Norwegia - charakterystyka państwa.

Norwegia

Dane statystyczne.

Królestwo Norwegii obejmuje zachodnie i północne części Półwyspu Skandynawskiego oraz północne terytoria archipelagu Jan Mayen i Svalbard, a na półkuli południowej również Wyspę Bouveta, Wyspę Piotra I oraz Ziemię Królowej Maud. Od wschodu Norwegia graniczy ze Szwecją, Finlandią i Rosją, a od strony północnej, zachodniej i południowej oblewają ją wody Morza Barentsa, Morza Norweskiego, Morza Północnego i cieśniny Skagerrak.

Nazwa: Norwegia, Norge (w Bokmål), Noreg (w Nynorsk), Królestwo Norwegii, Kongeriket Norge. Uważa się, że nazwa „Norwegia” znaczy „Droga na Północ”.

Stolica: Oslo (533,050 mieszkańców w 2005)

Powierzchnia: 324,220 km² (bez Svalbardu i wysp Jan Mayen). Pod względem wielkości masywu lądowego Norwegia jest szóstym krajem w Europie.

Długość linii brzegowej: łącznie z fiordami i zatokami, przekracza 20.000 km (więcej niż linia brzegowa USA!)

Ludność: 4,593,041 (2005). Pod względem liczby mieszkańców Norwegia zajmuje 28 miejsce.

Gęstość zaludnienia: 14 osoby/km2

Ustrój: monarchia parlamentarna

Podział administracyjny: 19 okręgów (fylke) i miasto wydzielone Oslo; do Norweii należą archipelag Spitsbergen, wyspy Niedźwiedzia i Jan Mayen na Morzu Arktycznym oraz wyspy Bouveta i Piotra I w Arktyce

Język urzędowy: norweski (Bokmål i Nynorsk) oraz język saami w sześciu gminach Finnmarku.

Jednostka monetarna: 1 korona norweska = 100 ore

Grupy etniczno - rasowe: Norwegowie (96,6%), Duńczycy (0,4%), Szwedzi (0,3%), pozostali (2,7% gł. Finowie, Lapończycy)

Religie: luteranie (89%), katolicy (1%), pozostali (10%)

Przyrost naturalny: 0,47%o

Przeciętna dł. życia: mężczyźni 76 lat, kobiety 82 lat (2002)

Gł. miasta (liczba mieszk. w tys.): Oslo (500), Bergen (225), Trondheim (146), Stavanger (107), Kristiansand (71)

Ludność miejska: 74%

Struktura użytkowania ziemi: grunty orne 3%, lasy 27%, pozostałe 70%

Struktura zatrudnienia: rolnictwo 6%, przemysł 23%, usługi 71%

Święto narodowe: 17 maja - Dzień Konstytucji (1814 r.)

Granica: z Rosją, Finlandią i Szwecją

Produkt krajowy PKB: 165 mld USD

Produkt krajowy na 1 mieszk.: 37 400 USD

Przyrost PKB: 3,0%

Eksport: 68,2 mld USD

Import: 37,3 mld USD

Inflacja: 1,3%

Bezrobocie: 5%

Norwegia jest najrzadziej, po Islandii, zaludnionym krajem europejskim. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 14,7 mieszkańca na 1 km². Ludność jest skupiona głównie w południowej części kraju, w regionie Oslofjorden oraz na wybrzeżach. W miastach mieszka 3,3 mln osób (73% ludności, dane z roku 2001). Największą aglomeracją jest Oslo. Średnia gęstość zaludnienia aglomeracji wynosi 3787 osób na km². Inne duże miasta Norwegii to Bergen, Stavanger i Trondheim, Tromsø, Drammen, Fredrikstad, Molde, Lillestrøm, Kristiansand, Kristiansund, Narwik.

Historia.

Najstarsze jak dotąd ślady działalności człowieka w Norwegii odkryto koło Komsa w okręgu Finnmark i niedaleko Fosna w Nordmøre. Datuje się je na około 9000 p.n.e. – 8000 p.n.e..

W 793 r. atakiem na klasztor w Lindisfarne rozpoczęła się epoka wikingów. Od tego roku skandynawscy najeźdźcy na długich łodziach często widziani byli w portach Europy Północno-Zachodniej. Norwescy wikingowie dotarli do Islandii, Irlandii (założyli tam miasto Dublin), Grenlandii a także, jak twierdzi wielu historyków, do Ameryki.

We wczesnym średniowieczu kraj podzielony był pomiędzy lokalnych władców. Jednym z pierwszych, którzy podjęli próbę zjednoczenia, był Harald Pięknowłosy (nor. Harald Hårfagre).

Pierwszy kościół powstał w Norwegii w Moster w 995 r. za sprawą króla Olava Tryggvasona. Jako symboliczny moment chrystianizacji kraju uznaje się jednak bitwę pod Stiklestad, gdzie poległ władca Norwegii Olav Haraldsson, uznany później świętym. XIII wiek to czas świetności Norwegii: pod panowaniem Håkona IV w skład terytorium norweskiego wchodziły także Jämtland, Islandia, Wyspy Owcze, Orkady, Szetlandy i Grenlandia. W XIV wieku kraj został osłabiony przez zwiększające się wpływy Hanzy, epidemię czarnej śmierci w 1349 r. i walki o tron. Po śmierci Håkona VI w 1380 r. tron objął jego syn Olav IV, a następnie żona zmarłego króla, Małgorzata I, która była także królową Danii, a później i Szwecji. W 1397 Norwegia, Szwecja i Dania zawarły unię, zwaną kalmarską. Szwecja wyłamała się z unii w 1523 r. Norwegia, coraz bardziej zależna od Danii, pozostała w unii do 1814 r. Wtedy to, zwycięzcy w wojnach napoleońskich podpisali traktat w Kilonii, na podstawie którego Norwegia miała stać się częścią Szwecji, jako odszkodowanie dla tej ostatniej za stratę Finlandii na rzecz Rosji. Uchwalona 17 maja 1814 w Eidsvoll konstytucja była próbą odzyskania przez kraj całkowitej suwerenności. Skończyło się jednak na unii personalnej ze Szwecją. Pełną niepodległość odzyskali Norwegowie w 1905 r.

W I wojnie światowej kraj zachował neutralność. W II wojnie światowej również próbował pozostać neutralny, jednak zaatakowany przez wojska hitlerowskie 9 kwietnia 1940, przystąpił do antyhitlerowskiej koalicji. Pierwsze lata powojenne to lata rządów Norweskiej Partii Pracy. Odbudowano Norweskie Siły Zbrojne. W 1949 r. po długich debatach nad kierunkiem polityki zagranicznej kraj przystąpił do NATO. W sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej odbyły się w Norwegii dwa plebiscyty: w 1972 i 1994 r. Oba zakończyły się niewielką przewaga strony opowiadającej się przeciw członkostwu w Unii. Wskutek odkrycia złóż ropy naftowej i gazu ziemnego pod dnem Morza Północnego w latach 60. i 70. XX wieku, Norwegia jest obecnie jednym z najbogatszych krajów świata.

Podział administracyjny.

Norwegia jest podzielona na 19 okręgów i 433 gminy. Rady okręgów i gmin otrzymały uprawnienia do sprawowania samodzielnych rządów w ramach decentralizacji zadań państwa. Uprawnienia te nie są określone w Konstytucji, ale w odnośnych aktach prawnych. Państwo jest bezpośrednio reprezentowane na szczeblu lokalnym przez urząd Gubernatora Okręgu.

Gminy są najważniejszymi jednostkami administracji samorządu terytorialnego. Są one odpowiedzialne za kształcenie na poziomie podstawowym oraz gimnazjalnym, usługi społeczne, gminne drogi, sieć wodociągową, kanalizację oraz podział obszarów pod zabudowę mieszkalną, usługową itd. Natomiast edukacja na poziomie średnim oraz niektóre usługi techniczne podlegają zarządzaniu na szczeblu okręgu. Każdy z tych szczebli administracji uzyskuje część swoich przychodów z opodatkowania lokalnego, opłat i lokalnej działalności gospodarczej, a część jest przydzielana przez organa władzy centralnej i inne instytucje publiczne.

Okręgi odzwierciedlają tradycyjny podział administracyjny pochodzący ze Średniowiecza i ery Wikingów, kiedy lokalne fylkesting (rady okręgów) wciąż miały ogromną władzę. System średniowiecznego samorządu terytorialnego stopniowo zaniknął po zjednoczeniu Norwegii w jedno państwo. Po zawarciu unii z Danią, władza została scentralizowana w ręku jednego króla. W 1837 roku ponownie wprowadzono w gminach samorządy terytorialne.

W okręgach i gminach rządzą rady, których członkowie pochodzą z wyborów przeprowadzanych co cztery lata. Mandaty są rozdzielane według systemu proporcjonalnego przedstawicielstwa, toteż ich liczba waha się od 13 (rady gminne) i 25 (rady okręgowe) do 85. Na czele rady stoi komitet wykonawczy, w skład którego wchodzą przedstawiciele wszystkich ugrupowań politycznych z danej rady oraz burmistrz. W wyjątkowych przypadkach, do których należą Oslo i Bergen, stosowana jest parlamentarna forma rządów i tworzony jest wielopartyjny samorząd terytorialny. Tych 18 okręgów administracyjnych (Oslo nie jest uznawane za tradycyjny okręg) zostało ustanowionych w 1975 roku w celu wprowadzenia administracyjnego szczebla między państwem a gminami. Od czasu największej reformy połączeniowej przeprowadzonej w 1967 roku, liczba gmin ustabilizowała się na poziomie 420-440.
Ustrój polityczny.

Norwegia (Królestwo Norwegii, Kongeriket Norge) jest monarchią konstytucyjną z parlamentarnym systemem rządów. Królem Norwegii jest Harald V z rodu Glücksburg. Władza króla ma jednak głównie charakter symboliczny i reprezentacyjny. W rzeczywistości władza wykonawcza spoczywa w rękach rządu, na czele którego stoi premier.

Według konstytucji z 1814 r. król ma bardzo szeroką władzę, m.in. wybiera Radę Państwa, egzekwuje podatki, mianuje wszystkich urzędników cywilnych, kościelnych i wojskowych, jest zwierzchnikiem kościoła oraz naczelnym dowódcą sił lądowych i morskich, w praktyce jednak większość tych funkcji wykonywana jest w imieniu króla przez Radę Państwa, którą tworzy premier i jego gabinet, oficjalnie mianowany przez Króla. Władza króla ma głównie charakter symboliczny i reprezentacyjny.

W rzeczywistości władza wykonawcza spoczywa w rękach rządu, na czele którego stoi premier. Władza ustawodawcza jest w rękach Stortingu, liczącego łącznie 169 deputowanych (liczba ta została zwiększona ze 165 przed wyborami w 2005 r.). Po wyborach, które odbywaję się co cztery lata (nie ma przy tym zwyczaju skracania kadencji) Storting dzieli się na dwie izby: Lagting i Odelsting, które zależnie od przedmiotu obrad pracują osobno lub też wspólnie.

Projekty ustaw wnoszone są do Odelstingu przez jego członków lub rząd za pośrednictwem członka Rady Państwa.

Na system sądowniczy składa się Sąd Najwyższy lub Rada Najwyższa (Høyesterett), sądy apelacyjne, miejskie i grodzkie oraz sądy polubowne (przy tym co charakterystyczne dla państw nordyckich, wiele spraw rozwiązywana jest na drodze polubowanej). Sędziowie sądów powszechnych mianowni są przez króla, po wskazaniu przez Ministerstwo Sprawiedliwości.

Po wyborach 12 września 2005 rząd utworzyła tzw. czerwono-zielona koalicja. Partia Pracy, Socjalistyczna Partia Lewicy i Partia Centrum zdobyły łącznie 87 z 169 mandatów do Stortingu. Wygranym wyborów okazała się również populistyczna Partia Postępu (Fremskrittspartiet), obecnie główna paria opozycyjna posiadająca 38 miejsc w parlamencie.

Zwycięska czerwono-zielona koalicja jest wyjątkowa pod kilkoma względami. Otóż jest to pierwszy raz w historii norweskiego parlamentaryzmu kiedy gabinet współtworzy Partia Socjalistycznej Lewicy. Pierwszy również raz od 1945 r. kiedy Partia Pracy tworzy rząd koalicyjny (dotychczas zawsze rządziła samodzielnie). W końcu jest to pierwszy raz kiedy Paria Centrum zasiada w rządzie wspólnie partiami socjaldemokratycznymi, wcześniej za koalicjantów zawsze miała konserwatystów i/lub partie centrowe.
Premierem nowego rządu został Jens Stoltenberg z Partii Pracy.

Rodzina Królewska.

Tradycja sprawowania w Norwegii władzy królewskiej w różnych formach liczy sobie ponad tysiąc lat. Po zawarciu unii z Danią, trwającej od 1381 do 1814 roku, a następnie ze Szwecją w latach 1814 – 1905, Norwegia ponownie stała się niezależnym krajem pod panowaniem króla Norwegii Haakona VII.

Obecnie do członków rodziny królewskiej należą: Jego Królewska Mość Król Harald V, Jej Królewska Mość Królowa Sonja, Jego Książęca Wysokość Następca Tronu Książę Haakon, Jej Książęca Wysokość Następczyni Tronu Księżna Mette-Marit, Jej Książęca Wysokość Księżniczka Ingrid Alexandraoraz Księżniczka Märtha Louise. Księżniczka Märtha Louise i jej małżonek, Ari Behn, mają jedną córkę, Maud Angelicę Behn, która jest czwarta w kolejności pod względem sukcesji do norweskiego tronu.

Gospodarka.

Norwegia jest wysoko rozwiniętym i uprzemysłowionym krajem o otwartej gospodarce zorientowanej na eksport. Często wymieniana jest jako jedno z najbogatszych państw świata i zajmuje szczytowe miejsca w rankingach pod względem stopy życiowej, średniej długości życia, ogólnego stanu zdrowia społeczeństwa i warunków mieszkaniowych.

Wiek XX był dla Norwegii okresem ciągłego i dynamicznego rozwoju gospodarczego. Od lat 70-tych przemysł naftowy skupiony na Morzu Północnym odgrywa dominującą rolę w norweskiej gospodarce. Gleby uprawne zajmują tylko 21% powierzchni Norwegii (ziemia uprawna 3%, lasy gospodarcze 18%). Norwegia nie jest członkiem Unii Europejskiej (UE), ale uczestniczy we wspólnym rynku UE jako sygnatariusz Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG), zawartego między państwami członkowskimi UE i Europejskim Stowarzyszeniem Wolnego Handlu (EFTA).

Gospodarka norweska jest zwykle określana jest jako gospodarka mieszana – jako kapitalistyczna gospodarka rynkowa o wyraźnym wpływie państwa.

Podobnie do pozostałych krajów Europy Zachodniej, ekspansja większej części przemysłu w Norwegii była w dużej mierze determinowana przez prawa do własności prywatnej i sektor prywatny. Jednak niektóre rodzaje działalności przemysłowej znajdują się w posiadaniu lub pod zarządem państwa. Własność państwowa i regulacja sektora prywatnego pozwalają zaklasyfikować Norwegię jako mieszaninę gospodarki rynkowej i nakazowej. Administrowanie przez państwo przyjmuje formę podatków, ceł i subwencji. Jest ono również widoczne w systemie koncesjonowania oraz w regulowaniu takich elementów, jak środowisko pracy, procedury księgowe, zanieczyszczenia oraz produkty. W latach 90-tych własność państwowa w przemyśle stała się bardziej zorientowana na inwestycje czysto finansowe.

Sektor przemysłowy znajduje się głównie w rękach prywatnych, choć państwo jest największym właścicielem niektórych z najpotężniejszych norweskich korporacji, np. Statoil i Norsk Hydro. Statoil (norweskie, państwowe przedsiębiorstwo naftowe) zajmuje pozycję dominującą w norweskim przemyśle naftowym bazującym na złożach podmorskich, a także w przemyśle petrochemicznym oraz rafinacji i marketingu ropy naftowej. Rolnictwo i rybołówstwo są w rękach prywatnych, z wyjątkiem około dziesięciu procent gospodarczych gruntów leśnych będących w posiadaniu państwa.

W sektorze bankowym, banki państwowe obsługują najważniejsze sektory (rolnictwo, rybołówstwo, przemysł ciężki) i gminy, a także zajmują się rozwojem regionalnym, budownictwem mieszkaniowym i szkolnictwem. Państwo jest również znaczącym udziałowcem elektrowni, także wodnych. Chociaż państwo utrzymuje monopol w przypadku przewozów kolejowych i usług pocztowych, utworzonym przedsiębiorstwom państwowym przyznano większą swobodę i w związku z tym coraz bardziej wystawione są one na działanie sił konkurencyjnych.

Zaangażowanie państwa w norweskim przemyśle stopniowo maleje, zgodnie z procesami deregulacji i prywatyzacji jakie zachodzą w krajach uprzemysłowionych.

Przemysł.

Najważniejszymi surowcami mineralnymi są ropa naftowa i gaz ziemny wydobywane z norweskiego sektora szelfu na Morzu Północnym i Morzu Norweskim, poza tym eksploatuje się rudy żelaza (głównie okręg Kirkenes), miedzi - koło Lokken, Sulitjelma i Roros, tytanu, niklu i molibdenu - w Knaben (jedno z najważniejszych złóż w Europie), także rudy cynku i ołowiu oraz srebro, siarkę, surowce skalne - wapienie i granity. Norwegia ma dobrze rozwiniętą energetykę. Produkcja energii elektrycznej w przeliczeniu na 1 mieszkańca wyniosła 27 562 kWh - 1995 i jest najwyższa w świecie. Moc zainstalowana w elektrowniach wynosi netto 27 281 MW, 99,6% produkcji energii pochodzi z elektrowni wodnych (1991). Głównymi gałęziami przemysłu przetwórczego są: przemysł elektrochemiczny z produkcją m.in. ciężkiej wody, amoniaku, chloru i karbidu, środków transportowych, zwłaszcza stocznie (w tym także budowa platform wiertniczych do wydobywania ropy naftowej i gazu), tradycyjny, oparty na bogatych zasobach leśnych, przemysł drzewny i celulozowo-papierniczy, hutnictwo żelaza, aluminium i cynku, rafinacja miedzi oraz przemysł: maszynowy, metalowniczy, włókienniczy, elektrotechniczny, spożywczy (zwłaszcza rybny), porcelanowy i rafineryjny.

Ośrodki przemysłowe są skupione w południu części kraju oraz na wybrzeżach, największym jest Oslo. Ważnym działem gospodarki Norwegii pozostaje, między innymi dzięki obfitości ryb w wodach przybrzeżnych, rybołówstwo, mimo rzeczywistego zmniejszania się połowów. 1980 - 2409 tys. t, 1985 - 2119 tys. t, 1989 - 1909 tys. t, 1991 - 2096 tys. t. W przeliczeniu na 1 mieszkańca - 488 kg (2000), co daje Norwegii 2. miejsce w świecie (po Islandii). łowi się głównie śledzie, makrele i dorsze (do 1987 również wieloryby). Pojemność floty rybackiej 1991 wynosiła 281 tys. BRT. Największymi portami rybackimi są Bergen i Stavanger.

Rolnictwo.

Ważnym działem gospodarki Norwegii pozostaje, m.in. dzięki obfitości ryb w wodach przybrzeżnych, rybołówstwo, mimo rzeczywistego zmniejszania się połowów. Duże znaczenie w gospodarce odgrywa leśnictwo, lasy zajmują 26% powierzchni kraju. Norwegia ma jeden z najniższych w Europie odsetek użytków rolnych - 3% ogólnej powierzchni kraju. Grunty orne i sady zajmują 0,9 mln ha, łąki i pastwiska - 0,1 mln ha. Rolnictwo charakteryzuje wysoki stopień mechanizacji (1 ciągnik przypada na 6,3 ha użytków) oraz zużycia nawozów sztucznych - 199 kg na 1 ha (2000). Podstawą produkcji rolnej jest hodowla bydła (1011 tysięcy sztuk - 1992), głównie typu mlecznego i owiec (2,3 mln sztuk), a w pónocy części - reniferów. Powszechna jest hodowla zwierząt futerkowych, zwłaszcza lisów. Ze względu na krótki okres wegetacyjny w Norwegii uprawia się: ze zbóż głównie jęczmień (zbiory 2000) - 590 tys. t oraz owies - 450 tys. t, poza tym ziemniaki - 450 tys. t i rośliny pastewne. Coraz większe znaczenie gospodarcze zyskuje uprawa warzyw i drzew owocowych, głównie w południowej części kraju.

Język.

Ukształtowanie geograficzne Norwegii oraz wzorce osiedlania się przyczyniły się do powstania niezliczonych dialektów lokalnych i regionalnych, które silnie zakorzeniły się w społeczeństwie i przetrwały do dzisiaj. Występują dwie oficjalne odmiany pisane języka norweskiego: Bokmål („język książkowy”) i Nynorsk („język nowonorweski”).

Bokmål opiera się na języku duńsko-norweskim i rozwinął się z pisanego języka duńskiego dostosowanego do fonetyki dialektu powszechnie używanego we wschodniej części Norwegii.

Nynorsk został utworzony przez lingwistę, Ivara Aasena, w latach 50-tych XIX wieku i opiera się na kompilacji różnych rodzimych dialektów z części zachodniej.

Choć zarówno Bokmål, jak i Nynorsk oficjalnie uzyskały taki sam status, Bokmål jest nieco powszechniej używany w Oslo i większych miastach. Odmiany Nynorsk używa około 10-15% populacji, głównie na zachodnim wybrzeżu; jest on również obecny w rządowych aktach prawnych, literaturze, sztukach teatralnych, telewizji publicznej i nabożeństwach kościelnych. Wszystkie podręczniki drukowane muszą być w dwóch odmianach języka,

Co najmniej 25% programów telewizyjnych w publicznej sieci NRK musi być w języku Nynorsk. Dotyczy to też podpisów filmowych i dubbingu,
Co najmniej 25% wszystkich oficjalnych dokumentów pisana musi być w języku Nynork,

Wszystkie osoby zatrudnione w administracji publicznej muszą znać obie odmiany języka. Każdy obywatel ma prawo kontaktować się z administracją w wybranej wersji języka, a urząd ma obowiązek odpowiedzieć mu w tym samym języku.

Obecnie około 20 000 osób w Norwegii używa jako swojego języka ojczystego języka lapońskiego (języka sámi). Język lapoński należy do grupy ugrofińskiej, a jego korzenie w Norwegii prawdopodobnie sięgają narodzin języka norweskiego. Północny dialekt języka lapońskiego został uznany za język urzędowy na równi z językiem norweskim w okręgach na północy Norwegii: Kárášjohka-Karasjok, Guovdageaidnu-Kautokeino, Unjárga-Nesseby, Porsanger, Deatnu-Tana i Gáivuotna-Kåfjord.

Z uwagi na dużą liczbę imigrantów i uchodźców, których językiem rodzimym nie jest norweski, w norweskich szkołach podstawowych można obecnie napotkać około 110 różnych języków ojczystych. Najważniejszym językiem obcym w komunikacji międzynarodowej jest w Norwegii język angielski, a po nim niemiecki i francuski. Ponadto, blisko 4000 osób z uszkodzonym narządem słuchu posługuje się norweskim językiem migowym, który występuje w dwóch odmianach wywodzących się z najstarszych norweskich szkół dla osób niesłyszących - w Oslo i Trondheim.

Praca również w załączniku.