Moralność, prawo a moralność,powinności etyczne zawodów prawniczych.

Na początku swojej pracy chciałbym zdefiniować, co to jest moralność. Więc moralność to zbiór zasad (norm), które określają, co jest dobre (prawidłowe, nieszkodliwe), a co złe (nieprawidłowe, szkodliwe).Moralność można definiować, jako sposób postępowania jednostki ludzkiej przyjęty pośród większości za normę, będąca częścią dziedzictwa kulturowego danej organizacji kulturowej, która wywołuje negatywne lub pozytywne emocje innych jednostek, nie jest lub jest sprzeczna z naturą człowieka oraz nie jest lub jest szkodliwa z punktu widzenia organizacji kulturowej danej społeczności.
Wiedza związana z tym, co dobre i złe najczęściej wiązana jest z pojęciem religijnym, dotyczącym ludzi wierzących w Boga. Normy moralne oczywiście najczęściej bardzo silnie akcentowane są niemal we wszystkich wyznaniach religijnych. Każda religia ma własne ustalenia w tej dziedzinie, niejednokrotnie różniące się od norm występujących w innych religiach, związane także z kulturą i tradycją danego obszaru społecznego. Niemniej jednak, ustalenia takie istnieją i większość ludzi myśląc o religii ma na myśli nakazy i zasady postępowania.
I tak w chrześcijaństwie nakazem etycznym i moralnym jest działanie w miłości oraz altruizm i poświęcenie względem innych ludzi, bliźnich. A w hinduizmie najważniejszy nakaz to spełnianie obowiązków związanych z zajmowanym miejscem w społeczności kastowej. Nakazy etyczne występujące w poszczególnych wierzeniach mają, jakby na to nie patrzeć, zapewnić wyznawcom wymierne korzyści - czy to zbawienie czy wieczne szczęście. Osoby wierzące, są w szczególny sposób zobowiązane do spełniania obowiązków etycznych, gdyż tak im nakazuje religia. Jednym z najważniejszych założeń w większości wyznań religijnych jest systematyczna praca nad sobą, poszukiwanie dróg do stawania się coraz lepszym człowiekiem. Temu służą owe nakazy, mają ludziom ułatwić te poszukiwania i skierować ich od razu na właściwą ścieżkę.Z takiego punktu widzenia, osoby niewierzące są skazane na błądzenie w niewiedzy, na krocznie w ciemności. Pozbawione są tego daru, jaki daje religia - pewności, co jest dobre, a co złe i godne odrzucenia. Jednak etyka i moralne działanie nie mogą być ograniczone tylko do osób religijnych, wierzących.
Czyny etyczne i moralne powinny być naturalnym nakazem każdego człowieka, niezależnie od jego wyznania, niezależnie od jego stosunku do kwestii metafizycznych. Człowiek, jedyne "zwierze rozumne", jest całkowicie świadomy tego, co czyni, ma świadomość tego, co w jego społeczności jest dozwolone, a czego się nie dopuszcza. Ma też wpływ na własne czyny, może podejmować wybory przewidując, choć po części ich konsekwencje. Dlatego też w tym, co robi, może kierować się bądź własnym, egoistycznym dobrem, bądź etycznym postępowaniem. Często oczywiście nie mamy takiej pewności, nie wiemy, co wybrać, nie możemy jednoznacznie rozeznać tego, co właściwe, jak postąpić, żeby było dobrze. Zastanawiamy się nad ewentualnymi konsekwencjami naszego działania i staramy się wybierać właśnie ze względu na nie. Czasem też naszych wyborach kierujemy się tym, co dla nas najkorzystniejsze. Prawda jest taka, że żyjemy w systemie kar i nagród. Od dzieciństwa jesteśmy przyzwyczajani, że za właściwe postępowanie, czyli zgodne z wytycznymi rodziców i opiekunów, czeka nas jakaś nagroda lub pochwała, natomiast za zachowanie niezgodne z tymi normami, czyli uważane za złe, czeka nas kara. Podobny system obowiązuje niemal wszędzie - w szkole, w państwie - za spełnienie tego, czego się od nas oczekuje dostajemy dobre oceny, wyróżnienia, pochwały. W ten sposób, od kiedy zaczyna się nasz proces socjalizacji, uczymy się, że postępowanie w sposób oczekiwany przez nasze środowisko społeczne, jest opłacalne i przynosi korzyści.
Nie inaczej jest w przypadku religii i jej nakazów moralnych. W tym przypadku, największą siłę motywacyjną posiada pewna wizja - wizja raju i wiecznej szczęśliwości. Ludzie wierzą, że ich dobre uczynki i godne podziwu postępowanie, ma wpływ na ich życie pośmiertne. Wiadomo, że życie ziemskie jest krótkie, szybko mija, a życie po śmierci jest wieczne - musimy, więc tak żyć, żeby ta wieczność była wspaniała i godna wyrzeczeń, jakie podejmujemy tu, na ziemi. Obraz życia u boku Boga, w rajskim ogrodzie, w świecie bez zła i cierpienia jest bardzo dużym determinantem ludzkiego postępowania. Działa czasami lepiej niż nakazy i zakazy prawne, będące dziełem państwa. Mogłoby się, więc wydawać, że człowiek nie jest zdolny do altruizmu, miłosierdzia, poświęcenia bez widocznych korzyści, że aby dobrze postępować potrzebuje odpowiednich bodźców wpływających na jego wyobraźnie i obrazujących ewentualne korzyści z takiego działania. Ale tak nie jest.
Istnieje wiele przykładów, pokazujących, że oprócz dążenia do zaspokojenia własnych potrzeb, w naturze człowieka tkwią także inne, bardziej szlachetne mechanizmy. Takim przykładem jest bezwarunkowa i bezgranicznie oddana miłość macierzyńska. Można oczywiście powiedzieć, że to tylko instynkt nakazuje matce w każdej sytuacji bronić własnego dziecka, ale istnieją przypadki pokazujące, że miłość ta może przekraczać instynkt. Naukowcy twierdzą, że najsilniejszym instynktem, który kieruje ludzkim działaniem, jest instynkt samozachowawczy, pragnienie życia za wszelką cenę. Jednak wiele jest matek, które dla ratowania swoich dzieci, czasem jeszcze nawet nienarodzonych, poświęcają to, co mają najcenniejsze - życie właśnie. Ponadto niemal każda matka stanie po stronie swojego dziecka bez względu na to, jakim jest człowiekiem. Miłość macierzyńska jest wzorem postępowania na dalsze lata naszego życia, decyduje o naszym podejściu do innych ludzi. Przecież relacja z matką, dla większości ludzi, jest pierwszą relacją społeczną, która determinuje sposób nawiązywania kolejnych więzi. Nauka płynąca z zachowania naszych rodziców wobec nas, rzutuje na całe nasze życie. Kiedy w dzieciństwie uczymy się poświęcenia oraz umiejętności rozróżniania dobra i zła, zasady te naturalnie stają się wyznacznikami naszego działania. Dzięki właściwym relacjom między rodzicami, możemy następnie tworzyć inne związki, oparte na podobnych wartościach - przyjaźnie, miłość z partnerem życiowym. I także w tych relacjach, jak wskazuje bardzo wiele przykładów, jesteśmy zdolni do największych poświęceń. Takich przykładów można szukać wszędzie wokół nas. Możemy się spodziewać, że i nasi przyjaciele w razie potrzeby wybiorą raczej nasze dobro niż własne. Być może takie możliwości tkwią i w nas samych.
Takim niezwykłym przykładem przyjaźni ponad wszystko, jest historia, znana wszystkim, opisana przez Tolkiena we "Władcy Pierścieni". Losy Froda i Sama, niosących jedyny pierścień na zagładę, pokazują nam wartość przyjaźni. Sam, naiwny i raczej mało inteligentny hobbit zmienia historię pierścienia dzięki swojemu wielkiemu oddaniu i przywiązaniu do Froda. Wybiera ciężką i trudną drogę, ma świadomość, że jej finał, dobry czy zły dla świata, dla nich oznacza tylko zagładę, śmierć. Mimo to nigdy nie zawodzi, nie opuszcza Froda. Zawsze stoi po jego stronie i wybiera jego dobro, nigdy zaś swoje. "Władca Pierścieni" jest pełen postaci honorowych, świadomych tego, że trzeba podjąć walkę o dobro, nawet jeśli jest się pewnym, że zło ma przewagę i stoi niemal na wygranej pozycji. Bohaterowie stworzeni przez Tolkiena mogą się wydawać czasem idealni, ale i oni mają przecież swoje dylematy, jak każdy człowiek. Mimo to, jesteśmy skłonni wierzyć Tolkienowi, że tacy ludzie, takie istoty istnieją. Nie jest więc czystą fantazją działanie nastawione na dobro drugiego człowieka i na walkę ze złem. Niekoniecznie tym wszechpanującym, ogarniającym wszystko dookoła, ale z tym złem, które jest wokół nas i na które mamy wpływ. Oprócz indywidualnych przypadków ludzkiego poświęcenia i walki o dobro, istnieje przecież także wiele instytucji powołanych do tego, aby nieść dobro jak najdalej i wśród jak największej ilości ludzi. Powstają liczne fundacje, zajmujące się poszukiwanie środków materialnych by zapewnić lepsze warunki chorym i biednym ludziom. Powstają także hospicja, których wolontariusze i pracownicy wspomagają ciężko chorych ludzi i przygotowują ich do godnej śmierci. Trudno jest wymienić wszystkie organizacje, ale jest ich bardzo wiele, a troska o niesienie pomocy i dobra najbardziej potrzebującym zajmuje też ważne miejsce w międzynarodowej polityce. Wszystko więc wskazuje na to, że idee życia zgodnego z nakazami etycznymi i moralnymi są bliskie większości z nas. Mimo to na świecie wciąż wiele jest zła. Ludzie kierują się w działaniach krzywdą innych. We współczesnej kulturze zachodniej możemy odkryć kryzys człowieczeństwa, z jednej strony dostrzegamy kult indywidualności, ale z drugiej strony mamy upadek ludzkiej podmiotowości.
Człowiek liczy się o tyle, o ile pełni odpowiednią rolę w społecznej machinie, o ile jest podmiotem konsumpcji. Mamy więc świadomość, że światem rządzi raczej nie miłość bliźniego, ale pieniądze. Najważniejsze są te wartości, które mają charakter materialny, przynoszące korzyści finansowe. Bywa tak, że w imię tych wartości, ludzie poświęcają dobro innych, lekceważąc ich godność. A przecież już ojcowie liberalizmu ekonomicznego zwracali uwagę na korzystne funkcje ludzkiego egoizmu. Adam Smith pisał w "Kapitalizmie", że człowiek naturalnie kieruje się w swoim działaniu egoizmem. Ale można tę cechę wykorzystać pozytywnie. Człowiek, w dążeniu do pomnażania swoich dóbr materialnych powinien być całkowicie wolny, ponieważ prawo popytu i podaży samo decyduje o prawach rynku. A jednostka, jeśli chce osiągnąć na tym rynku sukces, musi dążyć do zaspokojenia dóbr innych ludzi, trafiając w popyt. Obok egoizmu musi więc zaistnieć troska o korzyści innego człowieka. Korporacje, firmy i przedsiębiorstwa w swej polityce muszą zabiegać o względy swoich klientów, muszą dbać o swój wizerunek, a także przestrzegać pewnych zasad, które umożliwią pozyskanie i utrzymanie klientów. Zbiór tych zasad nosi nazwę kodeksu etycznego, który powinien istnieć w każdym zakładzie pracy. Każda firma musi więc troszczyć się o zaufanie swych kontrahentów, postępując w sposób uczciwy, bez oszustwa i manipulacji. Każda firma jest więc odpowiedzialna, za to, by spełniać powzięte zobowiązania, wywiązywać się z podjętych umów. Ponadto wymogiem etycznym, chociaż niekoniecznie prawnym, jest obowiązek rzetelnej informacji dotyczącej towaru, łącznie z przedstawieniem tak jego wad, jak i zalet. Wizja to odbiega więc od dzisiejszej agresywnej, niemal nachalnej reklamy, która manipuluje najbardziej ukrytymi pragnieniami ludzkiej podświadomości. Poza relacjami z klientem, etyka zawodowa określa także relacje firmy z innymi przedsiębiorstwami, a także ze środowiskiem. Z punktu widzenia etyki i moralności, rywalizacja między nimi musi mieć czysty charakter, nie należy podkopywać wizerunku rywali poprzez np. rozprowadzanie fałszywych informacji wśród wspólnych klientów. Każda firma powinna też wziąć odpowiedzialność za swój wpływ na środowisko naturalne. Istnieje w dzisiejszych czasach ogromna potrzeba ochrony naszych naturalnych bogactw, a współczesne wielkie fabryki i koncerny, niejednokrotnie nie zwracają na to nawet uwagi, popierane w swych dążeniach przez politykę poszczególnych państw, upatrujących w takiej działalności korzyści dla siebie. Jednak wielka polityka i świat ogromnych pieniędzy nam, zwykłym śmiertelnikom, jest raczej niedostępny. A przecież moralność dotyczy każdego z nas.
Zło jest obecne wszędzie dokoła nas, sami się niejednokrotnie kierujemy działaniem niegodnym człowieka. Często zło i nieuczciwe zachowanie jest tak powszechne, że przestajemy zwracać na nie uwagę, uznając za coś naturalnego. Ogarnia nas znieczulenie na cudzą krzywdę, coraz mniej jest ludzi, którym możemy zaufać, na których możemy liczyć. Wśród Polaków powszechna jest tendencja do narzekania na stan rzeczy, jaki ma miejsce, na to, jak bardzo źle się dzieje. Jednak aby móc oczekiwać moralnego i dobrego działania od innych ludzi, musimy zacząć wymagać od samych siebie. Świat zaczyna się od nas samych. Może trudniej jest podjąć się etycznego działania, kiedy nie dostrzegamy jego natychmiastowych, wymiernych korzyści, albo wtedy, kiedy nasza dobroć odbija się o pustkę innych ludzi. Jednak warto podejmować codzienne staranie. Nie trzeba oczywiście od razu rzucać wszystkiego i biec na ratunek całemu świata. Wystarczyłoby życie zgodne z zasadą "nie szkodzić", czyli działać tak, żeby nie krzywdzić innych ludzi. A ponadto rzetelnie i uczciwie postępować w życiu i taki sam sposób spełniać swoje obowiązki.
Teraz chciałbym poruszyć kwestie relacji pomiędzy prawem ,a moralnością.
Czy dorosły człowiek XX wieku może przyjąć i uznać za swój system moralny? A co jeśli musi to powiązać z obowiązującym prawem?
Zacznijmy, więc od początku, podstawowe pytanie to, czym jest prawo, a czym moralność? Otóż istnieją różne definicje zależnie od przyjętych założeń filozoficznych i światopoglądowych. Według niektórych źródeł prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne. Z kolei wg pozytywizmu prawniczego, prawo jest to ogół norm postępowania funkcjonujących w ramach państwa, przez państwo tworzonych i sankcjonowanych. Jeszcze inne źródła podają, że prawo jest to zespół norm postępowania wyrażających interesy i dążenia klasy panującej w danym społeczeństwie, ustanowionych i aprobowanych w imieniu tej klasy przez państwo. Zgodnie z doktrynami prawa natury istnieją dwa porządki norm: zwierzchni (przyrodzony, naturalny) wyznaczony przez normy lub oceny absolutne i niższy porządek prawa pozytywnego tworzonego przez państwo. Niektóre doktryny (np. marksistowska) uznają, że prawo istniało i może istnieć bez państwa. Ogół norm obowiązujących w państwie tworzy system prawa, obejmujący następujące gałęzie: prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, karne, cywilne, rodzinne, pracy, procesowe cywilne i karne. W starożytnym Rzymie występował podział na prawo publiczne (np. prawo administracyjne) i prawo prywatne (np. prawo cywilne). Systemy prawa dzielą się na systemy prawa stanowionego (np. na kontynencie europejskim) i zwyczajowego (np. common law w Wielkiej Brytanio i USA).
Skoro mamy już jako takie pojęcie, czym jest prawo, musimy zastanowić się, co to takiego moralność. Niektóre słowniki podają, że moralność to ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej epoce i zbiorowości społecznej lub konkretny ich system. W znaczeniu wartościującym zgodność działań ludzkich z prawdą i dobrem osób; w znaczeniu opisowym: zespół uznanych norm, ocen i wzorców postępowania; różne szkoły filozoficzne akcentują bądź niezmienność głównych zasad moralności, bądź ich zależność od epoki i środowiska. U podłoża moralności leżą wyobrażenia ludzi o tym, co jest dobre a co złe. Na te wyobrażenia wpływają epoka, w której człowiek żyje, środowisko geograficzne, stosunki społeczne, przynależność klasowa i szereg innych czynników. Wpływają na to przede wszystkim warunki życia człowieka, jego sytuacja życiowa, warunki społeczne. Warunki życia ludzi ulegają zmianom, a wraz z nimi zmienia się moralność. Ponieważ warunki życia ludzi w społeczeństwie są różne, poglądy na dobro i zło wśród członków jednego społeczeństwa są zróżnicowane.
Znając już podstawowe pojęcia, o których mowa w tym referacie możemy zastanowić czy istnieje między nimi jakakolwiek zależność? System moralny najczęściej wiąże się z jakąś religią albo ideologią.
Kościół katolicki głoszący piękne, wzniosłe, maksymalistyczne niekiedy zasady moralne przyzwolił autorytetem papieskim na hitlerowskie mimo pięknej postawy niektórych chrześcijan, takich jak ojciec Kolbe. Nie wiadomo też, na ile przyczynił się do kształtowania antysemickich uprzedzeń, dziś stanowczo potępianych przez papieża.
Muzułmanie od wieków wzywają do świętej wojny - przyczynili się do rozlania morza krwi, czego najlepszym przykładem może być ostatnio bardzo głośny atak terrorystyczny na USA, wciąż ją rozlewają, licząc na to, że działają w imię zbawienia.... Czyż można utożsamić się z tym systemem religijnym i moralnym, akceptującym śmierć niewinnych, zabijanie niewiernych?
Religia żydowska szczegółowymi przepisami dotyczącymi postu, ubioru, obchodzenia świąt powoduje izolację społeczności żydowskiej od pozostałych, co w pewnym stopniu na pewno było przyczyną fałszywych mitów o Żydach, nieufności a nawet nienawiści wobec nich. Żadnego z tych poczynań nie potępia prawo.
A komunizm? – też nie zaproponował kodeksu moralnego. To, co głosił, skłaniało dzieci do donoszenia na ojców, budził paniczny strach wśród społeczeństwa – posądzenie o nieprawomyślność, działanie na szkodę systemu wiązało się z groźbą więzienia, zsyłki, katorżniczej pracy w łagrze. Tu podstawowym prawem było prawo państwowe, moralne zeszło na drugi plan.
Skoro kurczowe trzymanie się litery prawa, religii, ideologii prowadziło do nieszczęść zbrodni, to może stworzyć inny, oparty na wzajemnej tolerancji i wrażliwości sumienia? Czy człowiek – twórca łagrów, budowniczy obozów w Oświęcimiu, człowiek, który podpalał stosy czarownic i tłukł szyby w żydowskich sklepach, może teraz sobie zaufać i powiedzieć „tworzę własną moralność”, „kieruję się swoim sumieniem?. Tworzenie własnej moralności może doprowadzić do trudnych sytuacji, kiedy to wybitna we własnej ocenie jednostka łamie zasady Dekalogu. Tymczasem są one dla wielu ludzi, bez względu na ich religijne przekonania, ważnym punktem odniesienia. Problem polega na ich interpretacji. Bo o ile niemal wszyscy godzimy się na te ogólne formuły, inaczej je rozumiemy i przekładamy na życie. Bo czy zabójstwem jest aborcja. Aborcja, przerywanie ciąży - to tylko słowne eufemizmy mające ukryć i zasłonić fakt zabijania maleńkich, całkowicie bezbronnych dzieci w sposób często barbarzyńsko okrutny. Państwo poprzez nakazy i zakazy prawne ochrania swoich obywateli przed agresją, kradzieżą itp. następstwem tego są kary mające odstraszyć tych, co przekraczają zakazy państwowe - również za przerywanie ciąży tj. pogwałcenie prawa do życia stosuje się sankcje karne. W toczących się na niemalże całym świecie debatach na temat aborcji najczęściej pojawiają się argumenty natury moralnej. Mają one za zadanie przekonywać ogół społeczeństwa jak i demokratycznie wyłaniane ciała ustawodawcze do racji którejś ze stron. Równie istotne wydają się jednak, rzadziej występujące, argumenty odwołujące się do ekonomii, demografii czy polityki. Mamy wręcz do czynienia ze skrywaniem przez dyskutantów (ze strony zwolenników dokonywania aborcji) tych argumentów. Skrywają się oni zwykle za frazesami o "wolności" kobiety, "świeckości" prawa i tego typu fałszywymi argumentami pseudo humanistycznymi. Jak rozumieć przykazanie „nie cudzołóż”- tu już nawet katolik będzie dyskutował z protestantem- o rozwodach, celibacie, antykoncepcji. Seria filmów Krzysztofa Kieślowskiego, nosząca tytuł „Dekalog”, współczesna interpretacja wielu przykazań i dywagacje na temat przykazań wzbudziły kontrowersje...
Istnieje wiele moralnych kwestii współczesnych czasów, z którymi nie radzą sobie najtęższe głowy. Aborcja, eutanazja i wolne związki, a z drugiej strony małżeństwa homoseksualistów, klonowanie, to przedmiot wielu sporów. Czasami wykorzystywanych jako element przetargowy przez polityków. Mimo, że są to „sprawy” zakazane przez prawo, a jednak nie zawsze są potępiane przez morale społeczeństwa. Przykładowo eutanazja jest słusznie zakazana przez prawo, jednakże w pewnych przypadkach jej dokonanie jest czynem słusznym moralnie. W takich sytuacjach następuje zazwyczaj znaczne złagodzenie kary. Ogólnie rzecz biorąc, istnieje wiele przekroczeń słusznych przepisów, które w określonych sytuacjach nie mogą być podstawą negatywnej oceny moralnej.
Żyjemy w czasach wielu kodeksów moralnych, na świecie istnieją interpretatorzy Tory, Koranu, Biblii, uznający swoje zasady za jedynie słuszne. My, co, na co dzień dokonujemy moralnych wyborów. Czy z moralnego punktu widzenia słuszniejsze jest zarabianie pieniędzy dla rodziny, czy spędzanie z nią czasu? Gdzie jest granica, której nie można przekraczać? Przecież prawo nie zabrania zostawiać rodziny w celach zarobkowych, a jednak nie jest to akceptowane przez moralność niektórych jednostek.
Między prawem a moralnością zachodzą następujące różnice, a konkretnie między normą prawną a normą moralną. Istniały koncepcje, zgodnie, z którymi te ujawniają się w samym sformułowaniu norm. Jednak nie zawsze różnią się one od siebie, często normy moralne przybierają postać zbliżoną do norm prawnych, zdarza się również i tak, że normy prawne nie różnią się niczym od norm moralnych. Normy moralne, zawarte np. w Dekalogu, w swym sformułowaniu nie różni się niczym od norm prawnych. Po wtóre można rozróżniać normy poprzez ujęcie ich genezy. Zgodnie z tym odróżnieniem, normą prawną jest taka norma, która powstała w wyniku jednorazowego aktu stanowienia odpowiedniej władzy, natomiast norma moralna kształtuje się w sposób żywiołowy. Po trzecie próbowano odróżniać obie normy przez określenie warunków, w jakich one obowiązują. Tak, więc sądzono, iż normy moralne obowiązują wtedy i tylko wtedy, gdy człowiek je zaakceptuje w swym sumieniu, podczas gdy normy prawne obowiązują niezależnie od ich akceptacji. Norma moralna obowiązuje wtedy, gdy w świadomości społecznej przekraczanie jej jest uważane za niemoralne, zaś respektowanie za moralne. W tym sensie zarówno moralność jak i prawo obowiązują tu i teraz, niezależnie od subiektywnej aprobaty jednostki. Po czwarte, znanym rozróżnieniem moralności i prawa jest rozróżnienie ze względu na odmienny rodzaj sankcji. Po piąte, istniały propozycje odróżnienia tych norm na podstawie tego, w jaki sposób człowiek dowiaduje się o ich obowiązywaniu, czyli albo poprzez akt prawny, jak w przypadku normy prawnej, lub w społecznie utarty sposób- norma moralna. W końcu możemy je odróżnić dzięki analizy i ich treści. Np. normy prawne nie tylko nakazują nam jakieś działania, lecz również dają komuś prawo do egzekwowania od tego typu działań lub zachowań. Normy moralne natomiast żądają od nas pewnego postępowania, nie dając przy tym nikomu prawa do tego, by mógł od nas tego postępowania żądać. Stąd moralność jest niejako szlachetniejsza, bardziej elitarna niż prawo, jednak prawo jest od moralności ważniejsze, ze względu na funkcjonowanie społeczeństwa.
Istnieje, grupa czynów, które będąc przekroczeniem moralności stanowią zarazem przekroczenie prawa. Przestępstwa kryminalne, a więc morderstwo, rabunek, kradzież, gwałt, szantaż, należą do tej właśnie grupy. Czyny tego typu w sposób oczywisty stanowią zarówno przekroczenie norm prawnych i moralnych. Morderstwo będzie pociągało za sobą nie tylko karę, lecz również potępienie społeczne, co nie zawsze musi wystąpić w przypadku przykładowego przekroczenia kierownika jednostki finansowej lub jakichś przepisów kodeksu postępowania administracyjnego. Są takie czyny, które przekraczając prawo nie muszą być przedmiotem negatywnej oceny moralnej. Prawo z natury rzeczy operuje kategoriami ogólnymi. Zgodnie z tym, wobec prawa wszyscy ludzie są równi. Ale przecież, gdy stosuje się kategorie ogólne do przypadków indywidualnych, zawsze może zdarzyć się tak, iż ogólnie słuszne prawo stanie się w danym przypadku prawem krzywdzącym. Słuszna jest zasada równości ludzi wobec prawa, jednakże faktem jest, iż ludzie w rzeczywistości są czynem niemoralnym.
Podsumowując wszystkie te rozważania możemy zauważyć, że między moralnością i prawem może zaistnieć zgodność, rozbieżność, konflikt, sprzeczność a także sytuacja rozgraniczenia sfer ich oddziaływania. Właściwe zrozumienie owych stosunków może mieć miejsce wówczas, gdy podda się analizie relacje zachodzące między konkretnym systemem moralnym i konkretnym systemem prawnym.
Teraz chciałbym omówić podstawowe powinności etyczne sędziego.
Etyka sędziego jest częścią obszerniejszego przedmiotu etyki
prawniczej. Jako etyka zawodu sędziego dostosowuje ogólniejsze normy etyki
prawniczej do bardziej szczegółowych sytuacji związanych z tym zawodem. Z
jednej strony wskazuje na dobre etycznie – moralne wykonywanie zawodu sędziego, z drugiej strony zaś zmierza do zapobiegania niemoralności w tym względzie, a gdy już to nie jest możliwe- do piętnowania niemoralnych zachowań sędziego sankcjami etycznymi. Przyjęło się, że sędziowie obdarzani są wyższym prestiżem niż przedstawiciele innych zawodów prawniczych i tym samym podlegają wyższym standardom etycznym.
Współtwórcami i jednocześnie adresatami etyki sędziowskiej są oczywiście głównie sami sędziowie. Oczywiście jak Każdy człowiek jest inny, tak każdy sędzia reprezentuje sobą inne cechy, inne wartości, inne ideały. W tym zawodzie obowiązują ich jednak pewne uniwersalne zasady, zwane też kanonami albo standardami i odgrywają kluczową rolę w regulacjach etyki zawodowej, a są to : zasada przyzwoitości, opierająca się na kluczowej dla niej wartości przyzwoitości jako powinności przestrzegania zarówno norm prawnych, jak i moralnych, norm obyczajowych czy tez etykietalnych. W „ Code of Judicial Conduct. The Bangalore Draft” zasada przyzwoitości w etyce sędziego definiowana jest jako „istotna w całej aktywności sędziego”. Sędzia przyzwoity postępuje zatem przyzwoicie, nie budząc swym postępowaniem prawnych, moralnych, obyczajowych czy też etykietalnych zastrzeżeń. zasada
niezawisłości, nierozerwalnie związana z innymi zasadami etyki sędziego,
szczególnie z zasadą bezstronności, wyraża powinność utrzymywania
przykładnej jego niezawisłości-zarówno w jej aspekcie jednostkowym, jak i
instytucjonalnych aspektach. Według przytaczanego już „The Bangalore
Draft”: „Sędzia powinien sprawować swoją funkcję sądową niezawiśle, w
oparciu o własną ocenę faktów, w zgodzie ze świadomym rozumieniem prawa,
wolny od zewnętrznych wpływów, motywacji, nacisków, gróźb, wtrącania się
bezpośredniego lub integralności, wyraża powinność nienaruszalności poszczególnych jej norm i zasad jako części całości moralnego wzoru osobowości sędziego. Integralność jest istotna dla właściwego spełniania urzędu sędziowskiego. Sędzia powinien upewniać się, czy jego zachowanie jest bez zarzutu w oczach rozsądnych, uczciwych i poinformowanych ludzi. Zachowanie i postępowanie sędziego powinno utwierdzać ludzkie przekonanie do integralności sądownictwa. Zasada bezstronności, jako składnik etyki sędziowskiej podkreśla, że powinien on spełniać swoje obowiązki bez faworyzowania, manipulacji albo uprzedzeń. Moralny sędzia dostrzegający takie zagrożenia powinien sam wyłączyć się z prowadzenia sprawy, nie czekając na , niemoralne już, wyłączenie go z niej z mocy prawa(iudex inhabilis) albo na wniosek strony procesowej (iudex suspectus). Zasada równości określa powinność sędziego w kwestii świadomego zrozumienia skomplikowanego zróżnicowania społeczeństwa, wynikającego z różnych źródeł, łącznie, ale nie wyłącznie- rasowych, płciowych, religijnych, narodowych, kastowych, zdrowotnych, wieku, statusu małżeńskiego, orientacji seksualnej, statusu socjalnego i ekonomicznego. Wspomniane różnice tworzą dla sędziego
„nieistotne podstawy” (irrelevant grounds), toteż nie powinien on
opierać na nich jakiegokolwiek przejawu manipulacji albo uprzedzenia wobec
kogokolwiek, mogącego prowadzić do niesprawiedliwego sądzenia. Ponadto sędzia, nawet poza sądem, nie może być członkiem żadnej organizacji, której praktyki polegają na dyskryminacji wynikającej z nieistotnych spraw. zasada
kompetencji i pilności, według etyki sędziego, jest warunkiem koniecznym
do właściwego pełnienia urzędu sędziowskiego. Kompetencje i pilność to
sprawności wrodzone albo (i) wyuczone, wyposażające prawnika, tutaj akurat
sędziego, w zdolności skutecznego działania. Wiedza, sprawności, zdolności
i moralne zachowanie są niezbędne do przyzwoitego pełnienia urzędu
sędziowskiego. Sędzia powinien utrzymywać porządek i kulturę (decorum) we
wszystkich postępowaniach, które prowadzi. Powinien zachowywać
cierpliwość, godność, uprzejmość w stosunkach ze stronami procesu,
ławnikami czy też członkami jury, świadkami, prawnikami i innymi osobami
pozostającymi na Sali sądowej. Zasada odpowiedzialności, jako swoiste uwieńczenie etyki sędziego, polega na stosowaniu przez niego zasad i norm tej etyki dla osiągania jej celów. W sferze odpowiedzialności moralnej, odróżnianej tu od odpowiedzialności dyscyplinarnej i innych form odpowiedzialności prawnej, sędzia jest odpowiedzialny na różne sposoby przed całym środowiskiem społecznym, w którym sprawuje swój urząd. W szczególności jest to odpowiedzialność przed: własnym sumieniem, stronami i uczestnikami procesów, społeczeństwem, krytycyzmem mediów, własnymi kolegami, nadrzędnymi instancjami sądowymi, konstytucyjną kontrolą sądownictwa (judicial review). Naruszenie przez sędziów norm prawnych traktowane jest jako równocześnie bardzo poważne naruszenie zasad i norm etyki sędziego.
Jak widzimy, wyżej przedstawione zasady są jasne , i wydawałoby się, czytelne dla każdego, ale niekoniecznie sędziego.
Natomiast jeżeli chodzi o powinności etyczne prokuratora to reguluje je ,,Zbiór Zasad Etycznych Prokuratora’’. Według tego zbioru zasad dowiadujemy się ,że prokurator, działający niezależnie ale odpowiedzialnie, wyrażając obiektywnie i jasno swoją troskę o sprawiedliwość, jest strażnikiem interesów państwa, społeczeństwa i wymiaru sprawiedliwości. Organa prokuratury czuwają nad pozyskiwaniem najlepszych prawników, wyróżniających się siłą charakteru i zdolnościami. Zapewniają im gruntowne opanowanie umiejętności zawodowych. Sukcesywnie dążą do polepszenia warunków pracy prokuratorów w sferach organizacyjnej, prawnej i finansowej, odpowiadających standardom Unii Europejskiej. Prokurator powinien mieć zapewnioną możliwość wypełniania obowiązków zawodowych bez narażanie na: zastraszanie, nękanie, niewłaściwe interwencje, nieuzasadnione pociąganie do odpowiedzialności cywilnej, dyscyplinarnej i innej. Prokurator powinien wykonywać zawód rzetelnie, konsekwentnie i sprawnie. Przestrzegać i chronić praw człowieka. Unikać dyskryminacji zarówno podejrzanych, jak i ofiar przestępstw, ze względów politycznych, społecznych, religijnych, narodowościowych, rasowych, kulturowych, płciowych i wieku. Wypełniać swe zadania bezstronnie i obiektywnie, uwzględniając istotne okoliczności sprawy, szczególnie dotyczące ofiary i podejrzanego. Poświęcać należytą uwagę ściganiu przestępstw popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych, w szczególności korupcji, nadużyć władzy, poważnych naruszeń praw człowieka oraz innych czynów uznanych przez prawo międzynarodowe za poważne przestępstwa. Czynności wykonywać zgodnie ze swoim sumieniem i honorem zawodowym, nie ulegać wpływom zewnętrznym, odrzucać jakiekolwiek interwencje, także polityczne, oraz prośby, nie ulegać wpływowi kampanii medialnych. Zachowywać poufność posiadanych materiałów, chyba że za ich ujawnieniem przemawiają wymagania wymiaru sprawiedliwości, wykonywanie obowiązków lub interes społeczny. Pogłębiać kwalifikacje zawodowe poprzez samokształcenie oraz uczestniczenie w zorganizowanych formach dokształcania. W czasie wykonywania pracy zachować trzeźwość i nie podlegać działaniu jakichkolwiek środków odurzających. Każdy prokurator obowiązany jest współdziałać w strzeżeniu powagi i godności zawodu, bronić jego tożsamości i właściwego systemu przekonań. Immunitet prokuratorski nie może usprawiedliwiać zachowania sprzecznego z prawem.
Teraz chciałbym przejść do etyki adwokata ,który jest zawarty w ,,Zbiorze Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu’’. Zasady etyki adwokackiej wynikają z norm etycznych przystosowanych do zawodu adwokata. Naruszeniem godności zawodu adwokackiego jest takie postępowanie adwokata, które mogłoby go poniżyć w opinii publicznej lub poderwać zaufanie do zawodu. Obowiązkiem adwokata jest przestrzegać norm etycznych oraz strzec godności zawodu adwokackiego.
Obowiązkiem adwokata wykonującego zawód za granicą jest przestrzeganie norm zawartych w niniejszym kodeksie, jak również norm etyki adwokackiej obowiązujących w kraju goszczącym. Adwokat odpowiada dyscyplinarnie za uchybienie etyce adwokackiej lub naruszenie godności zawodu podczas działalności zawodowej, publicznej, a także w życiu prywatnym. Każdy adwokat obowiązany jest współdziałać w przestrzeganiu przez członków adwokatury zasad etyki adwokackiej i strzeżeniu godności zawodu. Jest uprawniony do zwrócenia uwagi koledze naruszającemu powyższe zasady. Celem podejmowanych przez adwokatów czynności zawodowych jest ochrona interesów klienta. W czasie wykonywania czynności zawodowych adwokat korzysta z pełnej swobody i niezawisłości. Adwokat powinien wykonywać czynności zawodowe według najlepszej woli i wiedzy, z należytą uczciwością, sumiennością i gorliwością. Obowiązkiem adwokata jest stałe podnoszenie kwalifikacji zawodowych i dążenie do utrzymania wysokiej sprawności zawodowej. Z zawodem adwokata nie wolno łączyć takich zajęć, które: uwłaczałyby godności zawodu i ograniczałyby niezawisłość adwokata. Za kolidujące z wykonywaniem zawodu adwokackiego uznaje się w szczególności: zajmowanie w cudzym przedsiębiorstwie stanowiska zarządcy, sprawowanie funkcji członka zarządu, prokurenta w spółkach prawa handlowego (nie dotyczy to spółek zajmujących się świadczeniem pomocy prawnej), podejmowanie się zawodowo pośrednictwa przy transakcjach handlowych ,prowadzenie kancelarii adwokackiej w tym samym lokalu z osobą prowadzącą inną działalność, gdy taka sytuacja byłaby sprzeczna z zasadami etyki adwokackiej.
Przy zawieraniu przez adwokata umowy w zakresie powiernictwa obowiązuje go najwyższa staranność w badaniu, czy umowa ta nie narusza zasad etyki adwokackiej i godności zawodu.
Adwokat nie może usprawiedliwiać naruszenia zasad etyki i godności zawodu powoływaniem się na poczynione przez klienta sugestie. Adwokatowi nie wolno świadomie podawać sądowi nieprawdziwych informacji. Adwokatowi nie wolno udzielać pomocy prawnej, która ułatwiałaby popełnienie przestępstwa lub wskazywałaby możliwość uniknięcia odpowiedzialności karnej za czyn, który miałby zostać popełniony w przyszłości. Przy wykonywaniu czynności zawodowych adwokata obowiązuje zachowanie zasad rzeczowości. Adwokat odpowiada za formę i treść pism procesowych przez niego zredagowanych, nawet jeśli nie zostały przez niego podpisane. Adwokat nie ponosi odpowiedzialności za zgodność z prawdą faktów podanych mu przez klienta, powinien jednak zachować umiar w formułowaniu okoliczności drastycznych lub mało prawdopodobnych. W razie konieczności przytoczenia drastycznych okoliczności lub wyrażeń adwokat powinien nadać swemu wystąpieniu taką formę, aby nie uchybiać powadze sądu, władz i godności zawodu adwokackiego. W korespondencji zawodowej należy przestrzegać właściwych form. Nie wolno używać wyrażeń czy zwrotów obraźliwych ani grozić ściganiem karnym lub dyscyplinarnym. Adwokat, mając zagwarantowaną przy wykonywaniu czynności zawodowych wolność słowa, powinien zachować umiar i oględność w wypowiedziach. Adwokat powinien unikać publicznego demonstrowania swego osobistego stosunku do klienta, osób bliskich klientowi oraz innych osób uczestniczących w postępowaniu. Niedopuszczalne jest okazywanie przez adwokata zażyłości z osobami zatrudnionymi w sądzie, w urzędach i organach ścigania. Adwokat zobowiązany jest zachować w tajemnicy oraz zabezpieczyć przed ujawnieniem lub niepożądanym wykorzystaniem wszystko, o czym dowiedział się w związku z wykonywaniem obowiązków zawodowych. Znajdujące się w aktach adwokackich materiały objęte są tajemnicą adwokacką. Tajemnicą objęte są nadto wszystkie wiadomości, notatki i dokumenty dotyczące sprawy uzyskane od klienta oraz innych osób, niezależnie od miejsca, w którym się znajdują. Adwokat zobowiąże swoich współpracowników i personel oraz wszelkie osoby zatrudnione przez niego podczas wykonywania działalności zawodowej do przestrzegania obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Adwokat posługujący się w pracy zawodowej komputerem lub innymi środkami elektronicznego utrwalania danych obowiązany jest stosować oprogramowanie i inne środki zabezpieczające dane przed ich niepowołanym ujawnieniem. Przekazywanie informacji objętych tajemnicą zawodową za pomocą elektronicznych i podobnych środków przekazu wymaga zachowania szczególnej ostrożności i uprzedzenia klienta o ryzyku związanym z zachowaniem poufności przy wykorzystaniu tych środków. Obowiązek przestrzegania tajemnicy zawodowej jest nieograniczony w czasie. Adwokatowi nie wolno zgłaszać dowodu z zeznań świadka będącego adwokatem lub radcą prawnym w celu ujawnienia przez niego wiadomości uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu.
Teraz chciałbym omówić powinności etyczne notariusza ,który jest zawarty w ,,Kodeksie Etyki Zawodowej Notariusza’’. Według niego notariusz powinien charakteryzować się : bezstronnością, zachowaniem tajemnicy notarialnej, ochroną interesów stron, służebnością wobec społeczeństwa umacnianiem praworządności i szacunkiem dla prawa, kształtowaniem powagi dla zawodu notarialnego, kooperacji w ramach korporacji notarialnej i całego środowiska prawniczego w interesie publicznym, działania na rzecz zapobiegania sporom sądowym i konfliktom na tle praw poszczególnych osób i prawa jako instrumentu regulacji stosunków społecznych. Notariat jest niezbędnym uczestnikiem tworzenia i urzeczywistniania struktur prawnych wolnego rynku. Notariusz wykonuje funkcje publiczne i jest wyposażony przez Państwo w moc nadawania charakteru urzędowego oświadczeniom osób, które się do niego o to zwracają oraz w moc nadawania takiego charakteru innym czynnościom przewidzianym przez prawo. Notariusz zapewnia stronom bezpieczeństwo obrotu, a swoją pracę wykonuje w ramach wolnego zawodu, stosując przepisy obowiązującego prawa i przestrzegając zasad etyki i praw człowieka oraz dbając o godność zawodu. Podstawowymi zasadami obowiązującymi notariusza również są: uczciwość, rzetelność, niezależność oraz bezstronność i zachowanie tajemnicy zawodowej. Notariusz winien swą postawą i działaniem dawać dobre świadectwo zawodowi oraz dbać o powagę, honor i godność zawodu. Notariusz obowiązany jest dbać o przestrzeganie zasad etyki również przez innych członków swojego środowiska zawodowego oraz przez swoich pracowników. Notariusz winien rozwijać swą wiedzę zawodową w celu podnoszenia jakości świadczonych usług w szczególności poprzez udział w szkoleniach i seminariach. Notariusz jako osoba zaufania publicznego wyposażona przez Państwo w określone funkcje władcze, winien dokładać starań, aby w działaniach zachować równowagę między publicznym ich charakterem a swym statusem wolnego zawodu. Notariusz zobowiązany jest dokonywać czynności zawodowych zgodnie z prawem, według najlepszej woli i wiedzy oraz z należytą starannością. Zgodność z prawem czynności notarialnej nie wyklucza odpowiedzialności dyscyplinarnej notariusza, jeśli czynność ta została dokonana z naruszeniem zasad etyki zawodowej notariusza. Notariusz obowiązany jest dokonywać wszelkich czynności notarialnych osobiście. Nie jest dopuszczalna zgoda notariusza na to, aby osoba korzystająca z bliskich związków z notariuszem wyręczała go w jakichkolwiek działaniach przypisywanych wyłącznie notariuszowi. Notariuszowi nie wolno poza wynagrodzeniem uzyskiwać innych korzyści ze spraw będących przedmiotem czynności. Notariuszowi nie wolno w związku z czynnościami notarialnymi wynagradzać osób nie zatrudnionych w kancelarii, ani też uzyskiwać od nich dodatkowych korzyści. przedmiotem czynności.
Następnym zawodem prawniczym ,którego powinności etyczne chciałbym opisać jest komornik. Istnieje również ,,Kodeks Etyki Zawodowej Komornika’’ , w którym to są przedstawione podstawowe powinności etyczne komornika. Zasady etyki komornika wynikają z uniwersalnych norm etycznych oraz zasad etyki zawodowej prawników przyjętych w Unii Europejskiej i przystosowanych do zawodu komornika. Zasady te funkcjonowały dotychczasowo jedynie w świadomości komorników jako wzorce godne naśladowania w postępowaniu bardziej doświadczonych przedstawicieli zawodu. Naruszeniem godności zawodu jest takie postępowanie komornika, które jest sprzeczne z dobrem całego wymiaru sprawiedliwości, mogłoby poniżyć komornika w opinii publicznej lub zachwiać zaufanie do zawodu. Zasady etyki zawodowej po części łączą się z odwołaniem do racji moralnych, a po części mają charakter normatywny i rodzą odpowiedzialność dyscyplinarną. Każdy Komornik obowiązany jest współdziałać w strzeżeniu powagi i godności zawodu, bronić jego tożsamości i właściwego mu systemu przekonań. Jest uprawniony do zwrócenia w taktownej formie uwagi koledze i pracownikowi naruszającemu zasady etyki zawodowej; przy drastycznym naruszeniu zasad etycznych winien wystąpić o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego. Komornik powinien unikać serwilizmu w kontaktach z osobami, którym jest służbowo czy też funkcyjnie podległy, a jednocześnie arogancji i nieposzanowania godności jego podwładnych i stron podejmowanych czynności. Komornik nie może publicznie komentować czynności przeprowadzanych przez innego komornika, dba jednocześnie by nie czynił tego nikt z jego personelu. W czasie wykonywania czynności zawodowych komornik podlega tylko ustawom, orzeczeniom sądowym i zasadom etyki zawodowej. Komornik powinien wykonywać czynności zawodowe według najlepszej woli i wiedzy, z należytą uczciwością i bezstronnością, rzetelnością i sprawnością. Komornik winien rozszerzać swoją wiedzę zawodową, w szczególności poprzez uczestnictwo w szkoleniach i seminariach.
Ostatnim zawodem prawniczym ,którego powinności etyczne chciałbym przedstawić jest doradca podatkowy. Istnieją również ,,Zasady Etyki Doradców Podatkowych’’ ,w których są zawarte powinności etyczne tego zawodu. Zasady etyki doradców podatkowych wynikają z ogólnych norm moralnych i uregulowań prawnych. Zasady etyki obowiązują wszystkich doradców podatkowych i kandydatów odbywających praktyki przed wpisaniem na listę doradców podatkowych. Obowiązkiem doradcy podatkowego jest przestrzeganie zasad etyki. Doradca podatkowy strzeże godności zawodu oraz dba o jego ochronę. Doradca podatkowy powinien kierować się dobrem swoich klientów, poszanowaniem obowiązków wynikających z uczciwości, godności i dobrych obyczajów. Doradca podatkowy powinien wykonywać czynności zawodowe według najlepszej woli i wiedzy, w sposób rzetelny, z zachowaniem należytej staranności. Doradca podatkowy wykonuje zawód w sposób niezależny. W swoich decyzjach podlega jedynie przepisom prawa i zasadom etyki doradców podatkowych. Nie narusza to obowiązków wynikających ze stosunku pracy. Doradca podatkowy ma obowiązek zachować w tajemnicy wszelkie fakty i informacje, jakie powziął w związku z wykonywaniem zawodu, z wyjątkiem przypadków przewidzianych w odrębnych ustawach. Obowiązek zachowania tajemnicy obejmuje wszystkie uzyskane przez doradcę podatkowego informacje, w szczególności zawarte w materiałach utrwalonych w jakiejkolwiek formie. Doradca podatkowy obowiązany jest zabezpieczyć przed ujawnieniem lub niepożądanym wykorzystaniem wszystko, o czym dowiedział się w związku z wykonywaniem czynności zawodowych. Doradca podatkowy jest zobowiązany do stosowania procedur chroniących dane w każdej postaci, w tym również elektronicznej, przed zniszczeniem, zmianą lub dostępem osób niepowołanych. Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej jest nieograniczony w czasie i trwa także po ustaniu stosunku prawnego, na podstawie którego doradca podatkowy wykonywał czynności zawodowe.
Obowiązek zachowania tajemnicy obowiązuje również po zaprzestaniu wykonywania zawodu doradcy podatkowego albo skreśleniu z listy doradców podatkowych.



Bibliografia:

„Etyka” ,Henryk Jankowski ,Warszawa 1975
„Elementy prawa dla ekonomistów” ,Wojciech Siuda, Poznań 1998
„Leksykon Prawniczy” ,Urszula Kaliny-Prasznic ,Wrocław 1997
„Mały słownik etyczny” ,Stanisław Jedynak, Bydgoszcz 1994
„Encyklopedia prawa”, Adam Łopatka, Warszawa 1997
,, Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy’’, Hubert Izdebski, Paweł Skuczyński, Warszawa 2008.
„ Code of Judicial Conduct. The Bangalore Draft” , Wiedeń, 2000.
,,Zbiór Zasad Etycznych Prokuratora’’ 25 maja 2002, Warszawa
,,Zbiór Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu’’ 10 października 1998, Warszawa
,,Kodeks Etyki Zawodowej Notariusza’’ 19 grudnia 1997, Warszawa
,,Kodeks Etyki Zawodowej Komornika’’ 18 listopada 1999, Warszawa
,,Zasady Etyki Doradców Podatkowych’’ 30 marca 2010, Warszawa