Rolnictwo Żuław Wiślanych

Żuławy Wiślane zaczęły się tworzyć około 5 tysięcy lat temu, w dolinie Wisły i Nogatu. Mają one kształt trójkąta długość- 50 km natomiast szerokość- 60 km. Ich powierzchnia to 2,5 tys. km2, z czego 450 km2 to tereny depresyjne w pobliżu odgałęzienia Nogatu od Wisły wznoszą się 11 m n. p. m, a w okolicy Raczków elbląskich obniżają się do 1,8 m p. p. m. Większe obszary depresyjne występują głownie w północnej i wschodniej części. Depresje powstały w skutek odcięcia dna Zalewu Wiślanego przez osady rzeczne a następnie osuszenia rozlewisk wodnych tylko we wschodniej części Żuław zachowało się płytkie, zarastające jezioro Drużno.

Żuławy dzielimy na:

1)
· Żuława Malborska (miedzy Wisłą a Nogatem)
· Żuława Gdańska (na zachód od koryta Wisły)
· Żuława Elbląska (na wschód od Nogatu)

2)
· Niskie - północna część Żuław
· Wysokie - południowa część Żuław

Do tej pory istnieją rozbieżności w ustaleniu genezy słowa Żuławy. Niektórzy badacze gotowi są wiązać pochodzenie nazwy z pruską przeszłością regionu i słowem "sulava", czyli wyspa. Inni znów wywodzą jej pochodzenie od polskiego rzeczownika "żuł", co oznaczać miało namuł leśny. Jedni i drudzy wyraźnie wskazują na wodę jako żywioł, który zadecydował o utworzeniu delty Wisły. Ze względu na swe nadmorskie położenie, na terenach o najniższych w Polsce wysokościach bezwzględnych, Żuławy mają stosunkowo chłodne lata i stosunkowo łagodne zimy. Średnie roczne temperatury powietrz wynoszą 7,5 0 C. W styczniu wartości temperatur wahają się od –2 0 C do – 2,50C natomiast w lipcu od 17,5 0 C do 18 0 C. Na ich klimat składają się poza tym: duża wilgotność powietrza, silne wiatry i zalegająca około 60 dni w roku pokrywa śnieżna

Rejon leżący w delcie Wisły był podmokły i bagnisty. Jednak regulacja stosunków wodnych prowadzona przez kilkaset lat stworzyła dogodne warunki dla rozwoju rolnictwa i przekształciła Żuławy w urodzajny obszar rolniczy. Pierwotny krajobraz rozlewisk wodnych, bagien i wilgotnych lasów typu łęgów orz olsów został przekształcony w pola uprawne i łąki przecięte kanałami i chronione wałami przed wylewaniem Wisły (poldery). Zmianę pierwotnego krajobrazu Żuław zawdzięczamy głownie osiedlającym się tu od XIV w przybyszom z Holandii. Jednak duże zainteresowanie gospodarcze tym terenem notuje się od XIII wieku. Dzięki przemyślanej technice budowania grobli i śluz przywiezionej z ich ojczyzny osadnikom udało się pozyskać do uprawy 450 km2 obszarów depresyjnych. Jednak powodzie z XV wieku zniweczyły cała gospodarkę z XIII i XIV wieku.

W XVI i XVIII w za sprawa mennoników (holenderskich osadników) na Żuławach miała miejsce ponowna fala osadnicza. Oni to gospodarowali do II wojny światowej. Osadnictwo mennoników nazywane jest także olenderskim. To osadnictwo na terpach (terpy są to sztuczne wzniesienia usypane z ziemi pochodzącej z budowy kanałów, grobli). Warto wspomnieć, iż szczególnie intensywny rozwój rolnictwa na Żuławach rozpoczął się od połowy XIX w. Dzięki udoskonaleniu systemu odwadniającego wydatnie wzrosła urodzajność gleb i poziom gospodarki rolnej.

Rozpowszechniła się uprawa pszenicy, jęczmienia, roślin oleistych i buraków cukrowych. Jednocześnie rozwinął się chów bydła mięsno- mlecznego, a przed I wojną światową hodowla bydła zarodowego rasy nizinnej czarno-białej. Największy rozkwit rolnictwa na Żuławach przypada na lata miedzy I a II wojną światową. Rolnictwo tego okresu cechowała wysoka kultura rolna oraz wypracowany na wielowiekowych doświadczeniach sposób gospodarowania.

W strukturze agralnej Żuław siłę gospodarki rolnej tworzyły duże gospodarstwa chłopskie (gburskie) o powierzchni 20-50 ha zajmowały 28,4 % oraz folwarki (50-100 ha), które miały we władaniu 22,6 % powierzchni użytków rolnych Żuław. Polityka ówczesnych władz zdążała do tworzenia na tych terenach dużych, silnych ekonomicznie gospodarstw rolnych chłopskich i małych folwarków dobrze wyposażonych w narzędzia produkcji. W wyniku regulacji stosunków wodnych znaczną część Żuław można było użytkować jako grunty orne lub użytki zielone.

Dzięki dostosowaniu agrotechniki do lokalnych warunków uzyskiwano jak na lata międzywojenne dosyć wysokie plony. W strukturze użytkowania gruntów ornych na uwagę zasługuje duży udział roślin pastewnych wieloletnich w uprawie polowej. Wynika to z dość powszechnie stosowanego na Żuławach przemiennego polowo-łąkowego systemu zmianowania. System przemienny, wprowadzony na Żuławach przez osadników holenderskich. Użytkowanie przemienne podyktowane było zarówno względami agrotechnicznymi, jak i ekonomicznymi. Zmniejszało ono, bowiem częstotliwość obróbki roli i przyczyniało się do skutecznego niszczenia chwastów.

Warunki sprzyjające wyprodukowaniu dużej ilości paszy stworzyły z Żuław region hodowlany o wysokiej obsadzie inwentarza. Dobrze rozwinięty chów inwentarza, a przede wszystkim bydła i jego wysoka wydajność powodowały, ze produkcja zwierzęca stanowiła główna gałąź produkcji rolnej Żuław.

Tak wiec do 1945 r. na Żuławach istniał sprawny system melioracyjny, wysoka kultura rolna oraz wypracowane, dostosowane do specyfiki warunków przyrodniczych Żuław sposoby gospodarowania. Rezultatem tego był wysoki poziom gospodarki rolnej o kierunku hodowlano-roślinnym.

Niestety wspaniałe osiągnięcia wielowiekowej pracy ludzkiej na tych terenach zostały praktycznie doszczętnie zniszczone w 1945 r. przez wycofujące się wojska armii hitlerowskiej. Zniszczenia te były ogromne. W wyniku przerwania wałów i tam ochronnych obszary depresyjne (około 45 tys. ha) zostały zatopione, a przydepresyjne (około 75 tys. ha) podtopione. Miary zniszczeń dopełniło celowe zdemontowanie lub wysadzenie i spalenie ważniejszych śluz, stacji pompowych i transformatorowych, mostów, linii wysokiego napięcia itp. Wody zalewu spowodowały dalsze zniszczenie majątku trwałego, a przede wszystkim wypracowanej przez dziesiątki lat struktury gleby. Olbrzymie zniszczenia notowano także w budynkach mieszkalnych i gospodarczych. Duże zniszczenia notowano w parku maszynowym i narzędziach rolniczych. Największe, bo prawie 100% straty poniosły Żuławy w inwentaezu żywym. Znacznych zniszczeń dokonano również w gospodarce polowej.

W wyniku zatapiania na miejscu dawnych gruntów ornych i użytków zielonych powstały głębokie na 1,5 m rozlewiska wodne i mokradła pokryte szuwarami. Jedynie wystające z wody wierzby wskazywały, iż kiedyś były to tereny zagospodarowane. Większość wsi była wyludniona. Pozostała tu ludność skupiała się głównie w miastach, poza tym w niektórych wsiach na wyżej położonych obszarach.

Po wojnie rolnictwo było w całkowitej ruinie, w miejsce wysiedlonych mieszkańców napłynęli polscy osadnicy. I choć z czasem osuszyli i odbudowali oni zalane Żuławy, to przestały one być „ziemia obiecaną”.

Dziś zarówno Żuławy jak i Powiśle podnoszą się z zaniedbania, ale nadal zwłaszcza na Żuławach można natrafić na zrujnowane domostwa i rzadkie w innych rejonach Polski kikuty nie odbudowanych po wojnie kościołów. Z Żuław zniknęły wiatraki, pozostały jednak tysiące kanałów przecinających płaski krajobraz. Występuje tutaj największa gęstość sieci rzecznej w Polsce(rzeki, kanały, rowy itp.). Ciek o długości 1 km przypada na 1 km2 powierzchni.

Żuławy Wiślane to urodzajny obszar rolniczy, na co mają wpływ występujące tutaj żyzne gleby. Gleby delty Wisły reprezentują największy kompleks mad w Polsce. W powstawaniu i ich rozwoju brały udział trzy główne procesy: aluwialny, darniowy oraz glejowy.

Na obszarze Żuław występują:

· Mady o niewykształconym profilu - gleby młode znajdujące się w początkowym stadium rozwoju. Zajmują 1,2 % ogólnej powierzchni. Występują głównie pomiędzy korytem Wisły a wałami ochronnymi.

· Mady darniowe - zajmują około 17,2 % powierzchni Żuław. Mady darniowe najmłodsze występują w rejonie ujścia Nogatu, mady darniowe w centralnej części Żuław Niskich, mady darniowe najstarsze- na Żuławach Wysokich. Gleby te należą do II i III klasy bonitacji gruntów ornych (kompleksy: pszenny bardzo dobry i pszenny dobry)

· Mady darniowo-brunatne - występują głównie na Żuławach Wysokich zajmując około 46,4 % ogólnej powierzchni. Wzdłuż głównych cieków wodnych- Wisły i Nogatu- występują mady bardzo lekkie i lekkie. Nie stanowią one większych zwartych kompleksów, lecz są rozproszone wśród innych gatunków mad. Nieco większe obszary zajmują mady średnie, zwłaszcza w środkowo- wschodniej i północnej części Żuław zaliczane do najlepszych gleb obszaru delty Wisły i do grup najlepszych gleb w Polsce (I, II klasa bonitacji). Mady średnio ciężkie występują w południowej części delty, które są zaliczane w zależności od stosunków wodnych do I, II, III klasy. Mady ciężkie występują głównie w centralnej części Żuław Wielkich(Malborskich) oraz w południowej części Żuław Elbląskich. Zalicza się je do III a i III b klasy użytków rolnych(kompleks pszenny dobry)

· Mady czarnoziemne - można je podzielić na mady czarnoziemne wysokie( występują na Żuławach Wysokich) i niskie (występują na Żuławach Niskich). Te pierwsze zaliczane są do grupy najżyźniejszych gleb na Żuławach (II i III a klasa bonitacji), a drugie wykazują wiele cech charakterystycznych dla gleb hydrogenicznych. Mady czarnoziemne zajmują około 17,2 % ogólnej powierzchni Żuław.

· Mady (gleby) glejowe - zajmują około 1,4% powierzchni i występują niewielkimi płatami w lokalnych zagłębieniach terenu. Większe zasięgi maja w depresyjnej części Żuław Elbląskich. Są one użytkowane jako łąki lub pastwiska.

· Gleby bagienne (torfowe i mułkowo torfowe) - zajmują na Żuławach niewielki obszar (gleby torfowe- 0,7 %, gleby mułowo - torfowe- 0,6%. Największe ich kompleksy występują w okolicy jeziora Drużno i wzdłuż zachodniej krawędzi Żuław.

· Gleby murszowe - zajmują około 9,2% ogólnej powierzchni Żuław obecnie występują trzy podtypy tych gleb: gleby torfowo- murszowe, murszowe na podłożu mineralnym i murszastym

Na terenie Żuław Wiślanych przeważają tereny słabo urzeźbione, co sprzyja rolnictwu. Panuje tutaj klimat łagodny okres wegetacyjny jest stosunkowo długi, który trwa 200- 220 dni. Wskaźnik bonitacji użytków rolnych dla obszaru Żuław Wiślanych wynosi 1,0 i powyżej. Zaliczane są one do najbardziej urodzajnych użytków rolnych w Polsce (wskaźnik powyżej 0,9)

STRUKTURA ROLNICTWA

Żuławy Wiślane leżą w obrębie regionu rolniczego Wielkopolsko-Pomorskiego. Na terenie Żuław przeważa rolnictwo indywidualne. W 2000 r. udział rolnictwa indywidualnego w powierzchni użytków rolnych(wg użytkowania ziemi) wynosił 70-80%. Znaczny jest także udział rolnictwa publicznego, reprezentowanego przez gospodarstwa będące własnością państwa.(PGR- y). Po upadku, czekają na nowego właściciela.

Wykształciło się tu głównie rolnictwo rynkowe, kapitałochłonne, produktywne, mieszane mniej lub bardziej różniące się od rolnictwa zachodniej Europy oraz rolnictwo rynkowe na niższym i średnim etapie rozwoju. Na Żuławach jest najmniejszy udział gospodarstw produkcyjnych wyłącznie i głownie w celach samo zaopatrzeniowych (poniżej 25%). Zaś największy udział stanowią indywidualne gospodarstwa rolne prowadzące działalność rolniczą głównie na rynek o wartości produkcji towarowej o wartości powyżej 2,500 PLN. W 1996 wynosił on około 75%.

Żuławy Wiślane to obszar Polski, gdzie rolnictwo jest najbardziej towarowe (ponad 60%). Produkcja towarowa w rolnictwie indywidualnym na 1 gospodarstwo w 1996 roku wynosiła powyżej 20 000 PLN / 1 gospodarstwo. Udział gospodarstw towarowych kształtuje się na poziomie powyżej 25% warto także zaznaczyć, iż na Żuławach jest najmniejszy udział (10-20%) gospodarstw domowych z użytkiem indywidualnego gospodarstwa rolnego: Typ pracowniczy i pracowniczo-rolniczy. Czyli niski jest odsetek ludności dwuzawodowej.

Zalew Wiślany i jezioro Drużno to jedne z największych w Europie naturalnych "zagłębi" trzciny. Zbiera się ją ręcznie, tnąc sierpem albo specjalnym kombajnem. Trzcina to sezonowe źródło dochodu, szczególnie ważne po zlikwidowaniu PGR-ów. Zbiory ruszają pełną parą, gdy zamarzną brzegi Zalewu. Łatwiej ją ścinać, gdy uwięźnie w lodzie. Trzcina pokrywała niegdyś żuławskie dachy, dziś trafia za granicę jako cenny surowiec budowlany.

Na Żuławach ze względu na urodzajne gleby oraz odpowiednie warunki cieplne główne uprawy to pszenica jara oraz jęczmień. Największe zbiory w całej Polsce. Poza tym to region, gdzie na dużą skalę uprawia się rzepak. Z roślin oleistych uprawia się konopie, ale jest to uprawa sporadyczna. Do roślin uprawianych należy także zaliczyć rośliny strączkowe jadalne. Żyzne gleby Żuław sprawiają także, ze udział buraków cukrowych w powierzchni zasiewów wynosi powyżej średniej krajowej, podobnie jak pszenica oraz jęczmień. W 1997 r na Żuławach była największa produkcja towarowa powyżej 240 a nawet 360 kg zbóż. W związku z tym występują tutaj wysokie nadwyżki zbóż w stosunku do potrzeb konsumpcyjnych, które są przekazywane na sprzedaż.

Ze względu na duży udział łąk i pastwisk w powierzchni Żuław dużą role odgrywa chów bydła rogatego. W 2000 r udział gospodarstw indywidualnych prowadzących chów, co najmniej 10 sztuk bydła wynosił 30 %.

Na Żuławach dominującym kierunkiem w rolnictwie jest kierunek roślinno-zwierzęcy lub zwierzęco-roślinny (w zależności, co jest dominujące), a dokładnie pszenno-mięsny z udziałem roślin przemysłowych (buraków cukrowych lub rzepaku) i mleka.

Żuławy Wiślane leżą w obrębie regionu rolniczego Wielkopolsko-Pomorskiego.