Oświecenie polskie

OŚWIECENIE POLSKIE

Filozofia Oświecenia ukształtowała się pod wpływem idei racjonalizmu, empiryzmu i antydogmatyzmu, a także nauk ścisłych. Górowała idea postępu; rozum traktowano jako narzędzie do poznania świata i krytyki tradycyjnej wiedzy. Możliwości rozumu miały oparcie w porządku naturalnym, istniejącym w przyrodzie, ludzkim społeczeństwie i jego dziejach. Niejednorodność Oświecenia w Europie jest wynikiem różnic w sytuacji politycznej krajów europejskich. Wytworzyły się jego narodowe warianty.

Myśl społeczna polskiego Oświecenia była jednocześnie myślą polityczną .

WYDAŻENIA HISTORYCZNE W POLSCE:

- Konfederacja barska przeciwko królowi St. Poniatowskiemu
- 1772r. I rozbiór Polski
- 1788-92r. obrady Sejmu Wielkiego
- 3 maja 1791r. ustanowienie Konstytucji
- 1792 Konfederacja Targowicka
- 1793r. II rozbiór Polski
- 1794r. Powstanie Kościuszkowskie
- 1795r. upadek Powstania Kościuszkowskiego i III rozbiór Polski
* tu koniec rozwoju kultury polskiej w czasie niepodległości

ROZWÓJ OŚWIECENIA W POLSCE

W porównaniu do Oświecenia w innych krajach, Oświecenie pols. miało wyjątkowy przebieg. Jego oryginalność wynikała stąd, że głównym problemem społecznym było nie ograniczenie władzy państwa, ale jej wzmocnienie. Myśliciele epoki byli zaangażowani w walkę o ukonstytuowanie narodu, który będąc realną wspólnotą, byłby w stanie bronić kraju przed zewnętrznymi wrogami. Ich filozoficzne zainteresowania były pochodne od ich zainteresowań politycznych. Realne stało się zagrożenie ze strony sąsiednich mocarstw, prowadzących poli
tykę, która miałby nie dopuścić do zmian mających wzmocnić władzę w Rzeczpospolitej.

Źródła słabości państwa polskiego upatrywać należało w tradycjach szlacheckich; między innymi w SARMACKIM IZOLACJONIZMIE.
Z negatywnym pojęciem Sarmaty wiązała się :
- obsesyjna niechęć do wszelkich nowości
- fanatyzm religijny
- tzw. ? złota wolność?, czyli polityczny anarchizm
- przywary takie jak; pijaństwo i rozrzutność

PUBLICYSTYKA

W walce o reformy w dziedzinie życia społecznego, politycznego i oświaty, ogromną rolę odegrała publicystyka . Jej rozkwit, to czasy Sejmu Wielkiego (1788-92), kiedy to toczyła się walka obrońców starego ładu z obozem patriotycznym.Wysuwane przez publicystów projekty naprawy Rzeczypospolitej roz-
patrywano na obradach (1755-1829 sejmowych.

1. Do największych publicystów i myślicieli tego okresu należał Stanisław Staszic (1755-1826), gorący patriota i działacz oświatowy. Swoje poglądy zawarł w dwóch dziełach: ? Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego? i ? Przestrogi dla Polski?. Wyłożył w nich swój program reform oświatowych i społecznych.

NAUKA:

St. Staszic duży nacisk kładł na kształtowanie moralności młodzieży, na wychowanie obywatelskie, przysposobienie do życia w społeczeństwie. Proponował by nauka opierała się na naukach ścisłych.

USTRÓJ:

W swoim dziele ? Ród?, wprowadza typologię ustrojów.
Wyróżnia;
- oligarchię, despotyzm i rzeczpospolitą.
Typy ustrojów były etapami procesu historycznego i następowały po sobie kon-sekwentnie .

WŁADZA:

Walczył o zniesienie liberum veto i wolnej elekcji. Sam będąc zwolennikiem ustroju republikańskiego opowiadał się za dziedzicznością tronu ze względu na
trudne położenie terytorialne Polski.


Wysunął projekt sejmu nieustannego, który posiadałby władzę wykonawczą
i ustawodawczą:

SEJM:

- 100 posłów szlacheckich
- 100 posłów mieszczańskich
Domagał się stworzenia silnej 100tys. Armii, którą utrzymywać miała głównie szlachta .

GOSPODARKA:

Według niego wzmocnienie Polski było możliwe tyko wraz ze wzmocnieniem gospodarki. Opowiadał się za nadaniem chłopom wolności, która umożliwiłaby części z nich przenieść się do miasta i zasilić pracownikami manufaktury.
Popierał nadanie praw politycznych mieszczanom.

CZŁOWIEK:

Wyłania się z rozwijającej się przyrody jako istota bez właściwości, a cechy uzyskuje pod wpływem bodźców środowiska. Jego wiedza dzięki nim poszerza się i kształtują się potrzeby i stosunki społeczne.


POSTĘP:

Dla Staszica, motorem postępu jest głównie rozwój stosunków społecznych, politycznych i gospodarczych. Przemiany tych stosunków zależą od konfliktów i walk między grupami;
- zagarnianie mienia innych ludzi i podporządkowanie ich sobie ( np. ludy myśliwskie podporządkowują sobie pasterzy i rolników sami posiadając ziemię ustanowioną instytucyjnie i własne wierzenia).
- konflikty między samymi myśliwcami prowadzą do jedynowładztwa, które z kolei musi odwołać się do ludu, a aktywacja tegoż ludu prowadzi z czasem do powstania Rzeczypospolitej, której ustrój jest najlepszy i zgodny z prawami na-
tury.


W swych oświeceniowych postulatach nawiązuje St. Staszic do idei J. J. Rousseau (1712-1778)- pisarza i filozofa franc., który postulował równość społeczną, zakładał naturalną dobroć człowieka oraz jego degradację moralną w społeczeństwie wskutek oddziaływania własności prywatnej i przemocy sil-
Mniejszych.
2. Hugo Kołłątaj (1750-1812), to drugi obok St. Staszica wybitny przedstawiciel obozu postępu epoki Oświecenia polskiego.
Działacz Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa Ksiąg Elementarnych.

Kołłątaj swoje radykalne poglądy zawarł dziełach:
-? Do Stanisława Małachowskiego?Anonima listów kilka?
- ? Prawo polityczne narodu polskiego?
- ? Porządek filozoficzno- moralny??

Podobnie jak Stanisław Staszic, żąda:
- zniesienia liberum veto
- praw politycznych dla mieszczan
- wolności osobistej dla chłopów

SEJM:

- sejm dwuizbowy ( dla reprezentantów szlachty i mieszczan)
- władza sejmu tylko ustawodawcza

WŁADZA:

- władza wykonawcza w rękach ministerstw

NAUKA:

- udostępnił naukę młodzieży mieszczańskiej ( reforma Akademii Krakowskiej)

PORZĄDEK SPOŁECZNY:

Kołłątaj zauważa wyraźne różnice ?pomiędzy domniemanym porządkiem naturalnym i obserwowalnym światem, nie znalazł innego wyjścia jak przyjęcie
hipotezy potopu , który oddziela w czasie ludzkość żyjącą zgodnie z prawami
natury do ludzkości, która z nakazami tego prawa się rozeszła?( cyt. Henryk Hinz).
- stosunki pomiędzy właścicielem ziemi, a wolnym chłopem powinny się realizować na zasadzie dobrowolnych umów.

Obaj publicyści i Staszic i Kołłątaj, dążyli do likwidacji bezprawia, ciemnoty i zacofania przez podniesienie oświaty. Tym samym dążąc do wzmocnienia państwa polskiego i uchronienia go przed ostatecznym upadkiem. Obaj też rozu-
mieli, iż nadszedł czas zmian społecznych, gospodarczych jak i zmian w nauczaniu i rozumowaniu.

Oświecenieniowe myślenie społeczne wykreowało ideał państwa, którym rządzi ? rozmny? monarcha, a władza opiera się na nowoczesnych doktrynach politycznych.



LITERATURA:

Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, Wydanie nowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003

Praca zbiorowa pod redakcją Jana Majdy, Okresy Literackie, Wyd. trzecie, Wy-
dawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988
Snopek J., Oświecenie Szkic do portretu epoki, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1999