Poglądy pedagogiczne Jana Henryka Pestalozziego
„Zadaniem wychowania jest obudzenie drzemiących w dzieciach sil ogólnoludzkich i zapewnienie im możliwości rozwoju”.
Jan Henryk Pestalozzi urodził się w Zurychu 12 stycznia 1746 roku, w rodzinie lekarza, który zmarł, gdy chłopiec liczył zaledwie 5 lat. Przebywając u dziadka w Hngg zetknął się ze straszliwym uciskiem chłopów i nędzą dzieci wiejskich. „O młodzieńczych lat - pisał później – serce moje niczym rwący potok wzbierało jednym tylko pragnieniem, aby zatamować źródło nędzy, w której widziałem pogrążający się wokół mnie lud”.
W Zurychu uczęszczał do szkoły elementarnej, następnie do szkoły łacińskiej, a po jej ukończeniu do Collegium Humanitatis i Carolinum. Początkowo Pestalozzi studiował teologię, później przeniósł się na prawo.
W tym czasie (1765r.) napisał pierwszy utwór literacki pt. Agis, poświęcony młodemu spartańskiemu królowi - reformatorowi, który ginie z ręki uratowanego przezeń tyrana. Poglądy filozoficzne Pestalozziego w czasie studiów w Collegium Carolinum kształtowały się pod wpływem Leibniza, Wolfa, a następnie Fichtego i Kanta. Słuchał wówczas wykładów filozofii Zimmermanna. Filozofia ta doradzała szukać samodzielności. Drugim ośrodkiem oddziaływania byli fizjokraci. Przejęty nowymi poglądami na rolnictwo Pestalozzi udał się do głośnego wówczas Tschiffeli w Kirchberg w okolicy Berna, aby poznać nowsze zasady agronomii. W 1769r. ożenił się z bogatą i wykształconą córką kupca zuryskiego Anną Schulthess. Następnie zakupił za pożyczone pieniądze kawał ziemi w Birr koło Brugg w kantonie Argowii, wybudował dom i nazwał swą posiadłość Neuhof. W 1774r. stworzył w Neuhofie zakład dla biednych dzieci, których zgromadził kilkadziesiąt w wieku od 8 do 15 lat, całkowicie dzikich, zgłodniałych i pozbawionych opieki. Zakład ten oparty był na pracy dzieci na roli, w ogrodzie, w warsztatach tkackich i farbiarniach. Wychowankowie uczyli się czytania, pisania, rachunków i początków geografii. Była to próba połączenia pracy wytwórczej z nauką. Pestalozzi sądził, że wychowywane w ten sposób dzieci zdołają pokryć swą pracą wszystkie koszty związane z prowadzeniem zakładu. Jednakże, mimo całodziennej pracy, niesposób było sprostować rosnącym wciąż wydatkom.
Na próżno odwoływał się „do przyjaciół ludzkości” ; pomoc była znikoma (1400 fr.), trudności mnożyły się, środki własne były już na wyczerpaniu.
Po 5 latach ciągłych zmagań, musiał Pestalozzi w 1780r. zlikwidować zakład Neuhofie mimo faktu uzyskania poważnych osiągnięć wychowawczych.
Pestalozzi rozpoczął w trudnych warunkach materialnych, działalność literacką. W 1780r. pojawiły się Wieczory pustelnika zawierające zarys rozwiniętego później systemu wychowawczego. W 1781r. ukazała się część pierwsza powieści Leonard i Gertruda przedstawiająca obraz szkoły ludowej jako narzędzie odrodzenia społecznego. Pestalozzi pisał równie artykuły do czasopism szwajcarskich.
Następnie powierzono mu redagowanie organu rządowego „Helvetisches Volksblatt”, który stał się bojowym organem występującym w obronie praw ludu. W grudniu tego roku kieruje zakładem dla sierot w Santz w kantonie Unterwalden. Pracę podjął w bardzo trudnych warunkach, ponieważ zakład mieścił się w nieodpowiednim starym gmachu poklasztornym, pokaźna zaś gromada dzieci – około 80 sierot – zachowała początkowo rezerwę i wrogi stosunek do nowej władzy rewolucyjnej, ponadto brak było współpracowników. Wszystkie trudności jednak Pestalozzi pokonywał wytrwałą i systematyczną pracą, wkrótce też pozyskał zaufanie i miłość dzieci.
Zajęcie pomieszczeń zakładu przez wojska położyło kres działalności w Santz; Pestalozzi przeniósł się w 1799r. do Burgdorfu, gdzie rząd szwajcarski przekazał do jego dyspozycji stary zamek. Jest to okres najbardziej intensywnej działalności Pestalozziego. Prowadził tam dwa zakłady wychowawcze oraz seminarium nauczycielskie.
W 1802r. udał się Pestalozzi do Paryża próbując bezskutecznie zainteresować Napoleona sprawami oświaty ludu. Zmiany polityczne w Szwajcarii, zmusiły Pestalozziego w 1804r. do przeniesienia się na krótko do Mnchen-Buchsee, gdzie połączył swój instytut z wyższą szkołą rolniczą Fellenberga. W 1805r. uczelnia ta została przeniesiona do Yverdon i uzupełniona szkołą dla dziewcząt. W ciągu dwudziestu lat prowadzenia tej uczelni Pestalozzi zyskał sławę na całym świecie. Zakład w Yverdon – pisał współpracownik Pestalozziego Niederer – stanowi „jedną rodzinę ożywioną wspólną myślą wypełnienia wielkiego dzieła, na które zwrócone są oczy całego świata”.
Jednakże w tym okresie największej sławy, Pestalozzi spotkał się we własnej ojczyźnie z nieufnością, dokuczliwością i atakami żywiołów reakcyjnych, zwłaszcza duchowieństwa. Podejrzewano go o to, że jego zakład jest w pierwszym rzędzie na to obliczony, aby wpajać wychowankom obojętność i niechęć do religii chrześcijańskiej. Spory te u odpierane oszczerstwa pochłonęły wówczas Pestalozziego. Zakład zaczął chylić się ku upadkowi, groziło bankructwo, które zażegnano dzięki otrzymaniu spadku po żonie Pestalozziego.
Po chwilowej poprawie, zakład coraz bardziej upadał. W 1825r. przestał istnieć. Ostatnie lata życia Pestalozzi spędził w Neuhofie.
Zmarł 17 lutego 1827r. pochowany w pobliskim Brugg.
Poglady pedagogiczne J. H. Pestalozziego
Jan Henryk Pestalozzi rozwijał postępowe teorie pedagogiczne i postępową demokratyczną działalność wychowawczą na przełomie XVIII i XIX stulecia. Był on bardzo wrażliwy na oglądaną w rodzinnej Szwajcarii nędzę chłopów i bezrolnych, a szczególnie na los dziecka pozostającego bez jakiejkolwiek opieki. Wiązał się nawet z ówczesnymi ruchami wolnościowymi w Szwajcarii i we Francji. Całą swą działalność praktyczną i teoretyczną poświęcił przebudowie szkoły początkowej, opracowaniu dla niej nowoczesnej teorii, dokonując w ten sposób przewrotu w wewnętrznym życiu szkoły elementarnej.
Główne idee pedagogiczne Pestalozziego:
idea ograniczonego rozwoju - Pestalozzi uważał, że podstawą teorii wychowania jest idea ograniczonego rozwoju, któremu podlega każdy człowiek. I dlatego, zadaniem pedagoga powinno być odkrywanie praw rozwoju człowieka. Zdaniem Pestalozziego o rozwoju dziecka decydują następujące siły: intelektualna, fizyczna, moralna, określana w skrócie jako głowa, ręka i serce. Zalecał harmonię w działaniu tych organów. Uważał też, uznając niezmienność praw natury w rozwoju człowieka, że nauczanie tylko w zgodzie z tymi prawami może być skuteczne,
budzenie wiary we własne siły i chęci pracy nad sobą,
głównym celem nauczania nie jest podawanie wiedzy, ale kształcenie i rozwijanie funkcji psychicznych dzieci (teoria formalnego nauczania) - istotę dydaktyki Pestalozziego stanowi przekonanie, że nauczanie należy oprzeć na świadomym współdziałaniu wrażeń z naturalnym rozwojem sił i uzdolnień dziecka, a więc na doprowadzeniu go do dokładnych pojęć. Osiągnąć ten cel można przez znalezienie odpowiedzi na trzy pytania: ile przedmiotów (liczba), jaka forma (kształt), jak się nazywają (słowo). Z tych trzech podstawowych składników wywiódł Pestalozzi naturalną i psychologicznie uzasadnioną podstawę teorii i metodyki nauczania początkowego, polegającą odpowiednio na liczeniu (nauka rachunków), mierzeniu (nauka rysunku i geometrii) i mówieniu (nauka języka ojczystego),
łączenie nauczanie z wychowaniem moralnych - podstawą do wychowania moralnego jest miłość dziecka do matki, która przenosi się na coraz szersze otoczenie.
Dydaktyka Pestalozziego:
Zasada poglądowości w nauczaniu - uczy logicznie myśleć (analiza i synteza), rozwija spostrzegawczość, uszczególnienie i uogólnienie cech poznawczych przedmiotów. Nauczyciel powinien tak kierować uczniem, aby przechodząc od elementu do elementu poznawał całość.
Zwracał uwagę Pestalozzi również, aby nauka miała lekki i zajmujący charakter jak zabawa. Przechodzenie od rzeczy bliskich do dalekich, od łatwych do trudniejszych, od prostych do złożonych. Nowe wiadomości powinny być dodatkiem do poprzednich.
Program nauczania: oparty głównie o najprostsze elementy poznania: liczba (nauka rachunków), kształt (nauka rysunku i geometrii) i słowo (nauka języka ojczystego).
Pestalozzi łączył teorię z praktyką tzn. spożytkowanie wiedzy teoretycznej przy nauce zawodu - dzieci w jego zakładach uczyły się i pracowały jednocześnie. Prace wytwórcze wychowanków miały na celu wyrobienie moralnych cech i ułatwienie zdobycia zawodu.
Szerokie stosowanie w XIX w. metod Pestalozziego oraz propagowanie przez niego miłości do dziecka, umożliwiły dokonanie decydującego postępu zarówno w sposobach nauczania jak również w upowszechnianiu oświaty na szczeblu podstawowym. Jego idee przenosili się na cały niemal cywilizowany świat postępowi pedagodzy i działacze oświatowi jak np. Diesterweg w Niemczech, Ewaryst Estkowski na ziemiach polskich, Uszyński w Rosji, a przede wszystkim absolwenci seminarium nauczycielskiego. W ten sposób zrealizowała się idea tego „ojca szkoły powszechnej”, który głosił, że o przebudowie szkolnictwo oraz planowym wychowaniu dziecka w szkole i w rodzinie zadecydować mogą jedynie kadry nauczycielskie, odpowiednio przygotowani nauczyciele ludowi, działacze społeczni, a nie zależni wyrobnicy. Jednak w warunkach rozwijającego się kapitalizmu idea jego, że jedynie przez przebudowę wychowania oraz upowszechnienie nauczania można zmienić stosunki społeczne i uszczęśliwić ludzkość, była niestety utopijna.
Realne natomiast okazało się zainteresowanie zagadnieniami metodyki nauczania początkowego, owocujące najpierw w Niemczech, a następnie w całej Europie. Osiągnięciem Pestalozziego w zakresie oświaty elementarnej było ponadto utrwalenie na początki XIX w. stanowiska indywidualizującego, dążącego do pogłębienia powszechnego nauczania początkowego przez dostarczenie dzieciom elementarnych wiadomości, uwzględnienie ich indywidualności, budzenie szlachetnych cech moralnych i społecznych.
Literatura:
Bogdan Suchodolski: „Zarys pedagogiki” . Warszawa 1965, PWN
PWN Leksykon „Pedagogika” pod redakcją B. Milerskiego i B. Śliwerskiego. Warszawa 2000
Zbigniew Marciniak: „Zarys historii wychowania”. Warszawa 1978, PWN
J. H. Pestalozzi: „Jak Gertruda uczy swoje dzieci”. Wrocław 1955, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.