i Schiller. Szczególnie Johann Goethe zaczął swą twórczość od wierszy sławiących geniusz jednostki. Jego sztandarowym dziełem początku romantyzmu była powieść „Cierpienia młodego Wertera” opisująca nieszczęśliwą miłość z samobójczym zakończeniem. Romantyzm angielski reprezentował William Blake, który stworzył własny, ale fascynujący system filozoficzny łączący chrześcijańską moralistykę z elementami mistycznymi, a później sztandarowa postać romantyzmu Byron oraz Walter Scott. Nową epokę we francuskiej literaturze zwiastowały dzieła Jeana Rousseau i Francoisa Chateaubrianda, a następnie Wictora Hugo i Alfreda de Musseta. Należałoby także wspomnieć o rosyjskich romantykach Puszkinie i Lermontowie. Polski romantyzm wzorował się na zmianach, które nastąpiły w kulturach zachodnich. Szczególnie podkreślał uczuciowość, wolność i zwrot ku historii własnego kraju. Wybitnymi przedstawicielami tego okresu byli Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki.

Realizm szczególnie zdominował prozę. Był odpowiedzią na przemiany społeczne, które dość gwałtownie przeobraziły europejską rzeczywistość. Był próbą rozrachunku z romantyzmem oraz krytyką nowej rzeczywistości. Baczna jej obserwacja, próba zgłębienia mechanizmów przemian, a zwłaszcza nowe spojrzenie na człowieka. Najwspanialsze dzieła literatury realizmu powstały we Francji i w Rosji. W obu tych krajach literatura zrodziła geniuszy. W Rosji pierwszym krokiem ku realizmowi była twórczość Nikołaja Gogola. To on był twórcą rosyjskiej prozy fabularnej. Opowiadał historie życia małych ludzi trochę kpiąc z nich a trochę im współczując. Ośmieszał także stosunki społeczne w swych komediach
( „Rewizor”, „Ożenek”). Innymi przedstawicielami rosyjskiego realizmu byli Fiodor Dostojewski („Zbrodnia i kara”) oraz Lew Tołstoj („Wojna i pokój”, „Anna Karenina”).
Francuscy realiści to przede wszystkim Stendhal („Pustelnia parmeńska”, „Czerwone i czarne”),Balzak („Komedia ludzka”, „Ojciec Goriot”), oraz Flaubert („Pani Bovary”, „Szkoła uczuć”). Właściwie termin „realizm” pojawił się już po śmierci tych wielkich twórców i to w malarstwie przeniesiony następnie do literatury.

Naturalizm był „konsekwencją rozwoju dziewiętnastowiecznego realizmu. Szedł dalej niż tradycyjny realizm, próbował możliwie najbardziej zbliżyć się do rzeczywistości, poznać ją w sposób naukowy, opisać w najdrobniejszych szczegółach. Zaistniał jako prąd literacki oparty na konkretnych przesłankach filozoficznych i naukowych oraz jako metoda twórcza. Najważniejszą rolę w powstaniu naturalizmu odegrały: teoria walki o byt i doboru naturalnego Drwina, oraz rozwój nauk psychologicznych. Literatura naturalistyczna eliminowała wszelką fikcję, wyobrażenia, przejawiając niechęć do elementów irracjonalnych i metafizycznych. Liczyła się wyłącznie obiektywna prawda. Największymi przedstawicielami naturalizmu byli początkowi realiści Folkner i Balzak, ale prawdziwym naturalistą był Emil Zola („Germinal”, „Nana”)

Architektura

Eklektyzm przez długi czas w historii sztuki był synonimem twórczości pozbawionej oryginalności i samodzielności, naśladującej biernie style minionych epok, często pozbawionej dobrego smaku i umiaru. Ten negatywny stosunek zmienił się dopiero w drugiej połowie XX stulecia, kiedy to oceny sztuki XIX – wiecznej stały się obiektywniejsze.
XIX – wieczną architekturę opanował pluralizm stylowy. Każda konwencja była równie wartościowa. Do wyboru zaproponowano nawet egzotyczne formy chińskie, arabskie i indyjskie. Najczęściej jednak korzystano z wzorców średniowiecznych (neogotyk i neoromanizm), renesansowych (neorenesans) i barokowych (neobarok). Poszczególne style uznano za odpowiednie dla określonych typów budynków: np. kościoły, szpitale i założenia uniwersyteckie chętnie dekorowano w duchu gotyckim, pawilony wypoczynkowe wznoszono w stylu orientalnym, a gmachom państwowym nadawano cechy klasycyzmu.

Neogotyk najbardziej rozpropagowano w Wielkiej Brytanii. Już w drugiej połowie XVIII wieku pod wpływem preromantycznych idei wystąpiło zainteresowanie średniowieczem. Około 1820 roku neogotyk zdobył już dużą popularność. Chętnie w tym stylu wznoszono kościoły, rezydencje, uniwersytety (Cambridge, Oksford) i szpitale. Powstało nawet specjalne Towarzystwo Budowy Kościołów. Nowy styl okazał się tani, łatwy w budowie i funkcjonalny. By ułatwić pracę projektantom, wydano dwa podręczniki autorstwa Augusta Charlesa Pugina, które stały się podstawą dla kilku pokoleń architektów. Około połowy XIX wieku nastąpiła dojrzała faza stylu, tzw. Neogotyk wiktoriański. Charakteryzowała go duża swoboda stylistyczna i kompozycyjna, dowolność w mieszaniu rozmaitych elementów i materiałów, dekoracyjność, barwność i bogactwo formy (kościół All Saints w Londynie). We Francji neogotyk nie zdobył wielkiej popularności. Wynikało to z powszechnego na przełomie wieków pogardliwego stosunku „oświeconych” Francuzów do kultury i sztuki barbarzyńskiego średniowiecza. Dopiero romantycy, a zwłaszcza Francois Chateaubriand, próbowali przywrócić gotykowi uznanie. Szczególne zainteresowanie tą epoką we Francji nastąpiło w momencie wzmożenia prac konserwatorskich (rekonstrukcja katedry Notre Dame). W Niemczech za narodziny neogotyku uznano rok 1772 – datę wydania pracy Johanna Wolfganga Goethego „ O niemieckiej architekturze”. Odrodzenie gotyku oznaczać miało powrót do czasów jedności Niemiec. W myśl teorii Fridericha Schegla słowo „gotycki” znaczyło tyle, co „germański”. W duchu takich ideałów odbudowano katedrę w Kolonii, co zapoczątkowało popularyzację neogotyku.

Neorenesans najpowszechniej wkroczył do pałaców i zabudowy miejskiej w formie wystroju tych budynków. Nastąpiła wówczas moda m. in. na loggie, tarasy i ozdobne krużganki. Styl ten oprócz Włoch największą popularność zdobył we Francji szczególnie w drugiej połowie XIX wieku. Okres ten nazywa się stylem II Cesarstwa. Występowała w nim silna stylizacja neorenesansowa i neobarokowa oraz eklektyczna skłonność do mieszania elementów różnych epok. Najważniejsze budowle, które wtedy powstały, związane były z przebudową Paryża prowadzoną przez architekta Georgesa Haussmanna. By nadać stolicy nowoczesny wygląd zaprojektował on sieć prostych, szerokich bulwarów zbiegających się ku okrągłym placom. Wznoszone przy nich gmachy otrzymały bogaty eklektyczny wygląd.

Malarstwo

Rewolucja w malarstwie XIX-o wiecznym rozpoczęła się dopiero w jego drugiej połowie. Za sprawą impresjonistów artyści wychodzą w plener śledzą grę świateł zapisują na płótnie ulotną chwilę – wrażenie.

Realizm zapoczątkowany został przez francuskiego malarza Courbeta, który jako pierwszy zerwał z tradycyjnym przedstawianiem na obrazach scen historycznych lub mitologicznych, a pokazał epizody z życia człowieka („zastąpił królów hołotą”). Za to jego obrazy odrzucono z Salonu Wystawy Światowej. Realizm wyznawał Francuską zasadę „tu i teraz”, czyli przedstawiania bieżących w sposób jak najbardziej realny.

Impresjonizm to kierunek zapoczątkowany przez Claude Moneta. To on pierwszy wykorzystał na swych obrazach grę świateł i cieni. Zauważył, że ten sam pejzaż o różnych porach dnia czy roku może być inny, bardziej fascynujący. Uważany jest za prekursora malarstwa abstrakcyjnego ze względu na umiejętność syntezy malarskiej. Impresjonizm pozostawił po sobie bogaty dorobek artystyczny i stał się najważniejszym punktem wyjścia dla nurtów sztuki współczesnej. Innymi znaczącymi przedstawicielami tego kierunku byli Gauguin, Renoir, a w Polsce Gierymski i Wyczółkowski.

Postimpresjonizm nie był w zasadzie kierunkiem artystycznym. Termin ten używany jest na określenie różnorodnych zjawisk występujących w malarstwie. Młodzi malarze porzucili impresjonizm, by na nowo konstruować obraz świata, by malować nie tylko to, co widzą, ale również to, co czują. Szukając nowych rozwiązań, utorowali dla przyszłych pokoleń twórców prawo do swobody działań. Największym przedstawicielem tej nowej fali byli Paul Cezanne i Vincent van Gogh.

Symbolizm propagował zasadę „Nie wierzę ani w to, czego dotykam, ani w to, co czuję. Wierzę w to, czego nie widzę i co czuję”. Tak wyraził się główny przedstawiciel tego kierunku Francuz Gustave Moreau. Symbolizm dążył do wyrażenia wiecznych ogólnoludzkich problemów psychologicznych, dostępnych jedynie poznaniu intuicyjnemu i emocjonalnemu. Był bolesną medytacją nad przeznaczeniem człowieka, tajemnicą jego pochodzenia i przyszłości. Innymi przedstawicielami tego kierunku byli Ferdinand Hodler, Edvard Munch czy Gustaw Klimt.

Rzeźba

Secesja, która miała stworzyć w końcu XIX wieku nowy powszechny styl, zniknęła szybko, jak powstała. Po okresie euforii jej wzory powielane w setkach egzemplarzy szybko stały się symbolem kiczu, złego smaku, przedmiotem pogardy i pośmiewiska, a przymiotnik „secesyjny” synonimem wyrazów „dziwaczny” i „cudaczny”. Zarzucono jej brak logiki i przesadność ozdób. Z tego powodu w Paryżu w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku przebudowano lub zburzono wiele budowli secesyjnych. Dopiero lata pięćdziesiąte przyniosły ponowne zainteresowanie secesją, docenienie jej wartości oraz wkładu w odnowienie i rozwój sztuki. W końcu XIX wieku rzeźba i zdobnictwo naśladowały style minionych epok – od romańskiego do klasycystycznego – w zależności od upodobań klienta i projektanta. Artyści secesyjni przeciwstawiali się panującemu przez całe stulecie historyzmowi i eklektyzmowi sztuki, odcinali się od skostniałego akademizmu, starali się zerwać z panującymi kanonami. Zdecydowana większość z nich tworzyła swoje dzieła dla potrzeb architektury jako dekoracje secesyjnych budowli. Secesjoniści pragnęli stworzyć całkowicie nowy styl odpowiadający współczesności oraz nowe zasady kształtowania dzieła sztuki. Charakterystyczną cechą secesyjnej rzeźby była miękkość modelunku, zwarta bryła i falisty kształt. Najwybitniejszym rzeźbiarzem tego nurtu był Belg Georges Minne, oraz Niemiec Hermann Obrist. Secesję reprezentuje także kilka prac Augusta Rodina.

Muzyka

Romantykom przyświecała idea połączenia muzyki z innymi rodzajami sztuki. Sama nazwa „romantyzm” wywodzi się od terminu lingua romana, którym Rzymianie określali ni łacinę, ale języki ludowe. Odkrywanie a następnie cytowanie muzyki ludowej było pomysłem romantyków. Muzyka ludowa, tematyka podań i legend, subiektywizm, a w Polsce jeszcze nawiązanie do tradycji narodowyzwoleńczych – to cechy obecne we wszelkich ówczesnych sztukach pięknych (muzyce, plastyce, literaturze). Początek romantyzmowi w muzyce dali Ludwig van Beethoven oraz Franz Schubert. W ich ślady poszli następni Schumann, Chopin, Liszt, Rachmaninow, czy Paganini.

W modernizmie charakterystyczne stało się wyczulenie na barwę dźwięku. Poszukiwano ciekawych współbrzmień, które oddałyby wrażenia chwili. Wykorzystywano instrumenty w niestosowanych do tej pory rejestrach, na przykład niski rejestr fletu, zaczęto też używać instrumentów z tłumikami. W instrumentacji utworów rezygnowano ze współgrania wszystkich instrumentów na rzecz ich poszczególnego brzmienia. Muzyczna tradycja romantyczna przejawiała się jeszcze w programowości kompozycji i inspiracji folklorem. Nowością było wyjście poza system dur – moll. Twórcy nowej impresjonistycznej muzyki posługiwali się skalą całotonową. Głównymi przedstawicielami modernizmu byli Claude Debussy, Maurice Ravel, Bela Bartok, a w Polsce Ignacy Jan Paderewski.