Ontogeneza człowieka
I. Definicja ontogenezy:
Ontogeneza – inaczej rozwój osobniczy człowieka – jest zespołem powiązanych z sobą procesów morfologicznych kształtujących organizm i osobowość człowieka od chwili powstania zygoty do końca życia.Za początek ontogenezy część naukowców uważa już proces powstania komórek rozrodczych(gamet).Okres ten trwający od chwili zapłodnienia zwany jest przed zarodkowym.
II. Etapy w rozwoju człowieka:
Wyróżnienie poszczególnych etapów życia (rozwoju) człowieka ma charakter umowny i spowodowany jest względem praktycznym bądź dydaktycznym.
Podział rozwoju człowieka:
a) wewnątrzłonowy - (prenatalny) – przedurodzeniowy, płodowy – od poczęcia, czyli zapłodnienia do
porodu ,
- okres embrionalny – od zapłodnienia jaja do urodzenia dziecka wynoszący 38 tygodni
b) zewnątrzłonowy – (postnatalny)
- okres noworodka i niemowlęcia – od momentu opanowania lokomocji dwunożnej w wieku ok.12 miesięcy,
-okres dzieciństwa i młodzieńczy –do zakończenia rośnięcia w wzwyż, z charakterystycznym pod okresem dojrzewania,
-okres osobnika dorosłego – kończący się u kobiet zamknięciem działania gruczołów płciowych (klimakterium), a u obu płci pojawieniem się wyraźnych zmian starczych,
-okres starości – kończący się śmiercią osobnika.
Z biologicznego punktu widzenia 3 pierwsze etapy cechuje przewaga procesów anabolicznych nad katabolicznymi, to jest przewaga procesów przyswajania przez komórki związków chemicznych nad procesami rozpadowymi. W okresie czwartym następuje równowaga obu procesów a w okresie piątym przewaga procesów katabolicznych.
III. Okres embrionalny człowieka:
Poczęcie dziecka jest jednym z największych cudów w historii świata. Dwoje ludzi, dzięki swojej wzajemnej miłości tworzą coś niepowtarzalnego. Tworzą nowe życie, którego początkiem staje się zapłodniona komórka jajowa. Rozwój dziecka w łonie matki zwany jest inaczej rozwojem prenatalnym, w którym można wyróżnić charakterystyczne fazy.
Pierwsza fazą w rozwoju prenatalnym jest okres embrionalny. Trwa od 3-8 tygodnia od zapłodnienia. Na początku tej fazy wewnętrzna masa komórek różnicuje się, tworząc listki zarodkowe. To z nich powstają wszystkie struktury ciała. Na początku powstają dwa listki zarodkowe: endoderma i ektoderma. Z entodermy, a właściwie z komórek składających się na nią powstają gruczoły i organy wewnętrzne. Z komórek ektodermy tworzą się te części ciała, które będą miały kontakt ze światem zewnętrznym, to jest: układ nerwowy, sensoryczne części oka, nosa, uch, włosów, skóry. Dopiero potem, powstaje trzeci listek umiejscowiony pomiędzy endodermą a ektodermą. Jest nim mezoderma. Z komórek mezodermy powstają: mięśnie, chrząstki, kości, narządy płciowe, niektóre gruczoły, serce. Pod koniec 3 tygodnia zaczątek serca łączy się z naczyniami i stopniowo kurczy się. Daje to początek układu krwionośnego. Kształt embriona ulega licznym zmianom. Na początku 4 tygodnia od zapłodnienia embrion przypomina w kształcie rurkę. Jego długość to około 2, 54 mm. Pod koniec 4 tygodnia embrion ma nieco wygięty kształt. W tym czasie zaczątek serca zaczyna pulsować, a w okolicach nierozwiniętych jeszcze nóżek i rączek tworzą się małe wyrostki. Piąty tydzień nie jest tak jak poprzednie czasem szybkiego rozwoju fizycznego. Lepsze stwierdzenie będzie takie, że jest to rozwój jakościowy. Głowa i mózg embriona bardzo szybko ulegają przemianom, podobnie jak kończyny, które coraz bardziej przypominają w kształcie ręce i nogi. Nie mniej jednak, przełom w rozwoju kończyn przypada na 6 tydzień. Kończyny zaczynają się różnicować, w taki sposób, że można się dopatrzyć w nich łokci, palców, przegubów ręki. W tym czasie rozwija się głowa, w której można dostrzec oczy i uszy. W 7 tygodniu zauważalny jest jeszcze szybszy rozwój kończyn. Pod koniec okresu embrionalnego, twarz dziecka coraz bardziej jest podobna do twarzy ludzkiej. Głowa jest nieproporcjonalna do reszty. Stanowi około połowy embriona. W tym okresie otwierają się oczy, choć nie na długo, bo potem tworzą się powieki, które je zakryją. Inna charakterystyczną rzeczą jest zaniknięcie ogona, a oczy, uszy i palce u ręki są coraz bardziej rozpoznawalne.
W okresie embrionalnym rozwija się nie tylko sam embrion, lecz także struktura, w której się znajduje. W tym czasie tworzy się worek owodniowy, łożysko i pępowina. Worek owodniowy, to nic innego jak nieprzepuszczalna błona zawierająca płyn. Łożysko składa się z tkanek embriona i matki. To dzięki niemu jest możliwa wymiana pożywienia, tlenu i wszelkich odpadów. Łożysko jest złączone z macicą poprzez sznur pępowinowy, czyli przewód złożony z tkanek i naczyń krwionośnych. Sznur pępowinowy umożliwia wymianę materiałów pomiędzy matką a embrionem. Zawiera naczynia krwionośne, które umożliwiają transport. Z krwi matki przekazywany jest tlen i substancje odżywcze, a szkodliwe odpady przedostają się do krwi matki, która wydala je z organizmu.
Kolejną fazą w rozwoju prenatalnym jest okres płodowy. Zaczyna się w 9 tygodniu od poczęcia, a kończy w 38 tygodniu. W tym czasie następuje dalszy rozwój narządów, przyrost wagi, stałe powiększanie się płodu. W 9 tygodniu waga płodu wynosi około 5,6 g, a długość szacuje się na 50, 8 mm. Płód stale się zwiększa, dopiero około 8 miesiąca jego wzrost ulega spowolnieniu.
Okres płodu jest szczególnie ważny dla wyglądu zewnętrznego. W tym czasie zmieniają się proporcje głowy w stosunku do reszty ciała. Stosunek ten nie wynosi jak wcześnie 50%, lecz 25%. Powoli zaczyna się kształtować skóra. Staje się grubsza i nieprzezroczysta. Twarz coraz bardziej upodabnia się do ludzkiej. Zamknięte powieki stopniowo się otwierają, aż do całkowitego otwarcia, co następuje około 6 miesiąca. Około 4 miesiąca tworzą się opuszki palców i paznokcie. Pojawiają się także włosy, a ciało jest bardziej proste, głównie dzięki rozrostowi kości. Wraz ze zmianami zewnętrznymi powstają zmiany wewnętrzne. Następuje jakościowy rozwój mózgu. W 5 miesiącu życia płodu występuje już tyle komórek mózgowych, co u dorosłego człowieka. Wzrost komórek nerwowych zaczyna się od 19 dnia życia płodu trwając przez całą ciąże.
Na początku okresu płodowego zaczynają pracować nerki, które potrafią już wydalać mocz. Znajduje on swoje ujście w płynie owodniowym i tam mniej więcej, co 3 godziny jest wydalany przez organizm matki. Już w 3 miesiącu można rozpoznać płeć. U chłopców zaczynają się pojawiać zewnętrzne narządy płciowe.
Począwszy od 3 miesiąca życia płodu, zauważalna jest jego aktywność. Będzie ona trwała przez cały okres ciąży. W 9 tygodniu od zapłodnienia płód potrafi zaciskać pięści, wykręcić palce u nóg, połykać. Jest wrażliwy na bodźce i w momencie stymulacji dotykowej porusza ciało. Jego oczy, pomimo, że pokryte powiekami są wrażliwe na światło. W 5 miesiącu płód zaczyna reagować na bodźce dźwiękowe. Przy usłyszeniu głośnych tonów zaczyna się poruszać. W tym czasie płód potrafi już swobodnie przemieszczać się w płynie owodniowym. Niestety, choć nauczył się perfekcyjnie pływać, nie ma dużo miejsca i jego ruchy wraz z upływem czasu stają się mocno ograniczone. Można się też dopatrzyć w płodzie faz czuwania i snu. W czasie czuwania płód jest aktywny, kopie, natomiast inaczej jest, kiedy śpi. Od 7 miesiąca życia płód zaczyna kształtować odruch ssania. Wcześniej nie było to możliwe, gdyż połączenia mózgowe były zbyt słabo rozwinięte.
Pod koniec ciąży następuje doskonalenie cech, które umożliwią życie poza brzuchem matki. Całkowite przygotowanie do samodzielnego przeżycia następuje w 9 miesiącu. Wcześniej płód jest całkowicie zależny od matki. Płód urodzony przedwcześnie poniżej 23 tygodnia życia, praktycznie nie ma szans na przetrwanie. Najwcześniej szanse na przeżycie poza organizmem matki, pojawiają się w 7 miesiącu życia płodu. Wtedy, bowiem mózg częściowo koordynuje oddychanie, połykanie, temperaturę ciała. Niestety takie dziecko przeżyje jedynie w inkubatorze, gdzie będzie miało dostarczany tlen i będzie tam ustalana odpowiednia temperatura. Dużo większe szanse na przetrwanie poza organizmem matki ma płód w 8 miesiącu życia. Pod jego skórą zaczyna się zbierać tłuszcz i płód zaczyna gromadzić zapasy żywności. W dalszym ciągu jednak układ trawienny nie jest w pełni rozwinięty. W 8 miesiącu od zapłodnienia matka przekazuje płodowi przeciwciała, które czynią go bardziej odpornym na infekcje. Całkowite zakończenie dostarczania przeciwciał kończy się pod koniec 9 miesiąca. Będą one potrzebne niemowlakowi, gdyż przez pierwsze 6 miesięcy nie będzie w stanie samodzielnie wytworzyć własnej odporności na infekcje.
W ten właśnie sposób powstaje życie. Jest to proces zaskakujący i trudny do wytłumaczenia. Wszystko zaczyna się, bowiem od małej zapłodnionej zygoty. Każdy miesiąc niesie za sobą zmiany. W okresie prenatalnym kształtuje się praktycznie wszystko, co w późniejszych latach będzie nam pomagało lub przeszkadzało w życiu. To w tym okresie kształtują się nasze geny, nasz wygląd. Od tego okresu zależy jak ukształtuje się nasza psychika. Ten okres jest najważniejszy w naszym rozpoczynającym się życiu – wiele matek o tym zapomina, ale nie tylko je należy osadzać – za to jak płód będzie się rozwijał odpowiada również cale najbliższe otoczenie matki, ale również to, jaki bagaż genów przekazują swojemu potomkowi jego najbliżsi.
LITERATURA:
1. Mały słownik antropologiczny – wydawnictwo popularnonaukowe,
2. Podręcznik Biologii – pod red. Stanisława Skowrona – Warszawa 1975,
3. Encyklopedia Powszechna PWN.