Parlamentaryzm brytyjski

Parlamentaryzm brytyjski.

Jednym z bardziej wyróżniających się ustrojów politycznych na całym świecie jest niewątpliwie parlamentaryzm brytyjski. Jest to ustrój, który mimo swej burzliwej historii jest nadal aktualny. O czym może świadczyć gospodarka Wielkiej Brytanii, która stoi na dość wysokim poziomie. Nie możemy też zapominać, że Wielka Brytania jest nadal monarchią i tu nasuwa się pytanie jak udało się Brytyjczykom osiągnąć stan obecny. Na ten stan pracowały całe pokolenia Brytyjczyków ciągle udoskonalając swój system rządów.

W czasach średniowiecza, kiedy jeszcze nie było parlamentu istniał system konsultacji wśród ludności Anglii. Ludność wyspy zbierała się i rozmawiała na różne tematy. Możemy powiedzieć, że był to zalążek parlamentu. Początek parlamentaryzmu można datować na rok, 1215 kiedy została wydana Wielka Karta Swobód. Magna Charta Libertatum (lub Magna Carta), czyli Wielka Karta Swobód był to akt wydany przez króla Jana bez Ziemi pod naciskiem możnowładztwa, wzburzonego królewską samowolą i uciskiem podatkowym. Była to umowa między królem a jego wasalami, która ograniczała jego władze głównie w sferze podatkowej i sądowniczej. Określała również uprawnienia baronów, duchowieństwa i zakres swobód klas niższych. Wielka Karta Swobód przyznawała feudałom prawo oporu przeciwko królowi w razie naruszenia przez niego praw w niej zawartych. Od tego momentu, jeżeli król chciał wydać jakieś postanowienie na przykład w sferze podatków musiała to zatwierdzić Wielka Rada ( Magnum Concilium). W Wielkiej Radzie mogli zasiadać biskupi, hrabiowie i baronowie a od 1265 r. dołączyli do nich również reprezentacji mieszczaństwa oraz rycerstwa. Takie oto zgromadzenie możemy już nazywać parlamentem. Władca nie mógł sam tworzyć prawa ani narzucać podatków bez zgody ówczesnego parlamentu. Niemniej jednak parlament był traktowany jeszcze jako organ, który doradza królowi. Dopiero w 1400 r. posłowie zaczęli tworzyć prawo, ale miało to charakter bardziej petycji niż opracowywania ustaw. W XV wieku pojawił się mandat poselski i przepisy, które mówiły o powoływaniu posłów do Izb Gmin. Reprezentant narodu miał prawo do swobodnej dyskusji oraz nietykalność.

Zwoływanie parlamentu odbywało się w taki sposób, że lord kanclerz nakazywał wysłanie zaproszeń do osób zasiadających w Izbie Lordów, a wybory do Izby niższej mieli organizować szeryfowie w swoich okręgach. W wieku XVI liczebność Izby Gmin liczyła 296 przedstawicieli, a pod koniec ta liczba wzrosła do 462. Obrady były przeprowadzane w pałacu Westminsterskim. To właśnie w tym czasie został ustalony proces uchwalania ustaw. Zacznijmy od tego, że aby ustawa mogła być zatwierdzona musiały się na nią zgodzić obie izby parlamentu i król. Możemy, więc stwierdzić, że wszyscy wtedy byli równoprawnymi partnerami. Ponieważ sprzeciw jednej grupy przekreślał pracy wszystkich. Ale zanim do tego doszło ustawa zaczynała swoją drogę od izby niższej, choć nie było to zasadą. Proces legislacyjny miał parę etapów. Pierwszym z nich było pierwsze czytanie miało za zadanie poinformować posłów, o czym ma być ta ustawa. Następnym krokiem było drugie czytanie, w której każdy poseł mógł zabrać głos. Obradowano wtedy czy propozycje można przyjąć w takiej formie jak jest czy może trzeba nanieść jakieś poprawki. Jeżeli potrzeba było nanieść poprawki wtedy ustawa trafiała do komisji. W komisji zasiadały osoby przeważnie wybrane przez spikera na wniosek Rady Królewskiej. Po czym następowało trzecie czytanie, a następnie głosowanie.

Nie wszyscy władcy mieli dobre stosunki z parlamentem, niektórzy tak jak Karol I byli w stałym konflikcie. Nie mogąc się porozumieć w sprawie podatków, które miały być przekazane na wojnę, Karol I rozwiązał parlament. Przez co parlament w 1628 wydał Petycję Praw ( Petition of Rights),w których była mowa, że król nie może sam wprowadzić stanu wojennego, nie mógł również więzić tych, którzy nie chcą płacić podatków. Był to niewątpliwie następny krok po Wielkiej Karcie Swobód do umocnienia parlamentu w Wielkiej Brytanii. Władca przez okres 11 lat rządził samodzielnie dopiero klęski w wojnie ze Szkotami skłoniły go do zmiany polityki. W roku 1640 król zwołał tak zwany Krótki Parlament, a później Długi Parlament, na którym uchwalono ustawy ograniczające władze królewską. Współpraca Karola I nie trwała zbyt długo i w 1642 roku wybuchła wojna domowa, która przyniosła sukces zwolennikom parlamentu. W 1649 roku król został skazany na śmierć. Władze od tej pory sprawowała Izba Gmin, której organem wykonawczym stała się Rada Stanu, na której czele stał Olivier Cromwell. W 1653 roku Cromwell rozwiązał kadłubowy parlament i jednocześnie ogłosił się Lordem Protektorem. Doprowadził też do wydania tak zwanego Instrumentu Rządzenia ( The Instrument of Government ). Władza wykonawcza należała do Lorda Protektora i Rady Stanu, a prawodawcza do jednoizbowego Parlamentu. Po śmierci Cromwella władze przejęli generałowie. W 1660 roku generał Monk dokonał zamachu stanu i rozpisał nowe wybory parlamentarne. Nowy parlament wezwał Karola II Stuarta do objęcia tronu. W 1679 roku Karol II podpisał ustawę Habeas Corpus Act., która gwarantowała że obywatel nie mógł być więziony bez wcześniejszego procesu sądowego.
Niewątpliwie kolejnym ważnym władcą był Wilhelm Orański i jego żona Maria. W 1689 roku przyjął on dokument na mocy, którego parlament przejął kontrolę na monarchią. Dokument ten w znacznym stopniu ograniczał władze królewską. Była w nim mowa, że żaden król nie może rządzić bez parlamentu. Monarcha zachował jednak prawo o decydowaniu o wojnie i pokoju, zachował także prawo łaski. Mógł nadal powoływać i rozwiązywać parlament. Parlament musiał być zwoływany nie rzadziej niż raz na trzy lata. Kolejnym krokiem do wzmocnienia parlamentu był akt, w którym król nie mógł bez zgody parlamentu wypowiedzieć wojny w obronie swoich posiadłości na kontynencie. Zabroniono też królowi powoływać obcokrajowców na posłów, a nawet nie mogli zostać doradcami królewskimi. W 1701 roku uznano, że król nie stoi ponad prawem. Ponadto monarcha utracił prawo ułaskawienia ministra zasądzonego w myśl średniowiecznej procedury impeachmentu. Oznaczało to wprowadzenie odpowiedzialności dla ministrów działających w imieniu króla. Jeszcze jednym godnym odnotowania faktem było utworzenie Gabinet Council czyli zespół królewskich doradców. Od 1695 roku w skład członków tej rady powoływano zwycięzców wyborów. Jest to też czas kształtowania się pierwszych partii politycznych Torysów i Wigów. Ustawy z 1689 i 1701 r. osłabiły pozycję króla, choć nadal dysponował on istotnymi uprawnieniami. Monarcha pozostawał jak gdyby częścią parlamentu (King in Parliament), z czego wypływało prawo inicjatywy ustawodawczej i zatwierdzania uchwał parlamentu. Król kształtował skład Izby Lordów i władny był rozwiązać Izbę Gmin, nawet przed upływem kadencji. Wyroki sądów wydawano w imieniu króla.
W wieku XVIII system parlamentarno ? gabinetowy zaczął się umacniać w Anglii. W tym czasie władze na wyspach sprawowała dynastia hanowerska, która bardziej była zainteresowana rządami w Hanowerze niż w Anglii. Co umożliwiło powstanie rządów parlamentarno ? gabinetowych. Władcy nie uczęszczali na obrady parlamentu także ich funkcję przewodniczenia przejął pierwszy minister- premier. Istotnym faktem wartym odnotowania jest odpowiedzialność gabinetu przed parlamentem. Polegało to na tym, że jeśli premier nie miał poparcia Izby Gmin król rozwiązywał parlament i rozpisywał nowe wybory. Również w przypadku klęski wyborczej swojej partii gabinet ustępował. Kolejny rząd tworzył przywódca zwycięskiej, mającej przewagę w Izbie Gmin, partii; król powierzał mu urząd pierwszego ministra - premiera i na jego wniosek mianował pozostałych ministrów będących jednocześnie członkami parlamentu. Rząd uzyskiwał faktyczną niezależność od króla i stał się emanacją Izby Gmin. W pierwszym okresie funkcjonowania rządów parlamentarnych gabinety tworzyli wigowie (do 1760 r.); pierwszym premierem był Robert Walpole ( 1721-1742 ). A więc stopniowo ukształtowała się zasada odpowiedzialności politycznej ministrów przed parlamentem.
Kolejnym istotnym etapem w parlamentaryzmu brytyjskiego był czas wielkich reform. Jest to czas, w którym dopuszczono do głosy tak zwaną klas średnią. Mogli oni uczestniczyć w wyborach swoich przedstawicieli do parlamentu. W 1832 roku uchwalono trzy nowe ustawy zmieniające zasady wyborów w Anglii. W hrabstwach prawo wyborcze otrzymali mężczyźni, którzy byli właścicielami nieruchomości z dochodem 10 funtów rocznie, dzierżawcy długoterminowi także z dochodem 10 funtów oraz dzierżawcy krótkoterminowi, których dochód wynosił 50 funtów rocznie. W miastach prawa wyborcze mieli mężczyźni, którzy płacili podatki związane z dzierżawą nieruchomości wartych, co najmniej 10 funtów. Nie wszyscy jednak dostali prawa wyborcze. W 1867 roku została zaakceptowana przez parlament kolejna ustawa, która zmieniała prawo wyborcze. W hrabstwach w wyborach mogli brać udział mężczyźni z długoterminową dzierżawą min. 5 funtów, a z krótkoterminową 12 funtów. W miastach wszyscy mężczyźni, którzy dzierżawili, przez co najmniej rok nieruchomość wartą nie mniej niż 10 funtów. W roku 1885 Joseph Chamberlain doprowadził do przeprowadzenia trzeciej reformy, w której była mowa, że 79 miast poniżej 15 tysięcy mieszkańców straciło swych reprezentantów w parlamencie. W 36 miastach 15 ? 50 tysięcy mieszkańców pozostawiono 1 miejsce w parlamencie. Miasta z ludnością powyżej 50 ? 165 tysięcy mieszkańców miało 2 przedstawicieli, natomiast większe miasta podzielono na okręgi. Jednak dopiero w 1918 roku parlament wprowadził ustawę, która dawała prawo wszystkim swoim obywatelom, niezależnie od statusu majątkowego do brania czynnego udziału w wyborach. Jedynym ograniczeniem był wiek mężczyźni 21 lat, kobiety 30 lat. W 1969 roku prawo wyborcze otrzymał każdy dorosły obywatel.

I tak oto dotarliśmy do czasów współczesnych. Obecny parlament Wielkiej Brytanii składa się z: Izby Gmin, Izby lordów oraz z monarchy. Do zadań parlamentu należy przede wszystkim ustalanie nowego prawa. Aby nowa ustawa mogła wejść w życie nadal jest potrzeba, aby wszyscy ją zgodnie przyjęli. Izba Gmin oraz Izba Lordów nadzorują prace rządu. Ustalają podatki, a Izba gmin ustala także budżet. Dostosowują prawo do przepisów Unii Europejskiej oraz obradują nad aktualnymi problemami.

Izba Gmin jest to izba niższa brytyjskiego parlamentu liczy obecnie 646 członków wybieranych przez całość obywateli Zjednoczonego Królestwa w powszechnych wyborach. Wyłoniona w drodze wyborów powszechnych na 5 lat, jest faktycznym organem ustawodawczym państwa. Kontroluje działalność rządu powoływanego spośród partii politycznej, mającej większość w Izbie Gmin. Obraduje w trybie sesyjnym. Sprawuje wyłączną kontrolę nad ustawodawstwem w zakresie budżetu państwa i podatków. Obradami Izby Gmin kieruje spiker wybierany z grona deputowanych. Nie uczestniczy on w głosowaniach, wyłączając sytuację, gdy głosy deputowanych w Izbie podzielą się równomiernie. Speaker tradycyjnie nie należy do żadnej partii i po swej elekcji podpisuje rezygnację ze wszystkich innych stanowisk politycznych. Zazwyczaj wszystkie partie zgadzają się na reelekcję spikera. Tradycyjnie były spiker pozostaje bezpartyjny nawet po złożeniu urzędu. Miejscem posiedzeń parlamentu jest Pałac Westminsterski w Londynie. Izba Gmin dekorowana jest na zielono i jej wystrój jest raczej skromny w porównaniu z Izbą Lordów. Składają się nań dwa rzędy ław przedzielonych po środku przejściem. Ze względów historycznych, przejście to ma zawsze szerokość "dwóch i pół długości miecza". Spiker zajmuje miejsce na końcu sali, członkowie rządu po jego prawej stronie, a opozycja - po lewej.

Izba Lordów jest izbą wyższą brytyjskiego parlamentu. Wywodzi się z dawnej rady królewskiej. Kompetencje Izby Lordów są niewielkie i ograniczają się do prawa czasowego wstrzymywania uchwalanych ustaw (z wyjątkiem finansowych) w drodze weta zawieszającego, które działa tylko rok. Pełni też funkcję najwyższego sądu apelacyjnego. Oprócz tego w ramach Izby Lordów działa wiele komisji specjalnych, które mimo że nie posiadają formalnego prawa do podejmowania decyzji, mają znaczny wpływ na życie polityczne w Wielkiej Brytanii. Izba Lordów, podobnie jak Izba Gmin spotyka się w Pałacu Westminsterskim. Jej obrady plenarne odbywają się w tzw. czerwonej Sali. Aktualnie Izba Lordów składa się z 736 parów duchownych i świeckich, potocznie zwanych lordami.

Monarcha jest oficjalnie głową państwa. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z uznaną maksymą król panuje, ale nie rządzi ("rex regnat, sed non gubernat"), władza królewska została w całości przeniesiona na parlament, gabinet i sądy. Pozostałe uprawnienia mają formalnie dosyć szeroki zakres: król jest zwierzchnikiem i naczelnym wodzem sił zbrojnych, ma prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju, może zwoływać i rozwiązywać parlament, ma prawo sankcji ustaw, oraz prawo łaski, ponadto mianuje wszystkich wyższych urzędników. W praktyce wszystkie decyzje królewskie wymagają ministerialnej kontrasygnaty, co oznacza, że król nie podejmuje decyzji, a tylko je uprawomocnia z drugiej strony, król nie ponosi również za żadną decyzję odpowiedzialności, zgodnie z maksymą: Król nie może czynić źle.

Charakterystyczną cechą ustroju jest rozróżnienie pomiędzy rządem a gabinetem. Rządem nazywa się ogół ministrów powoływanych przez premiera lub monarchę; ich liczba sięga stu osób. Gabinet to znacznie węższy, właściwy organ rządowy, który zbiera się na wspólnych posiedzeniach. W parlamencie Wielkiej Brytanii występuje prawo echa, które mówi że gabinet ma swój cień. Lider najsilniejszej w parlamencie partii opozycyjnej obejmuje stanowisko Lidera Opozycji Jej Królewskiej Mości. Partia opozycyjna powołuje własny rząd z pełną obsadą ministerialną, dzięki czemu jest w każdej chwili gotowa by przejąć władzę. Ponadto, członkowie gabinetu cieni mają rywalizować w trakcie debat parlamentarnych ze swoimi rządowymi odpowiednikami.