Nauka i szkolnictwo w czasach hellenistycznych

Powstanie wielkiej monarchii Aleksandra Wielkiego i związany z tym upadek małych państw-miast greckich zapoczątkował okres olbrzymiego rozwoju kultury greckiej i rozprzestrzeniania się jej na cały czas ówczesny świat. W czasach wielkiej popularności filozofii sofistów, która wywołała całkowity przewrót w obowiązujących powszechnie do ich wystąpienia w poglądach na wartości moralne i intelektualne człowieka, jego wiedzę, zdolności, postawa moralna nie zależą od woli sił wyższych, ani od specyficznych walorów cechujących tylko niektóre narody i klasy, sprawiało, że kultury umysłowej ani wychowania nie można już było dłużej ograniczać włącznie do Greków. W konsekwencji sofistycznych wywodów nauka i kultura musiały przybierać bardziej kosmopolityczny charakter.
Upadek hegemonii Aten pod koniec wojny peloponeskiej zburzył równowagę polityczną Grecji, zmusił poważną liczbę Greków do opuszczenia dotychczasowych siedzib i osiedlania się w innych krajach. Przywożone przez nich na nowe tereny obyczaje, poglądy, wartości umysłowe i język zaczęły szybko oddziaływać. Do rozpoczętego w ten sposób procesu hellenizacji antycznego świata dołączyły się dążenia unifikacyjne monarchii Aleksandra Wielkiego, zaczęły powstawać na podbitych terenach nowe społeczeństwa. Monarcha dopatrując się w kulturze greckiej jednego z czynników, przy pomocy których można było jednoczyć różnorodne i obce sobie narody, zaczął wszystkimi siłami popierać hellenizm i w celu ułatwienia dalszej ekspansji na podbite ludy przystąpił do zakładania nowych, wielkich miast greckich w różnych częściach swojego państwa (Aleksandria, Antiochia, Pergamon). Mimo szybkiego rozbicia się wielkiej monarchii Aleksandra Wielkiego na drobniejsze, proces hellenizacji pogłębiał się i obejmował coraz dalsze tereny.

CECHY HELLENISTYCZNEJ OŚWIATY

Hellenizm nie był kulturą narzuconą lecz przyjmowaną dobrowolnie. Kultura hellenistyczna była w pełni grecką tylko pod względem językowym. Natomiast treść jej i idee zawierały często różnorodne elementy zaczerpnięte z dorobku umysłowego rożnych narodów włączonych do imperium macedońskiego, a później do cesarstwa rzymskiego.
Jednym z podstawowych rysów charakterystycznych kultury hellenistycznej było rozpowszechnienie się szkoły greckiej. Polegały one głównie na tym, że doświadczenia greckie z dziedziny szkolnej i cała teoria pedagogiczna zostały przez kraje hellenistyczne przekazane poprzez średniowiecze nowożytnej Europie i stały się punktem wyjścia przy budowaniu narodowych systemów pedagogicznych dzisiejszego świata (Ateny były wzorem wychowawczym dla całej Grecji, tak później Grecja stała wychowawczynią całego świata).
W początkach IV w. zaczęła zanikać idee wszechstronnie rozwiniętego człowieka, który uchodził za najlepiej przygotowanego do czekających go obowiązków obywatelskich. Ideał rozwiniętego harmonijnie Greka pod względem moralnym, fizycznym i umysłowym zaczyna ustępować koncepcji jednostronnego rozwoju umysłowego, ograniczonego do wiedzy literacko – językowej. Główną rolę zaczyna w niej odgrywać gramatysta, na dalszy plan schodzi nauczyciel gimnastyki i muzyki. Wykształcenie literackie stało się głównym celem i podstawą istnienia szkoły greckiej przy równoczesnym zanikania wychowania estetycznego i fizycznego.
Podobne zmiany zaszły w szkole średniej – wychowanie fizyczne straciło na znaczeniu. Gramatysta zajmował w niej także pierwsze miejsce, ucząc nie tylko gramatyki, ale także literatury, poezji, deklamacji i retoryki. Czasami nauczano również arytmetyki i geometrii.
Wraz z upadkiem państw greckich zanika potrzeba utrzymywania dawnych armii obywatelskich. Doprowadziło to do zerwania związku wychowania fizycznego ze służbą wojskową. Wychowanie fizyczne w okresie hellenistycznym przekształciło się w modną zabawkę klas wyższych lub w trudne ćwiczenia zawodowe dla przyszłych atletów.

ORGANIZACJA SZKOŁY

Dawny program szkoły ateńskiej obejmujący wykształcenie chłopca u gramatysty, lutnisty i u pedotriby w palestrze zaczął się dzielić na dwa poziomy. Proces ten zakończył się ostatecznie w czasach hellenistycznych powstaniem oddzielnej szkoły elementarnej, obejmującej naukę czytania, pisania oraz rachunków i szkoły średniej wymagającej od uczniów pewnego przygotowania na poziomie niższym. Szkoła średnia była dostępna tylko dla bogatej młodzieży.
Szkoła elementarna była najbardziej rozpowszechniona. Obok prywatnych pojawiają się elementarne szkoły publiczne utrzymywane z dochodów gminnych, a później nawet państwowych. Szkoła hellenistyczna poświęca dużo uwagi metodyce nauczania poszczególnych przedmiotów – wydoskonalenia nauki czytania i pisania. Naukę w szkole elementarnej rozpoczynano od czytania. Pisanie, które stanowiło drugi etap, potrzebne było tylko tym, którzy mieli zamiar kształcić się dalej w szkole średniej a później ewentualnie w szkole wyższej. Obok nauczycieli stałych pojawiali się nauczyciele wędrowni – uczyli starszych chłopców poezji, retoryki a nawet gramatyki.
W 12 roku życia chłopiec zaczynał naukę w szkole średniej. Główną podstawę jej programu stanowiła lektura poetów metodą pamięciową. Na podstawie wybieranych przez nauczyciela fragmentów utworów poetyckich młodzież zdobywała wiadomości z zakresu historii, etyki , filozofii, a nawet nauk przyrodniczych. Ważną rolę zaczyna odgrywać nauka gramatyki greckiej.
Oprócz gramatyki, literatury i retoryki szkoła średnia uczyła też, ale w bardzo ograniczonym zakresie arytmetyki, geometrii, elementów geografii i astronomii oraz muzyki.
Bardzo ważną rolę w życiu szkoły hellenistycznej odgrywał gimnazjarcha, pełniące obowiązki dyrektora szkoły, jej mecenasa i ideowego przywódcy. Wybierało ich zgromadzenie ludowe (najwybitniejsi i bogaci obywatele miasta) na jedne rok. Czuwali nad realizacją programu nauczania, pracą nauczycieli, wychowaniem młodzieży, fundowali i wręczali nagrody najlepszym uczniom, pokrywali większość wydatków szkolnych, budowali budynki szkolne oraz zakładali biblioteki. Wielka rola gimnazjarchy w szkole hellenistycznej zaczęła zanikać w czasach cesarstwa rzymskiego, gdy opiekę nad wychowaniem młodzieży przejęło państwo bądź władze miejskie.
Najważniejsze zmiany wprowadził ten okres do wychowania efebów – zmniejszenie roli wychowania wojskowego skłoniło bogatą młodzież, która dawniej przygotowywała się do obowiązków politycznych i wojskowych, do zainteresowania się pracą umysłową i różnorodnymi zagadnieniami naukowymi.

POWSTANIE STAROŻYTNYCH UNIWERSYTETÓW

W IV w. p.n.e. idea studiów wyższych staje się coraz bardziej popularna. Realizację jej ułatwiły ateńskie szkoły filozoficzne, w którym w II w. p.n.e. rzymski cesarz Hadrian nadał wspólny tytuł uniwersytetu. W jego skład wchodziła Akademia Platona prowadząca wykłady z przedmiotów humanistycznych (dialektyka, metafizyka, etyka, polityka, prawo, literatura i muzyka). Drugą było Liceum Arystotelesa, które uwzględniało nauki przyrodnicze, ponadto filozofia, polityka, etyka i retoryka. Uniwersytet ateński obejmował również szkołę filozoficzną stoików oraz epikurejczyków.