Kształtowanie się ustroju komunistycznego w Polsce i Czechosłowacji.
Od parlamentaryzmu do socjalzimu : Analiza porównawcza Polski i Czechosłowacji
Zmierzch demokratycznych rządów europy środkowo wschodniej rozpoczął się od Teheranu gdzie podjęto decyzję o zarzuceniu koncepcji otwarcia 2 frontu na Bałkanach na rzecz Normandii, co jednoznacznie pociągało za sobą oddanie obszaru europy środkowo wschodniej pod radziecką strefę wpływów. Już w tym okresie przygotowywano plany rewolucji komunistycznej na ziemiach włączonych w orbitę ZSRR . Głównym założeniem tych planów miała być tak zwana taktyka salami czyli stopniowe pozbywanie się małych fragmentów opozycji. W niniejszym referacie spróbuje skonfrontować ze sobą realizację dopktryny salami na terenach Polski oraz Czechosłowacji. W wielu miejscach celowo pominąłem fakty nie połączone bezpośrednio z rozwojem komunizmu w wyżej wymienionych krajach , a dziejące się w badanym okresie na danym terenie. Starałem się zająć głownie aspektem politycznym wprowadznia komunizmu , odwołując się do apektów gospodarczych tylko w momencie politycznego wykorzystania go przez komunistów.W większośći wypadków pominięty jest także aspekt międzynarodowy danego wydarzenia. Analiza porównawcza podzielona jest na dwie częśći w celu ułatwienia orientacji czytelnika. Podzieliłem ją według stopnia kontroli życia politycznego przez komunistów, co nie zawsze odpowiada temu samemu okresowi w chronologii.
Faza pierwsza – przygotowywanie gruntu pod rewolucję proletariacką.
POLSKA
Pierwszą organizacją polityczną realizującą plany Stalina na terenie Polski była PPR utworzona już w styczniu 1942 roku przez grupę dawnych działaczy KPP. Za przełomowy moment dla jej działalnośći i jednocześie punkt wyjściowy uznałem nieudane Powstanie Warszawskie(1 VIII – 2 X 1944) .Była to ostatnia próba ustanowienia suwerennej władzy na przynajmniej części ziem polskich. Wraz z wyzwalaniem ziem RP przez Armię Czerwoną powstawała administracja pod kierownictwem PKWN . Na ten okres przypada także dynamiczny rozwój PPR oraz parti z nią współpracujących : PPS-u , SL-u i SD. W celu sformalizowania protektoratu nad masmai robotniczymi powołano Tymczasową Komisję Związków Zawodowych pod przewodnictwem Adama Dolińskiego z PPR-u. O ile akcja tworzenia administracji na teranach wyzwolonych przebiegała sprawnie to przejmowanie struktur konspiracyjnych na czele z Armią Krajową nie powiodło się całkowicie. W sytuacji wierności jaką AK wykazywała się w stosunku do rządu emigracyjnego , stało się jasne iż dalszy progres rewolucji nie jest możliwy bez rozbicia struktur tejże. Na potwierdzenie przytoczę fragment wypowiedzi Andrzeja Friszke: „Nowe rządy mogły stabilizować się tylko w następstwie rozbicia struktur podziemia ,a w szczególnośći Armii Krajowej. Toteż od początku wydano AK bewzględną walkę , mimo że w powszechnym odczuciu była ona głowną siłą oporu i walki przeciw okupantowi niemieckiemu ”. Tkże taktyka komunistów opierająca się na izolowaniu sił reakcyjnych oraz „wychodzeniu społeczeństwu na przeciw”, jednocześnie odcinając się od niepopularnych haseł KPP, zawidoła w sporym stopniu. Za przykład użyję tutaj reformy rolnej uchwalonej 6 września 1944 roku , której jedynym skutkiem było uznanie przez masową świadomość PKWN-u jako władzy nieokupacyjnej , w znikomym stopniu jednak zwiększyło się poparcie społeczeństwa dla tej władzy. Zdecydowane działania zostają podjęte dopiero w październiku 1944 roku gdy Stanisław Radkiewicz na posiedzeniu PKWN stwierdził, iż nastąpiła pełna polaryzacja postaw politycznych co pozwala na rozprawienie się z przeciwnikami rewolucji. W wyniku tej deklaracji nasiliły się aresztowania ,a z urzedów zaczęto usuwać ludzi niewygodnych z punktu widzenia rewolucji. Sporą rolę odgrywała już wtedy propaganda , w której rząd emigracyjny oraz AK przedstawiano jako symbole reakcji.. Pozycja PKWN ulegała stałemu polepszeniu w wyniku czego 1 stycznia 1945 przekształcił się on w Rząd Tymczasowy.zaakcpetowany przez ZSRR , Czechosłowację , Jugosławię oraz Francję, co znacznie poprawiło jego sytuację na arenie międzynarodowej. W lutym 1945 rząd tymczasowy został niejako zaakcpetowany przez pozostąłych członków Wielkiej Trójki, o czym świadczyć powinno ustalenie Wielkiej Trójki w tej sprawie z konferencji w Jałcie. „Działajacy obecnie w Polsce Rząd Tymczasowy powinien być ... zreorganizowany na szerszej podstawie demokratycznej z włączeniem przywódców demokratycznych z samej Polski i Polaków z zagrnicy [...] Ten Tymczasowy Rząd Jednośći Narodowej będzie miał obowiązek przeprowadzenia wolnych i nieskrępowanych wyborów opartych na głosowaniu powszechnym i tajnym[...] ”
Porozumienie bylo to zwycięstwem politycznym Rządu Tymczasowego. Należy również pokreślić fakt, iż ustalenia nie podawały daty wyborów, co dawało komunistom możliwość pewnej swobody , w trakcie której pozbywano się wrogów politycznych . Za przykład posłuży tutaj aresztowanie całej Delegatury Rządu na Kraj w marcu 1945r., zwabionych pod pozorem rozmów politycznych. W czerwcu 1945 rozpoczęły się negocjacje w celu utworzenia wspólnego rządu komunistów i innych partii , skutkiem czego 28 czerwca prezydent KRN Bolesław Bierut powołał Rząd Jednośći Narodowej. Premierem pozostał Osóbka-Morawski, a wicepremierami Gomułka i Mikołajczyk . Pociagnęło to za sobą uznanie nowego rzadu przez wszystkie mocarstwa., oraz otworzyło nowy rozdział walki o kształ państwa polskiego.
CZECHOSŁOWACJA
Zręby trzeciej republiki czechosłowackiej zaczęły kształtować się w marcu 1945 r. w Moskwie, gdzie odbywała sie narada przedstawicieli stronnictw rządu emrigracyjnego , Słowackiej Rady Narodowej oraz komunistów. Narada doprowadziła do porozumienia , na które wplynęło stanowiska Benesa , który wg. Karla Kaplana: „ Nie wątpił , że polityka zagraniczna powinna być zorientowana na Związek Radziecki i że należy dokonać rewolucji narodowej w powiązaniu z rewolucją socjalną , co wynikało z istnienia lewicowej większości w gabinecie ”
Już 3 kwietnia Benes pwołuje rząd, w którym aż 7 tek należy do ministrów komunistycznych między innymi: dwaj wiceprzemierzy (K.Gottwald , V.Siroky)oraz minister spraw wewnętrznych (V.Nosek). Podstawą programową rządu był tak zwany program koszycki ; miał charakter umiarkowany bez znamion rewolucji socjalistycznej, ale mocno akcentował narodową rewolucję Czech i Słowacji. Zapowiadał przejęcie majątków wrogich narodów w szczególności Węgrów i Niemców oraz zdrajców i kolaborantów. Mialo sie tym zajać zgromadzenie narodowe. W ostatnich dniach kwietnia doszło do porozumienia różnych grup ruchu oporu, ktore utworzyły Czeską Radę Narodową z przewodniczącym Albertem Praźakiem. Partie te zdecydowały, że nie pozwolą na utworzenie innych partii . Już w ramach Frontu Narodowego zdecydowano sie na ograniczenie prularnośći w republice, co było zdecydowanie na rękę komunistom, gdyż wykluczało między innymi koła katolickie z aktywnej polityki. Od wiosny 1945r. rozpoczęto odbudowę partii –sygnatariuszy programu koszyckiego. Komunistyczna Partia Czechosłowacji zdecydowała odrodzić się jako partia masowa , w maju tegoż roku posiadała 700 tysięcy członków , wraz z autonomiczną Komunistyczną Partią Słowacji. Wpływy partii komunistycznej zdecydowanie zwiększało uzależnienie od niej różnych organizacji. Do najważniejszych należał Rewolucyjny Ruch Zawodowy powstały ze zjednoczenia centrali zawodowych, zrzeszający w grudniu 1945r. 1.5 miliona ludzi. Jeśli do tego rozważyć uprawnienia pozwalające po częsci zarządzać przedsiębiorstwami był on ogromną siłą. Nie powiodła się próba utworzenia konkurencyjnych organizacji podjeta przez Ludowców i narodowych socjalistów.
Prowadzono także indoktrynację młodzieży zrzeszonej w Związku Czeskiej Młodzieży , który był jedyną organizacją młodzieżową na podstawie ustaleń koszysckich.Komuniści starali się też za pomocą Rady Narodowej przeprowadzić korzystne dla nich reformy. Jedną z nich było zabranie ziemi kolabrantom , Węgrom oraz Niemcom. Zawężyło to zdecydowanie krąg wyborców demokratów narodwych , gdyż dochodziło do częstej nadinterpretacji pojęcia kolaboracji, co otwierało pole do czystek . Drugą reformą była nacjonalizacja przedsiębiorstw . Był to najważniejszy krok na drodze do społeczeństwa komunistycznego. . Wykorzystując nacisk związków zawodowych komunisci doprowadzili 24 października do podpisania przez prezydenta dekretów nacjonalizacyjnych. Na 26 maja 1946 zapowiedzniano wybory do parlamentu, w wyborach tych komuniści okazali się najśilniejszą partią w skali całego kraju zdobywając 37,9% głosów. (43% Czechy , 30% Słowacja ).
PODSUMOWANIE
W Czechosłowacji , komuniści uczestniczyli w jedynej i suwerennej władzy, co pozwoliło wejść na drogę komunizmu za pomocą ewolucji systemu demokratycznego , częsciowo wykonanej rękoma Czeskiej Rady Narodowej. W przeciwieństwie do tego w Polsce już w pierwszym okresie instalacji nowego sytemu doszło do walki z drugim rządem , a rząd komunistyczny instalowany był niejako na siłę przy pomocy Armii Czerwonej. Na ziemiach polskich musiało także dojść do konfrontacji z AK czego dzięki porozumieniu się wszystkich sił antyfaszystowskich udało uniknąć się w Czechosłowacji. Bezposrednio z tych dwóch czynników wynika także poparcie społeczne , to co w Polsce zaledwie akceptowane w Czechosłowacji zdobyło szerokie poparcie i doprowadziło komunistów do władzy.
Faza druga – walka z opozycją i konstytuowanie się wladzy komunistycznej
POLSKA
Po eliminacji rządu emigracyjnego jako pretendenta do władzy punkt ciężkości walki o kształt odrodzonej Polski przeniósł się do kraju.W tej walce jednak PPR stał na zdecydowanie lepszej pozycji ze względu na parite współpracujące oraz na możliwośći wykorzystania odbudowanego aparatu państwowego. Komunisci wierni taktyce salami starali się izolować i neutralizować niechciane jednostki. Ciekawym przykładem jest sprawa neutralizacji Karola Popiela , działacza Chrześcijańskiej Demokracji. Podczas próby reaktywacji Stronnictwa Pracy , napotkał konkurencyjną partię o tej samej nazwie utworzoną przez działaczy akceptujących współpracę z PPR. W wyniku naciksów zewnętrznych obie partie połączyły się , rozgrywki w kierownictwie partii doprowadziły do ponownej emigracji Popiela. Główną siłą opozycyjną nadal jednak pozostawało PSL z liderem Stanisławem Mikołajczykiem , który uważany był za lidera całej opozycji. PPR wkrótce zczęła ukazywać PSL jako twierdzę reakcji , dowodząc ich powiązań z podziemiem mordującym przedstawicieli władzy ludowej oraz Żydów. Samego Mikołajczyka oskarżano również o kontakty z Brytyjczykami oraz Amerykanami, co zresztą odpowiadało rzeczywistośći.. Kolejnym krokiem na drodze do zneutralizowania było utworzenie Bloku Demokratycznego (PPR , PPS , SL , SD) i wysunięcie projektu referendum obejmującego trzy pytania, dotyczące jednoizbowego parlamentu , reform społeczno gospodarczych oraz nowych granic Polski na wschodzie. Blok zachęcał do głosowania trzy razy na tak , podczas gdy PSL było przeciwne pierwszemu pytaniu. Wyniki referendum okazały się niekorzystne dla opozycji gdyż 63% pytanych odpowiedziało „tak” na pierwsze pytanie. Organami terenowymi mialy być rady narodowe , powstające w drodze porozumieniu partii ,a w przyszłosci planowano wybory do nich. W praktyce rola rad była bardzo ograniczona ,a w przyszłosci jeszcze zmalała. Potwierdza to F. Ziemski: „Polskie Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Pracy mogły w dość wysokim stopniu zapewnić większą reprezentacyjność władzy ludowej , a tym i rad narodowych.[...]PPR nigdy nie była zainteresowana , aby te partie umocniły się w strukturach władzy . Dlatego też postępowała przeciwko wszelkim zasadom liberalno-demokratycznym w kreowaniu władzy centralnej i terenowej.[...] W walce z tymi ugrupowaniami PPR posłużyła się całym aparatem państwa , którego była twórcą. ” Coraz większy nacisk ze strony administracji doprowadził do rozpadu niektórych organów terenowych PSL , na tym tle narastała opozycja przeciwko Mikołajczykowi , co stawiało stronnictwo w niekorzystnej sytuacji przed zbliżajacymi się wyborami. Wybory rozpisane 19 stycznia 1947 r. zostały zdecydowanie wygrane przez Blok Demokratyczny , który zdobył aż 80 % głosów. Na pierwszych posiedzeniach Sejmu rozpoczał się proces legalnej instalacji komunistów na najwyższych stanowiskach państowych: na stanowisko prezydenta powołano Bolesława Bieruta (PPR) , marszałkiem sejmu został Władysław Kowalski (SL) , premierem natomiast Józef Cyrankiewicz (PPS).
Kolejnym krokiem sejmu było uchwalenie amnestii poliycznej, która umożliwiła ujawnienie się kilkudziesięciu tysięcy osób uczestniczących w konspiracji, co doprowadziło pośrednio do jej upadku. PSL po porażce wyborzczej znalazło sie na marginesie życia politycznego , wielu z jej działaczy stanęło przed sądem pod zarzutem działalności wywiadowczej , sam Mikołajczyk 21 X 1947 opuścił Polske przy pomocy Ambasady USA co oznaczało kres legalnej opozycji. W katolickiej Polsce nadal bardzo silną rolę odgrywał Kościół. Nie ustawały też wysiłki mające na celu zapewnienie sobie neutralnośći tej instytucji czy nawet zdobycia przychylnośći księży . Z czasem jednak postanowiono wyeliminować Kościół z życia politycznego . Jedną z najważniejszych decyzji władzy było ujednolicenie prawa małżeńskiego , pozbawiające śluby kościelne znaczenia prawnego.Po wyborach tendenecje laicyzacji życia publicznego nasiliły się , co przejawiło się zniesieniem obowiązku nauki religi w szkołach, a wkrótce usunieta ją całkowicie z programu nauczania . W październiku 1947 r. odbyła się pierwsza odprawa kierownictwa MBP(Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego) poświęcona wyłącznie sprawom Kościoła, podczas której referat programowy pt. "Ofensywa kleru i nasze zadania" wygłosiła J. Brystygierowa. Podkreśliła wrogie oddziaływanie księży na społeczeństwo z ambony i stwierdziła, że Episkopat chce stworzyć własną partię polityczną (blok stronnictw katolickich, endeckich i ludowych) na bazie świeckich środowisk katolickich..1947 rok przyniósł takze nowe zjawisko w postaci aresztowań oficerów wojskowych oraz wyroki więzienia za tzw. szpetną propagandę. Nastąpiły także zmiany w relacjach PPR z jej sojusznikami. Narastajacy nacisk ze strony PPR na socjalsitów w kierunku zacieśnienia współpracy doprowadziło 15 grudnia 1948 r. do powstania Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej , system komunistyczny został ugruntowany na ziemiach polskich.
CZECHOSŁOWACJA
Proces narastania rozbieżności wewnątrz Frontu Narodowego Czechów i Słowaków przebiegał wolniej niż w pozostałych krajach.Komuniści zadowoleni z wyniku wyborów powołali rząd na czele którego stanął Klement Gottwald. W sklad rządu wchodziło 9 komunistów , zwrócić uwagę należy na zajęcie przez nich kluczowych ministerstw :spraw wewnętrznych , finansów , spraw zagranicznych . Nowy rząd podważył uprawnienia słowackich organów samorządowych, co doprowadziło do rozbicia opozycji na terenie Moraw i ułatwiło całkowite przejęcie władzy nad krajem w dalszej perspektywie. Owocem porozumienia parlamentarnego był program rządowy, który określał strukturę gospodarki na podstawie dekretów nacjonalizacyjncyh z uwzględnieniem malych i średnich przedsiębiorców prywatnych. W sprawach międzynarodowych miano się oprzeć na sojuszu z ZSRR jednocześnie gwrantując demokratyczną swobodę obywatelską czy też rewizję reformy rolnej niekorzystnej dla opozycji.Czołowi działacze socjalistyczni stali na stanowisku budowy systemu socjalistycznego z uwzględnieiem specyfiki tradycji czeskiej oraz słowackiej, taktując jednak , socjalizm w zdecydowanie dalszej perspektywie niż opozycja.Doprowadziło to nawet do pewnych rozłamów ideologicznych w lonie partii i niezadowolenia niektórych kręgów komunistycznych z kompromisowej lini przyjętej przez rząd , K.Gottwald jednak konsekwentnie realizował obraną drogę przemian ewolucyjnych. W 1947 nastapiły jednak zdecydowane zmiany w układzie sił międzynarodowych, które zmusiły partie komunityczną do zmiany taktyki (Doktryna Trumana , Plan Marshalla ) Zmuszało to Czechosłowacje do opowiedznia sie po jednej ze stron . Jednocześnie nieurodzaj pociagajacy za sobą trudnosci aprowizacyjne skłaniał do układu z mocarstwami zachodnimi. Rząd porzucił rokowania z USA dopiero na wyraźne polecenie Moskwy. Pierwszą z ważniejszych ustaw z punktu widzenia budowy systemu socjalistycznego był tak zwany podatek od milionerów. Był narzędziem ograniczenia akumulacji kapitału w rękach burżuazji , a więc ograniczał w znacznej mierze sektor prywatny.Kolejnym punktem spornym w Radzie Narodowej był projekt nowej konstytucji. Zacytuję tutaj czeskich historyków- M.Boucek ,M.Klimes: „Chociaż na plan pierwszy występowały tylko niektóre sporne punkty , było oczywiste , że nie chodzi o różnice poglądów w szczegółach , lecz o całkowicie przeciwstawne rozumienie konstytucji.Komuniśći i socjaldemokracji proponowali zatwierdzić w konstytucji ówczesny stan ludowo-demokratycznej ewolucji.[..] ”
Kryzys rozpoczął sie jesienią 1947 r. w słowackiej Żylinie gdzie komunisci w celu zainicjowania ofensywy wykorzystali porozumienie Partii Demokratycznej z katolickimi środowiskami. Ukazujac dokumenty niektórych dzialań zakulisowych tego frontu , wylobrzymiając i interpretujac je zgodnie z potrzebami swojej ideologii.
W listopadzie 1947r. formuje się obóz przeciwny komunistom jest on jednak wewnętrznie podzielony. Jednoczeńsnie komuniści zapowiadają zdecydowanie zwalczanie opozycji. Podczas przemówienia K.Gottwalda na plenarnym posiedzeniu Komitetu Centralnego pdają znamienne słowa”Bedziemy walczyli o to, by wszystkie części składowe FN , wymiotły ze swych szeregów agentów reakcji, elementy wywrotowe , o to , aby FN , skupił wszystkich ludzi dobrej woli, bez względu na przynależnoscść partyjną ”
Podjeto ogromną akcję propagandową , której celem było zdobycie absolutnej większośći w przyszłych wyborach do ZN. W lutym 1948 r.opozycja stanęła przed bezspośrednim zagrożeniem politycznym w związku z planowanymi masowymi zjazdami organizacji robotniczych i chłopskich. Ich nacisk mógł doprowadzić do wyłonienia parlamentarnej większości i przeprowadzenia komunistycznmych reform. Punktem przełomowym dla zainstalowania komunizmu okazało się „wystapnienie dwunastu” czyli opuszczenie rządu przez 12 ministrów opozycyjnych . Wbrew oczekiwaniom rządu nie opuściło 2 ministrów bezpartyjnych (Svoboda , Masaryk), co dało komunistom podsatwy do rekonstrukjci rządu bez przymusu rozwiązywania go. 25 lutego 1948 r. prezydent Benes przyjmuje skład nowego rządu ze zdecydowaną przewagą ministrów z partii komunistycznej. Komuniści tworzą tzw. komitety działania które rozpoczynają czystkę usuwjąc „elementy reakcyjne” z życia politycznego oraz administracji.. Z zamętu partie opozycyjnre wyłaniają się ostatecznie zdecydowanie osłabione , akceptując kierowniczą rolę komunistów w Czechosłowacji
PODSUMOWANIE
Zmiany , które dokonały się w Czechosłowacji miały charakter legalny , co prawda komuniści zmobilizowali swych sympatyków na ulicach miast , lecz decyzje zapadły w gabinecię prezydenta oraz w parlamęcie. Mamy tu do czynienia ze szczególnym przypadkiem „demokratycznego” zainstalowania systemu komunistycznemu . Zgoła inaczej rysowała sie sytuacja w Polsce. Komuniści wygrali wybory za pomocą szykanów i fałszerstw , wydając otwartą walkę partiom opozycyjnym . Na porządku dziennym były aresztowania aktywistów opozycyjncych . Co prawda w obu krajach rewolucja komunistyczna miała charakter ewolucyjny , jednak Polacy nie mogli ustrzec się przed widmem komunizmu w przeciwieństwie do Czechów i Slowaków , którzy dzięki początkowemu zjednoczeniu i zachowaniu zasad parlamentarnych przez cały okres formowania się nowej władzy mogli świadomie zdecydować nad sowimi dalszymi losami.
Mam nadzieję ,że na podanych przykładach widać zastosowaną „taktykę salami „ w Polsce i Czechosłowacji. Wydaje się , że wprowadzenie komunizmu na ziemiach państw „wyzwolonych” przez ZSRR było nieuniknione. Analizując te dwa jakże skrajne przypadki doszedłem do wniosku, iż „taktyka salami” prezentowała tak wysoką skuteczność z powodu siły napędzającej czyli Stalina i jego zbrojnego ramienia w postaci Armii Czerwonej. Do oceny pozostawiam , które z opisanych modeli rewolucji jest korzystniejszy ze względu na dobro państwa. Czy lepiej poddać się bez walki , czy starać się za wszelką cenę zwalczać wrogą ideologię.
BIBLIOGRAFIA
1. Tomaszewski J.” Europa Środkowo-Wschodnia 1944-1968” , Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1992.
2. Tomaszewski J. „Czechosłowacja” Trio , Warszawa 1997
3. Kersten K. „Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948” LIBELLA , Paryż 1986