Charakterystyka baroku

• Barok – epoka między dwoma klasycyzującymi okresami – odrodzeniem a oświeceniem. Trwała od końca XVI do połowy XVIII wieku (1580 – 1730). Epoka otrzymała nazwę, którą zapożyczono ze sztuk plastycznych pod koniec XIX wieku. Słowo barocco pochodzi z języka portugalskiego i oznacza perłę o nieregularnym kształcie, ale także cos napuszonego, dziwacznego, niejasnego.
• Wcześniejsze określenia baroku miały charakter zdecydowanie negatywny:
 Epoka upadku
 Epoka zepsucia
 Epoka zdziczenia smaku
• Niekorzystne ocenianie epoki wynika z faktu, iż znana była tylko niewielka część dzieł (niektóre nawet do XX w.) w formie rękopisu. Dużym czynnikiem małego dostępu do dzieł była kontrreformacja, podczas której wiele ksiąg znalazło się w Indeksie Ksiąg Zakazanych.
• Kontrreformacja – nurt w Kościele katolickim zwalczający reformację w celu odbudowy własnej potęgi oraz politycznych, gospodarczych i kulturalnych wpływów. Kontrreformacja rozpoczęła się po soborze trydenckim (1543–1563), który podjął kroki zmierzające do uzdrowienia stosunków wewnętrznych w Kościele.
• Indeks Ksiąg Zakazanych – opracowany i ogłoszony przez Kościół rzymskokatolicki spis pozycji książkowych (przeważnie z zakresu teologii), zawierających treści przeciwne naukom Kościoła, których nie wolno czytać wiernym bez zezwolenia władz kościelnych.
• Barok ukształtował się pod wpływem nowych idei i nowego myślenia o świecie. Ludzie zaczęli zastanawiać się nad sprawami, które przez myślicieli okresu renesansu, zostały jakby pominięte. Przede wszystkim w kulturze i literaturze daje się zauważyć niepokój, wynikający z fascynacji kwestiami czasu i przemijania.
• Człowiek epoki baroku ma niezwykle silne rozwinięte poczucie kruchości własnego życia, jego nietrwałość wobec zjawisk kosmicznych, niewytłumaczalnych. Wie, i to przekonanie często stanowi źródło rozpaczy i zagubienia, że jego byt jest tylko chwilą, a on sam jest niewiele znaczącą drobiną. Ma zarazem świadomość nieskończonej wieczności, w związku, z czym odczuwa potrzebę określenia swojego miejsca. Żyjąc świadomie, musi wobec świata zająć jakieś stanowisko i ponieść wszystkie konsekwencje swojego wyboru.
• W baroku nastąpiło odejście od stoicyzmu, przez co ludzie przyjęli określone postawy:
 zgoda na świat nietrwały, ale piękny, w związku z czym cieszymy się chwilą – reprezentowała ten pogląd poezja światowych rozkoszy, np.: Jan Andrzej Morsztyn
 poeci, którzy skupiali się na wartościach bardziej stałych, próbowali rozwiązać zagadnienia dotyczące bytu – poezja metafizyczna, np.: Mikołaj Sęp Szarzyński
• Polska, jako przedmurze chrześcijaństwa – Polaków uważano, jako bezinteresownych obrońców Europy od „wschodniej dziczy” – Tatarów, Turków, nawet Moskali i bolszewików.
• W Polsce barok przejawiał się ciągłymi konfliktami, np.: szlachta – magnateria lub szlachta – chłopi. Przez to kultura, a w szczególności literatura jest w tym okresie zróżnicowana. Można wyróżnić jednak jej główne nurty: poezja dworska, metafizyczna i literatura sarmacka.
• Cechy literatury baroku:
 Olśnienia i zadziwienia odbiorcy
 Wywoływanie zaskoczenia
 Mnożenie wyszukanych przenośni
 Poszerzanie słownictwa o elementy gwarowe, potoczne i obcojęzyczne
 Wielonurtowość
 Występuje dynamizm
• Poezja metafizyczna – nurt poezji barokowej zapoczątkowany przez angielskiego poetę Hojna Donne’a. Człowiek jest świadom kruchości swojego losu oraz wie, że w kosmicznej dynamice świata pozostaje niewiele znaczącym zjawiskiem. Jest w walce o siebie i swoje miejsce niezwykle osamotniony i często jedynym ratunkiem okazuje się Bóg, w którym szuka spokoju. Takie główne problemy podejmowali poeci metafizyczni, skupiając się na rozmyślaniu o kondycji człowieka we wszechświecie. Poezja metafizyczna to także rodzaj liryki intelektualnej, w której twórca wymaga udziału czytelnika, stawiając przed nim wielkie problemy i pytania. To poezja trudna, podejmująca tematy uniwersalne.
• Poezja światowych rozkoszy – zajmuje się tematyką lekką i przyjemna. Fascynował się urodą świata zmysłowego, próbując jednak nie tracić z pola widzenia Boga, który ów rozkoszny świat przeznaczył dla człowieka. Typowy dla poetów metafizycznych lęk przed śmiercią został tu zastąpiony wyobrażeniem miłości jako niszczącego żywiołu.
• Nurt dworski – nurt ten rozwinął się na dworach magnackich i królewskim, uprawiany był na wzór europejski. Poeci wyżej cenili formę nad treścią swoich utworów. Operowali różnymi figurami stylistycznymi, np.: śmiałe porównania, paradoksy, epitety, metafory, które miały dowodzić mistrzostwa i kunsztu poetyckiego. Najczęstszymi tematami była erotyka i flirt pałacowy.
• Nurt ziemiański – średnia, prosta szlachta – nazywany inaczej „swojskim”, bo właśnie ta literatura przykładała wagę do rodzimych tradycji, ceniła swojskość, wartości ziemiańskiego trybu życia. Inspirowała ja renesansowa tradycja „wsi spokojnej”, cechował ją kult ojczystych pamiątek i relikwii. Twórcami tego nurtu są Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek
• Sarmatyzm i literatura sarmacka
Sarmatyzm – barokowa formacja kulturowa w Polsce od końca XVI do schyłku XVIII. Opierał się na micie, że szlachta Polska pochodzi od Sarmatów, starożytnego ludu zamieszkującego ziemie Rzeczpospolitej. Oczywiście przekonanie to dotyczyło tylko szlachty, stawiając tę warstwę nad innymi i przypisując jej szczególną rolę dziejową. Elementy składające się na sarmatyzm:
 Megalomania
 Ksenofobia
 Konserwatyzm
 Tradycjonalizm
 Pieniactwo
 Ograniczenie intelektualne (prymitywizm)
 Pijaństwo i obżarstwo
• Blaise Pascal – francuski filozof, matematyk, pisarz i fizyk. W filozofii był następcą Kartezjusza i wyznawcą idei św. Augustyna. Uważał, że świat to nie tylko zasady poznania. Nie da się istoty człowieka i sensu życia zgłębić za pomocą rozumu czy doświadczenia. Oprócz tego podzielił świat na podmiot i przedmiot. Podmiot według Pascala to byt rozumny, natomiast przedmiot, to coś, co jest nierozumne.
• „Zakład Pascala” – rozumowanie mające dowodzić, ze warto Wierzyc w Boga. Filozof rozpatrzył dwa proste przypadki istnienia Boga:
 Bóg istnieje i nagradza za wiarę życiem wiecznym
 Bóg nie istnieje i nie istnieje życie wieczne
Człowiek może wierzyć lub nie wierzyć w istnienie Boga. Jeśli wierzy, to traci życie doczesne (na rzecz modlitw i czynienia dobra) i otrzymuje życie wieczne. Jeśli nie wierzy, to zatrzymuje życie doczesne i traci życie wieczne. Filozof wywnioskował, ze wiara jest bardziej opłacalna.
Pascal zakłada istnienie Boga, który jest władzą nieograniczoną i wyznacza, co dobre, a co złe. Człowiek także posiada wolę, jednak jest ona ograniczona, przez np.: rozum, który jest podstawą poznania.
• Kartezjusz – żył w latach 1596 – 1650. Był matematykiem i uczonym, który uważał, ze filozofia ma kształt drzewa.

Kartezjusz uważany jest za ojca nowożytnej filozofii. Filozofia Kartezjusza jest przejściem od scholastyki do oświecenia. On sam był skrajnym racjonalistą. Tak jak scholastycy, stawia sobie za zadanie, ustalenie systemu i związku dla zasadniczych praw nauki i religii. Nowością jest jednak to, że matematykę uznaje za jedyną naukę, matematyzuje naturę i uznaje jedynie rozumowe myślenie za źródło poznania.
• Daniel Naborowski – urodził się 1573, zmarł 1640 roku; poeta litewskich Radziwiłłów, kalwin obyty w Europie. Był człowiekiem wszechstronnie wykształconym; studiował medycynę w Bazylei, prawo w Orleanie, mechaniki uczył się prywatnie u Galileusza; poznał także środowisko naukowe Wittenbergi, Strasburga i Padwy. Zdobył też obycie w polityce dzięki służbie na dworze Radziwiłłów. Był nie tylko poetom, ale i tłumaczem. Naborowski podzielał filozofię życiową Kochanowskiego (stoicyzm).
Cechy poezji Naborowskiego:
 Nie jest on typowym poetom barokowym, ponieważ w swojej twórczości łączy wątki charakterystyczne zarówno dla poezji metafizycznej, jak i dworskiej
 Łączy barokową formę wiersza z poważną tematyką
 Jego poezja koncentruje się na zagadnieniach:
człowiek – kim jest, czym jest ludzkie ciało a czym dusza
życie i jego cechy – przemijalność, nietrwałość, kruchość
czas – jego destrukcyjna, niszcząca siła
 W swojej poezji Naborowski prezentuje pogodzenie się z wyrokami Boga
 Poezja Naborowskiego uwiecznia rozterki człowieka, który odczuwa swoją przemijalność, szuka ona wartości trwałych, analizuje relacje
człowiek–Bóg, człowiek–świat, człowiek–czas
• „Vanitas vanitatum et omnia vanitas” – marność nad marnościami i wszystko to marność
• Motyw wanitatywny – motyw, w którym porusza się tematy dotyczące marności świata i życia ludzkiego
• Eros – grecki bożek miłości. Wyobrażano go sobie, jako dziecko ze skrzydełkami, łukiem i strzałami miłości
• Tanatos – bożek śmierci. Wyobrażany jako chłopiec z czarnymi skrzydłami. Posiada łuk i ołowiane strzały.
• Jan Andrzej Morsztyn – urodził się w 1621 roku, zmarł natomiast w 1693. Związany był z dworem Tęczyńskim i Opalińskim. Studiował w Niderlandach, wiele podróżował (Belgia, Niemcy, Włochy, Francja).
• Cechy poezji Jana Andrzeja Morsztyna:
 Inspiracje dla niego stanowił marinizm (najistotniejszy był pomysł na napisanie dzieła, jego wiersze miały charakter intelektualny)
 Morsztyna nie interesowała moralność i rozważania nad sensem życia lecz piękno i rozkosz oraz dworskie miłostki
 Niewiele interesowały go kwestie religijne, często zmieniał wiarę (arianin-> kalwin-> katolik)
 Pomimo luźnego podejścia do kwestii bytu, w wierszach Morsztyna odnajdujemy fragmenty świadczące o tym, że jest on przerażony zagadką swojego istnienia.
• Wacław Potocki – urodził się (rok 1625) w rodzinie szlacheckiej i został wychowany w duchu ariańskim. W dworze rodzinnym uczony był przez prywatnego pedagoga, potem prawdopodobnie uczęszczał do ariańskiej szkoły w Raciborzu. Przez cały życie Potocki zajmował się rodzinnym majątkiem. W wieku 17 lat podjął, obok gospodarzenia, obowiązek szlachcica – służbę żołnierską. Służył w oddziałach Mikołaja Potockiego na Ukrainie. Miał niespokojne, pełne dramatycznych napięć życie. Nie brakowało w nim tragicznych zdarzeń. W 1658 roku konstytucja sejmowa postawiła szlachtę polską należącą do ariańskiego zboru przed tragicznym wyborem: przejścia na katolicyzm a w przypadku odmowy - opuszczenia kraju.
Potocki przyjął wiarę katolicką, ale jego małżonka Katarzyna kategorycznie sprzeciwiła się zmianie wyznania. Spowodowało to 1666 roku napadnięcie i spalenie dóbr Potockiego. Potocki widział również śmierć swoich dzieci, wnuków, jak również żony.
• Cechy językowe Wacława Potockiego:
 Dygresyjność (Potocki rozbudowuje lakoniczne opisy Jakuba, rozszerza treść historyczną o problemy społeczne, obyczajowe)
 Jest czujnym i krytycznym obserwatorem szlachty, która coraz bardziej przywiązuje się do swoich przywilejów, zaniedbując obowiązki
 Krytyczne uwagi na temat zaniedbania rzemiosła rycerskiego, zestawienie współczesnych Polaków z Sarmatami
 Liczne środki stylistyczne, hiperbole, inwersje, porównania, epitety
• Twórczość Wacława Potockiego jest wyrazem obaw o przyszłość Rzeczpospolitej. W swoich utworach krytykuje:
 To, że prawo nie ma w państwie żadnej wartości
 Szlachta nie ma pełnych praw, a ziemie polskie są ubogie
 Rządzący Rzeczpospolitą nie oglądają się na ludność
 W przypadku nie zapłacenia podatku, zostają odebrane wszystkie dobra
• Transakcja wojny Chocimskiej:
 Epos heroiczny – opowiada o dziejach bohaterów w przełomowej sytuacji w narodzie
 Wskazuje postacie do naśladowania
 Transakcja – przebieg, powstała w 50 rocznicę bitwy pod Chocimiem
 W założeniu Potockiego miał być to przekład łacińskiego diariusza autorstwa Jakuba Sobieskiego (ojciec Jana III Sobieskiego)
 Dzieło autonomiczne – samego Potockiego
 Dzieło posiada dwie płaszczyzny:
1. kronikarski przekaz Jakuba Sobieskiego
2. komentarze Potockiego – dygresje na różne tematy
 Epos – los danego narodu na tle ważnych dla niego dziejów
 Powody napisania dzieła: zwycięstwo Polaków nad Turkami i Tatarami – wydarzenie na skalę europejska
 Propagowanie wzorów bohaterów:
Jan Karol Chodkiewicz
Jan Libski
• Mowa – gatunek zaczerpnięty ze starożytności; tekst przeznaczony do publicznego wygłoszenia, mający na celu przekonanie słuchaczy do racji przedstawianych przez oratora.
• Budowa mowy:
 Wstęp, którego celem jest pozyskanie przychylności słuchaczy, zainteresowanie ich i krótkie wprowadzenie w sprawę
 Przedstawienie przebiegu wydarzeń związanych ze sprawą
 Przedstawienie argumentów
 Udowodnienie słuszności mówcy
 Obalenie kontrargumentów
 Zakończenie, w którym następuje podsumowanie wywodów, orator apeluje do emocji słuchaczy, aby narzucić im określona ocenę.
• Jan Chryzostom Pasek – urodził się w 1636 roku, należał do zubożałej szlachty zamieszkującej okolice Rawy Mazowieckiej. Jest jednym z najwybitniejszych polskich twórców – Sarmatów. W wieku 19 lat wstąpił do wojska – jako ówczesny Sarmata był żołnierzem i gospodarzem. Uczestniczył m.in. w wojnie Czarnieckiego ze Szwedami, w wojnie z Danią i Moskwą. Pasek był człowiekiem przesądnym, pełnym uprzedzeń, jak również awanturnikiem – świadczą o tym liczne procesy. Kilkakrotnie został skazany na banicję, a w 1700 na infamię (utrata czci i dobrego mienia). Rok po tym zdarzeniu zmarł.
• „Pamiętniki” – dzieło Paska dzieli się wyraźnie na dwie części: pierwsza obejmuje lata 1656 – 62 Pasek opisuje w niej swoje losy na wojnie, druga 1663 – 88 ukazuje go jako gospodarza i prawego obywatela
 Historia znajduje się na drugim planie
 Dzieło należy traktować z przymrużeniem oka – można mieć wątpliwości, czy wszystkie opisane w „Pamiętnikach” sytuacje miały w rzeczywistości miejsce
 Ksenofobia – lęk przed innymi narodami
• Walory artystyczne Pamiętników:
 Barwny język
 Liczne potocyzmy
 Styl gawędziarski (gawęda – XVII, rodzaj opowiadania, początkowo w formie ustnej, historie ubarwione)
 Opisy batalistyczne, pisane z rozmachem i „plastycznie”
 Humor
 Ironia
• Komedia charakterów – w komedii charakterów wydarzenia komiczno – tragiczne są wynikiem zetknięcia się ludzi o przeciwnych charakterach i sprzecznych interesach
• „Świętoszek”

• Intryga – umyślne i skryte działanie postaci mające na celu pokrzyżowanie zamiarów innych postaci, zaskoczenie ich lub wprowadzenie w błąd, rodzące konflikt i zmiany w kierunku akcji.
• Komizm – zjawisko spotykane w życiu bądź przedstawione w sztuce, wywołujące u odbiorcy reakcje śmiechu i wesołości. Rodzaje komizmu: sytuacyjny, postaci, języka (najczęściej dotyczy wymiany zdań)
• Innowacje wprowadzone przez Moliera:
 Bohaterami są współcześni ludzie
 Wprowadzenie bohaterów z niższych warstw
 Postacie obdarzył wyrazistymi charakterami
 Zindywidualizował język bohaterów
• Komedia intrygi – odmiana komedii sytuacyjnej o żywej akcji, której siłę napędową stanowią intrygi postaci. Spiętrzają się w sposób niezwykły omyłki, zaskoczenia i podstępy prowadzą do niespodziewanego rozwiązania zagmatwanych konfliktów.
• Satyra – utwór piętnujący i ośmieszający ukazane w nim zjawiska, obyczaje, stosunki społeczne i polityczne oraz instytucje; utwór ten nie proponuje żadnych rozwiązań, jest jednostronny, ukazuje rzeczywistość w krzywym zwierciadle. Posługuje się karykaturą i groteską.
• Poezja Jana Andrzeja Morsztyna inspirowana jest nurtem tzw. marinizmzu, którego twórca i teoretyk, włoski poeta Giambattista Marino twierdził, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika. Zdaniem Marino wiersze powinny zaskakiwać niezwykłą formą, szczególnym, wyszukanym językiem, metaforami, szokującymi paradoksami, zestawieniami antytetycznymi, oryginalnymi epitetami i śmiałymi porównaniami. Taki świetny i precyzyjnie dopracowany pomysł poetycki, sprawiający jednak wrażenie spontanicznej zabawy słowami, czyli koncept był głównym celem dla wielu europejskich poetów tamtego okresu. Konceptyzm ukazywał, bowiem różnorodne związki między zjawiskami – czasem harmonijne (trafne porównania) a niekiedy sprzeczne (szokujące antytezy). Dlatego też poezja Morsztyna jest poezją intelektualną, a jednocześnie bardzo zmysłową, bowiem w konstrukcji swoich konceptów odwołuje się do rozumu, natomiast sama treść jest mocno związana ze zmysłową sferą życia.
• Makaronizm – obcy zwrot, wyraz wpleciony w tekst pisany językiem ojczystym
• Megalomania – mania wielkości; przesadne wyobrażenie o własnej wartości
• Latynizm – wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa, przejęte z łaciny, wplecione do utworu pisanego w języku narodowym
• Ksenofobia – niechęć, wrogość w stosunku do cudzoziemców i cudzoziemszczyzny
• Gradacja – stopniowanie, uszeregowanie leksykalnych składników wypowiedzi w porządku nasilania się lub słabnięcia pewnej wykazywanej przez nie cechy. Przykładem gradacji w poezji barokowej jest utwór Daniela Naborowskiego „Na oczy królewny angielskiej”, gdzie oczy królewny porównywane są kolejno do pochodni, gwiazd, słońca, nieba bogów
• Puenta – zaskakujące sformułowanie podkreślające sens wypowiedzi lub utworu literackiego umieszczone na końcu. Była jednym z ważniejszych narzędzi stylistycznych w konceptystycznych utworach tworzonych w barokowych nurtach.
• Epos – los narodu na tle ważnych dla niego dziejów historycznych