Terminy średniowieczne.
Pośrednictwo, umowa, w której jedna strona (pośrednik) zobowiązuje się wobec drugiej strony nastręczyć sposobność do zawarcia umowy albo pośredniczyć przy zawarciu takiej umowy. Z reguły odpłatne.
Hierarchia, uszeregowanie stanowisk lub władz urzędniczych, wojskowych, kościelnych itp. od najwyższych do najniższych.
teocentryzm (gr. theós ‘bóg’ + łac. z gr. kntron ‘środek’) religiozn. pogląd uznający Boga za najwyższą wartość i cel wszystkich ludzkich dążeń, podporządkowujący celom religijnym wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka.
Scholastyka:
1) metoda rozumowania charakterystyczna dla filozofii średniowiecznej, polegająca na dokładnym stosowaniu ustalonej procedury składającej się z komentowania tekstu (lectio), związanej z nim dyskusji (disputatio) oraz formułowania wniosków (determinatio). W pełni została zastosowana po raz pierwszy przez P. Abelarda, posługiwali się nią św. Tomasz z Akwinu i Duns Szkot.
2) typ filozofowania charakterystyczny dla okresu od IX do XV w., w którym najważniejszym problemem było rozumowe uzasadnianie prawd religijnych. Nadmiar formalizmów i abstrakcyjnych dociekań doprowadził stopniowo do oderwania się scholastyki od rozwijających się nauk empirycznych i w konsekwencji utraciła ona swoje znaczenie.
Deesis, Deisis (z greckiego: błaganie, prośba), typ ikonograficzny przedstawiający Chrystusa na tronie jako Zbawiciela i Sędziego pomiędzy przedstawionymi w modlitewnych pozach stojącymi lub klęczącymi Matką Boską i św. Janem Chrzcicielem jako wstawiennikami ludzkości. Czasami Deesis jest wzbogacone o archaniołów, apostołów i męczenników (tzw. wielka Deesis, występująca w ikonostasach np. w ikonostasie Teofana Greka 1405 w soborze Zwiastowania w Moskwie czy A. Rublewa).
Przedstawienie Deesis występowało w mozaikach (np. w kościele św. Katarzyny na Synaju z VI w. - najwcześniejsze znane przedstawienie Deesis), malarstwie (np. ołtarz gandawski w 1426-32 Jana van Eycka), płaskorzeźbie (np. ołtarz z kości słoniowej z połowy X w. w Luwrze czy tympanon katedry w Moguncji z XIII w.).
Temat Deesis wywodził się od przedstawienia Adoracji Chrystusa i był niezwykle popularny w sztuce wschodnich chrześcijan (np. Bizancjum, Kapadocja, Armenia, Ruś). W Europie zachodniej rozpowszechnił się w sztuce romańskiej poprzez pielgrzymki, kontakty dyplomatyczne, wyprawy krzyżowe itp.
W Polsce typ Deesis występuje np. we freskach kaplicy zamku lubelskiego z początku XV w. W Polsce duży zbiór ikon z przedstawieniami Deesis znajduje się w muzeum w Sanoku.
asceta (gr. askets ‘ktoś ćwiczący’) osoba uprawiająca ascezę.
Franciszkanizm w literaturze, nurt literaturze XIX i XX w., związany z postawą franciszkańską; wykorzystuje topikę opartą na motywach biografii, twórczości i ikonografii św. Franciszka z Asyżu; tworzy portret człowieka ubogiego i świętego, głosiciela miłości, pokory, przebaczenia oraz buntownika, który odrzucił bogactwo, wygody, dostatek i wybrał ludzi małych, prostych i ubogich, “Bożego wesołka”, który na przekór średniowiecznej ascezie opiewał radosną chwałę istnienia (Pieśń słoneczna).
Herezja (z greckiego haireisis "branie dla siebie, wybór"), w starożytności mianem tym określano autonomiczne szkoły filozoficzne. W okresie patrystyki (ojców Kościoła) słowa tego zaczęto używać dla nazwania grup chrześcijan, których poglądy i interpretacje odbiegały od przyjętych przez autorytety teologiczne i władze Kościoła katolickiego.
Ponieważ Kościół od najdawniejszych czasów podawał się za jedynego depozytariusza prawdy, to każda doktryna, interpretacja lub pogląd odbiegający od ortodoksji i dogmatów uważany był za herezję.
Herezje są z reguły potępiane i ścigane przez hierarchię kościelną, w średniowieczu przez Inkwizycję i władze państwowe.
Herezja, nie poddając się naciskom Kościoła, trwała w poglądach, a mając duży zasięg społeczny z natury rzeczy prowadziła do schizmy.
krucjata (ś.łc. cruciata ‘krzyżowa’ od cruciatus z łc. crux, crucis ‘krzyż’)
1. religiozn., hist. wyprawa wojenna ogłaszana przez papieża, prowadzona w obronie obszarów wpływów papiestwa oraz chrześcijaństwa, gł. jedna z wypraw wojennych, które rycerstwo Europy Zach. zorganizowało od XI do XIII w. dla wyzwolenia Ziemi Świętej spod panowania muzułmańskiego; także ogólnie o walce z niewiernymi, przeciwnikami Kościoła; wyprawa krzyżowa.
2. przen. szeroko zakrojona akcja przeciw czemuś.
Sztuki wyzwolone
1) stopień wyższy od trivium, dział tzw. sztuk wyzwolonych (z łacińskiego artes liberales), czyli nauk przygotowujących do studiów wyższych (prawniczych, medycznych i teologicznych), na który składały się arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.
Sztuki wyzwolone, zgodnie ze starożytnym pojęciem, oznaczały umiejętności, które powinien posiadać człowiek wolny (w odróżnieniu od niewolnika).
Ok. 400 n.e. Marcjanus Capella ustalił ich liczbę na 7 i podzielił na 2 grupy (stopień niższy - trivium: gramatyka, retoryka i dialektyka, oraz wyższy - quadrivium). Podział ten występował w nauczaniu w okresie średniowiecza.
2) średniowieczna szkoła średnia, w której te nauki wykładano.
Taniec śmierci, danse macabre, Totentanz,
1) zapoczątkowane w średniowieczu widowisko, które odbywało się na cmentarzach i w kościołach. Rozpoczynało się od kazania, w którym zawarte były refleksje na temat przemijania i śmierci. Osoby przebrane za śmierć tańczyły, namawiając obecnych, aby przyłączyli się do orszaku. Widzowie wymawiali się, ostatecznie jednak dołączali do korowodu. Widowisko kończyło się kazaniem nawołującym do pokuty i cnotliwego życia;
2) jeden z głównych europejskich motywów ikonograficznych, wyrażający myśl o wszechobecności śmierci i o absolutnej równości wobec niej wszystkich ludzi. Przedstawia zwykle korowód (albo krąg) złożony z przedstawicieli różnych stanów, prowadzony przez Śmierć. Idea tańca śmierci pojawiła się w kulturze średniowiecznej.
Jej najsłynniejsze wyobrażenia plastyczne to m.in. malowidła w krużgankach otaczających cmentarz przy kościele Saint Innocents w Paryżu (1424), uznawane za pierwszą realizację motywu. Zniszczone wraz z zawaleniem się krużganków w 1669, ich powtórzenie w formie 24 drzeworytów G. Marchanta, wydano jako Danse macabre (1485), cykle Taniec śmierci i Alfabet śmierci H. Holbeina młodszego (1523–1524), w Polsce – malowidła w kościele Bernardynów w Krakowie (XVII w., przypisywane F. Lekszyckiemu) i w klasztorze tychże w Kalwarii Zebrzydowskiej (1769).
Poza sztukami plastycznymi idea tańca śmierci znalazła swój wyraz w literaturze (np. ballada Der Totentanz J.W. Goethego, 1813. Poemat dramatyczny The Dance of Death W.H. Audena, 1933). Motyw ten pojawiał się także m.in. w wierszach dewocyjnych ks. J. Baki (XVIII w.) i w głośnej powieści W. Berenta Żywe kamienie (1918). W muzyce (Danse macabre F. Lista, 1849. Taniec szkieletów C. Saint-Sansa, 1874), a współcześnie także w filmie (Siódma pieczęć I. Bergmana, 1956).
Misterium (łc. mysterium ‘tajemnica’, lm. mysteria)
1. tajemnicze, mistyczne zjawisko lub działanie.
2. teatr. rodzaj mistycznego religijnego widowiska teatralnego, zapoczątkowany w średniowieczu, o tematyce zaczerpniętej z Biblii, żywotów świętych; obecnie np. m. męki pańskiej.
3. lit. podstawowy gatunek średniowiecznego dramatu religijnego, obejmujący widowiska scenowe o tematyce zaczerpniętej ze Starego i Nowego Testamentu, z opowieści apokryficznych, wyrosły w XII-XIII w. z kościelnych obrzędów liturgicznych.
4. staroż. lm. misteria – forma kultu z uroczystościami ku czci bóstwa dostępna tylko dla osób wtajemniczonych, czcicieli danego bóstwa; także wtajemniczanie w taki kult.
Litania, modlitwa o charakterze błagalnej pieśni (suplikacji), skierowana do Boga, Matki Boskiej (Maria) lub świętych. Rozpoczyna ją Kyrie eleison, po czym następują serie inwokacji, kończących się każdorazowo formułą Ora pro nobis (Módl się z nami). W Bizancjum ukształtowała się forma akatystu (od greckiego "akathistos" - śpiewany na stojąco), rozpowszechniona następnie w Kościele wschodniochrześcijańskim.
apokryf (łc. apocryphus z gr. apókryphon ‘ukryty’)
1. religiozn., lit. utwór religijny (chrześcijański, gnostyczny lub żydowski) uzupełniający i rozszerzający Pismo św., nieumieszczony w kanonie biblijnym.
2. lit. utwór nieautentyczny lub o niepewnym autorstwie.
plankt (łc. planctus ‘narzekanie’) lit. średniowieczna pieśń żałobna; tren, lament.
ekspresja (łc. expressio ‘wyciskanie, wyrażenie’) wyrażanie czegoś (gł. uczuć) poprzez ruch, mowę, dźwięk lub różnego rodzaju formę artystyczną, jak: obraz, muzyka itp.
Hagiografia (gr. hagiographa od hgios ‘święty’ + grphein ‘pisać’) lit. dział piśmiennictwa obejmujący biografie świętych i zbiory legend na ich temat, zapoczątkowany przez gr. i łc. autorów chrześc.
legenda (fr. lgende ze ś.łc. legenda ‘rzeczy zalecane do czytania’ od łc. legere ‘czytać’) opowieść z elementami fantastycznymi dotycząca życia świętych, apostołów, bohaterów, postaci historycznych i wymyślonych dla objaśnienia historii danego miejsca, rozwinięta szczególnie w średniowieczu.
Romans rycerski (literatura francuska i prowansalska w XII-XV w.). Podejmował różne tematy, od życia codziennego po bohaterskie czyny i perypetie kochanków, na ogół w tonie dalekim od heroicznego patosu i powagi - pełnym humoru, groteski, a nawet błazenady, wykorzystując wielowiekowe (od starożytności) wzorce i schematy przekształcane i dostosowywane do nowych okoliczności.
alegoria (gr. allegora od allos ‘inny’ + agoreuen ‘mówić’)
1. szt., lit. przedstawienie pojęć, tematów za pomocą postaci lub symboli umownych; jeden z tropów literackich.
2. lit. część lub całość utworu o znaczeniu przenośnym
Kronika (gr. chronik ‘chronologia’ od chronikós ‘dotyczący czasu’ od chrónos ‘czas’)
1. chronologiczny zapis wydarzeń związanych np. z państwem, lub w mniejszym wymiarze z organizacją czy instytucją.
2. lit. typowy dla średniowiecza utwór dziejopisarski zawierający opis zdarzeń przeszłych lub współczesnych autorowi; kronikarski związany z kroniką lub kronikarzem, odnoszący się do nich; mający formę kroniki; kronikarz autor kroniki.
trubadur (fr. troubadour ze st.prowans. trobador) średniowieczny poeta-kompozytor prowansalski, tworzący w języku płd. Francji gł. dworską lirykę miłosną; wędrowny poeta-śpiewak.
Groteska (wł. grottesca)
1. szt., lit., muz. utwór literacki, muzyczny lub dzieło plastyczne o cechach prześmiewczych, o elementach karykaturalnie wyolbrzymiających.
2. szt. fantazyjny ornament roślinny.
UBI SUNT? Gdzie oni są?