Medycyna a pedagogika

Aby omówić współzależność między stanem zdrowia dziecka a wynikami jego wychowania i nauczania , należy odpowiedzieć na pytanie co rozumiemy przez pojęcie ?zdrowia?. Wg Światowej Organizacji Zdrowia przez pojęcie stan zdrowia rozumie się stan dobrego samopoczucia fizycznego i psychicznego oraz dobre przystosowanie do środowiska, w tym także przystosowanie społeczne.
Gdy rozpatrujemy znaczenie stanu zdrowia dla wychowania i nauczania nie możemy pominąć wpływu poziomu rozwojowego oraz odchyleń od stanu prawidłowego na możliwości w zakresie dydaktyczno-wychowawczym, ale także wpływu wychowania na stan zdrowia.
1. Czynniki warunkujące prawidłowy rozwój i zdrowie
Ogólnie przyjmuje się, że na stan zdrowia i rozwoju wpływają dwie grupy czynników:
? Czynniki endogenne ? wewnątrzpochodne ? wrodzone, genetycznie uwarunkowane.
? Czynniki egzogenne ? zewnątrzpochodne ? środowisko.
Zazwyczaj wymienia się cztery podstawowe układy, których funkcje determinują stan samopoczucia i zdrowia .Są to:
1. Układ genetyczny ? Jest przedmiotem badań biologów i lekarzy. Wyjaśniono wiele przyczyn zaburzeń somatycznych, których istotą okazały się nieprawidłowości w strukturze chromosomów. Badania pozwoliły na wykrycie biochemicznych postaw dziedziczenia. A także poznano wiele czynników, które mogą prowadzić do uszkodzenia struktury chromosomalnej, jak np.: energia promieniowania, niektóre substancje chemiczne w tym nawet leki.
A więc prawidłowo może rozwijać się ten człowiek, którego czynnik genetyczny jest prawidłowy. Jeżeli w komórkach rozrodczych będą nieprawidłowości czy to wrodzone czy też nabyte, to osobnik, który rozwinie się z takich komórek, nie będzie normalnym.
W jakim stopniu wady wrodzone mogą mieć wpływ na przebieg i wynik wychowania i nauczania?
? Jeżeli wada wrodzona dotyczy rozwoju mózgowia (np.małogłowie), to może zaistnieć sytuacja, że poziom dziecka z tą wadą wyklucza w ogóle możliwości wychowania i nauczania.
? Może występować zaburzenie widzenia aż do całkowitej ślepoty czy głuchoty.
? Wady mogą dotyczyć także kształtu kończyn, układu naczyń krwionośnych czy nieprawidłowości budowy niektórych narządów wewnętrznych.
Czy takie wady będą powodowały konsekwencje interesujące pedagoga?
Konsekwencje pedagogiczne wad wrodzonych zależą od dwóch czynników: od rodzaju wady, a więc od obiektywnych możliwości przystosowania się ucznia, oraz bardzo w dużym stopniu od wewnętrznego nastawienia dziecka do swego kalectwa. To nastawienie jest odbiciem nastawienia otoczenia, głównie rodziny. Człowiek kaleki nie musi rezygnować z życia, nie musi ulegać frustracji. Jego nastawienie psychiczne zależy od tego, jak mu się jego stan przedstawi. W nauce można znaleźć kompensację swoich niedoborów: nie mogąc np. uczestniczyć w sporcie, może z tym większym zainteresowaniem poświęcić się studiom humanistycznym.
Czy kalectwo zawsze musi prowadzić do zaburzeń w dziedzinie kształcenia?
Nie tylko stan zdrowia i rozwoju decyduje o możliwościach w zakresie kształcenia. Znacznie ważniejszy jest stosunek człowieka do swego stanu zdrowia. A stosunek ten może być i zazwyczaj jest determinowany przez otoczenie. Np. lekarz chory na raka, już w okresie przerzutów, w sytuacji całkowitej świadomości swego stanu, wykonał badania naukowe i obronił pracę doktorską.
2. Ośrodkowy układ nerwowy ? prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego jest warunkiem prawidłowego rozwoju psychicznego i zdolności do nauki.
? Tkanka nerwowa należy do najbardziej wrażliwych tkanek ciała ludzkiego. Zdolność regeneracji jest znikoma.
? Uszkodzenie tkanki nerwowej w wieku dziecięcym jest często wynikiem schorzeń, które w innym wieku nie powodowałyby takich poważnych konsekwencji.
? Trwałe uszkodzenie tkanki nerwowej może być konsekwencją przebytych w okresie niemowlęcym ciężkich infekcji oraz choroby hemolitycznej (ciężkiej żółtaczki).
Jak więc widać, w okresie wczesnego dzieciństwa może wystąpić szereg schorzeń i zaburzeń, których konsekwencje pedagog może napotkać w swej pracy wiele lat później.
Warto też zwrócić uwagę na zjawiska w zakresie epidemiologii. W Polsce przed laty umieralność niemowląt sięgała wielu procent (ok.33%), w dzisiejszych czasach została ona opanowana(ok.1-2%). Tak duży postęp oznacza jednak także i likwidację prawa naturalnej selekcji, prawa twardo i bezwzględnie rządzącego w całej przyrodzie. Osobniki słabe, uszkodzone giną. Ginęły także i dzieci, których przystosowanie do życia nie było dostateczne. Tak więc dobrodziejstwo zdobycia nauki, w tym głównie medycyny, ma podwójne konsekwencje: zwiększa się także liczba osobników nie przystosowanych do samodzielnego życia, nie mogącym podołać zadaniom, jakie stawia im wysokorozwinięte społeczeństwo. Jest to problem, który powinien znaleźć rozwiązania w praktycznej działalności pedagogów już na szczeblu przedszkola, a może i wcześniej.
3. Układ hormonalny ? funkcje układu hormonalnego polega na regulowaniu wielu procesów biologicznych za pomocą substancji chemicznych wydzielanych do krwi. Układ hormonalny steruje rozwojem- wzrostem, dojrzewaniem, funkcjami płciowymi. Z punktu widzenia pedagoga rola tego układu jest szczególnie ciekawa.
Niektórym zaburzeniom hormonalnym oprócz objawów somatycznych towarzyszą także i wyraźnie, objawy psychiczne. Np.:
? Przy niedoczynności tarczycy występuje opóźniony rozwój, niedobór wzrostu, obrzęki, brak łaknienia, obniżona ciepłota ciała. W zakresie psychiki występuje zespół objawów określonych nazwą kretynizmu ? chorzy wykazują różny stopień obniżenia poziomu umysłowego aż do całkowitego zahamowania rozwoju. Są oni ociężali, ospali, bierni i apatyczni.
? Przy nadczynność tarczycy chorzy wykazują podwyższoną ciepłotę, wzmożone łaknienie, znaczną pobudliwość. Badania psychologiczne wykazują wysoki poziom rozwoju intelektualnego oraz nadmierną pobudliwość tych chorych, utrudniającą im jednak koncentrację i stanowiącą przeszkodę w produktywnej pracy.
A więc klasyczne postacie zaburzeń funkcji tarczycy stanowią problem nie tylko lekarski, ale i psychologiczny.
Wiadomo powszechnie, że na zachowanie, na postawę wpływają hormony płciowe, zwłaszcza androgeny (tzw. hormony męskie). Przykładem mogą być tu różnice w zachowaniach małego chłopca i mężczyzny.
Wpływ hormonów na zachowanie, na psychikę jest jednym z ciekawych problemów z pogranicza psychologii i medycyny. Być może, w przyszłości więcej będziemy wiedzieć o zachowaniu ucznia w powiązaniu z wiadomościami o stanie jego układu hormonalnego.
4. Stan narządów i tkanek
Można przyjąć że każde schorzenie, z którym wiąże się pogorszenie samopoczucia, które daje dolegliwość, może determinować określony sposób zachowania. Jest rzeczą zrozumiałą że dziecko chore nie może się skupić, nie może pracować produktywnie. Dotyczy to schorzeń ostrych. Są poza tym także schorzenia przewlekłe, które wpływ na samopoczucie jest mniejszy, chory przyzwyczaja się do swego stanu i wtedy może się uczyć. Np. dziecko chore na białaczkę nie będzie się swoją chorobą przejmować, bo albo nie jest poinformowane o swoim stanie, albo ma do schorzenia stosunek spokojny.
Obserwując choroby stwierdza się niekiedy, że oprócz objawów somatycznych charakteryzuje ich także pewna specyfika zachowania np.:
? Stwardnienie rozsiane ? chorzy wykazują nadzwyczajną i nieuzasadnioną stanem zdrowia pogodę, graniczącą wprost z euforią.
? Zaburzenia przewodu pokarmowego (nadkwasota) ? wykazują drażliwość i usposobienie depresyjne.
? Choroba reumatyczna dzieci i młodzieży ? dziecko staje się niespokojne, drażliwe, a jego zachowanie określa się jako ?nieznośne?.
? Schorzenia alergiczne ? schorzenia te w postaci swędzących wysypek, w postaci duszności z astmą mogą być bardzo męczące. Chorzy mogą wykazywać stany rozdrażnienia, niepokoju.
Występują także odchylenia w stanie zdrowia, które nie są przez uczniów i otoczenie rozpoznawalne. Między innymi należą do nich wady widzenia i wady słuchu. Te właśnie wady, utrudniające kontakt z otoczeniem, mogą być przyczyną niepowodzeń w szkolnych.
Pewne zaburzenia rozwoju i zachowania związane z okresem dojrzewania powodują również trudności wychowawcze np. dziewczęta w okresie pierwszego miesiączkowania wykazują zwiększoną męczliwość, mają trudności w skupieniu się itp.
Osobny problem stanowią chłopcy opóźnieni w dojrzewaniu. Czują się oni inni, gorsi od rówieśników, wymagają oni pomocy lekarza a zwłaszcza pomocy psychologa. Chłopcy ci stanowią poważny problem pedagogiczny. Wykazują oni odpowiedni poziom intelektualny, ale wyniki w nauce osiągają znacznie poniżej swoich możliwości. Chłopcy opóźnieni w dojrzewaniu powinni podlegać szczegółowej opiece pedagogicznej, wymagają indywidualnego traktowania.
2. Zdrowie psychiczne a nauka i wychowanie
Stan zdrowia psychicznego współczesnego społeczeństw cywilizowanego jest bardzo niepokojący.
Nerwice należą do schorzeń trudnych do rozpoznania. Nie ma tu również wyraźnych kryteriów rozpoznania jak w wielu chorobach somatycznych. Można z pewnością stwierdzić, że uczniów nerwicowych jest w szkole bardzo wielu.
Zagadnienie to jest wielkim i poważnym problemem pedagogicznym. Uczeń nerwicowy wymaga specjalnego traktowania. Często tylko pedagog może udzielić mu pomocy. Gorzej, jeśli nauczyciel i szkoła są przyczyną nerwicy ucznia.
Jakie są przyczyny nerwic?
NATURY OGÓLNEJ:
? Urbanizacja,
? Pośpiech,
? Napięcia nerwowe powodowane życiem w tłoku,
? Brak zaufania,
Te przyczyny funkcjonują u dorosłych, młodzież ma swoje specyficzne problemy:
? Kryzys współczesnej rodziny z jego komplikacjami,
? Przyśpieszenie dojrzewania psychicznego i społecznego,
? Problemy seksualne o których dorośli wolą nie wiedzieć i nie potrafią na nie nic poradzić,
? Wymagania szkoły,
? Popadanie w narkomanię, alkoholizm.
Zagadnienie zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży powinno znaleźć szerokie zainteresowanie u pedagogów. W trakcie przygotowania zawodowego pedagodzy powinni przechodzić dogłębne przeszkolenie w tym zakresie. Tylko wtedy będą mogli ocenić właściwie zachowanie ucznia i tylko wtedy będą potrafili mu pomóc.
3. Wychowanie zdrowotne
Wychowanie zdrowotne jest próbą oddziaływania na człowieka. Nie chodzi tu o dostarczenie informacji na temat zdrowia, ponieważ uczeń ją posiada. Należy tak wpoić i ukształtować nawyki, aby uczeń odczuwał potrzebę dbania o swój stan zdrowia. Wychowanie zdrowotne powinno być działem szkoły. Nauczyciel może to zrobić przez codzienne działanie, przez łączenie wiedzy, którą wpaja, z praktyczną codzienną działalnością.
4. OCHRONA ZDROWIA PSYCHICZNEGO
Ochronę zdrowia psychicznego zapewniają organy administracji rządowej i samorządowej oraz instytucje do tego powołane. W działaniach z tego zakresu mogą uczestniczyć stowarzyszenia i inne organizacje społeczne, fundacje, samorządy zawodowe, kościoły i inne związki wyznaniowe oraz grupy samopomocy i ich rodzin, a także inne osoby fizyczne i prawne.
Ochrona zdrowia psychicznego polega w szczególności na: promocji zdrowia psychicznego i zapobieganiu zaburzeniom psychicznym, zapewnieniu osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym oraz kształtowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właściwych postaw społecznych, a zwłaszcza zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji.
Działania zapobiegawcze w zakresie ochrony zdrowia psychicznego są podejmowane przede wszystkim wobec dzieci, młodzieży, osób starszych i wobec osób znajdujących się w sytuacjach stwarzających zagrożenie dla ich zdrowia psychicznego. Działania te obejmują w szczególności:
? stosowanie zasad ochrony zdrowia psychicznego w pracy szkół, placówek oświatowych, opiekuńczo-wychowawczych, resocjalizacyjnych oraz w jednostkach wojskowych,
? tworzenie placówek rozwijających działalność zapobiegawczą, przede wszystkim poradnictwa psychologicznego, oraz placówek specjalistycznych, z uwzględnieniem wczesnego rozpoznania potrzeb dzieci z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego,
? wspieranie grup samopomocy i innych inicjatyw społecznych w zakresie ochrony zdrowia psychicznego,
? rozwijanie działalności zapobiegawczej w zakresie ochrony zdrowia psychicznego przez zakłady opieki zdrowotnej,
? wprowadzenie zagadnień ochrony zdrowia psychicznego do programu przygotowania zawodowego osób zajmujących się wychowaniem, nauczaniem, resocjalizacją, leczeniem i opieką, zarządzaniem i organizacją pracy oraz organizacją wypoczynku,
? podejmowanie badań naukowych służących umacnianiu zdrowia psychicznego i zapobieganiu zaburzeniom psychicznym,
? uwzględnianie zagadnień zdrowia psychicznego w działalności publicznych środków masowego przekazu, a zwłaszcza w programach radiowych i telewizyjnych.

Zalecenia ogólne dotyczące zdrowia psychicznego według Światowego Raportu Zdrowia WHO:
1. Zapewnić dostępność leczenia w pierwszym kontakcie.
2. Udostępnić odpowiednie leki wszystkim chorym.
3. Zapewnić opiekę ze strony społeczeństwa.
4. Edukować społeczności.
5. Zaangażować społeczności i rodziny.
6. Ustanowić politykę narodową, programy i legislację.
7. Rozwijać zasoby ludzkie.
8. Ustanowić połączenia z innymi sektorami (takimi jak: edukacja, praca, opieka socjalna, itp.).
9. Monitorować zdrowie psychiczne społeczeństwa.
10. Wspomagać dalsze badania.
5. PROMOCJA ZDROWIA
Są to działania umożliwiające poszczególnym osobom i społeczności zwiększenie kontroli nad czynnikami warunkującymi stan zdrowia i przez to jego poprawę, promowanie zdrowego stylu życia oraz środowiskowych i indywidualnych czynników sprzyjających zdrowiu.
Historia
Pojęcie promocja zdrowia ukształtowało się pod koniec lat 70. ubiegłego wieku, a ściślej w czasie obrad Światowego Zgromadzenia Zdrowia w 1978 r. Po wydaniu przez Biuro Światowej Organizacji Zdrowia (ŚOS) Regionu Europejskiego ?Dokumentu dyskusyjnego? na temat promocji zdrowia w 1984 r., wraz z zaproponowaniem jej definicji. I Międzynarodowa Konferencja na temat promocji zdrowia w Ottawie (1986 r.) dopełniła formą i treścią jej ideę, by w ciągu kilku następnych lat z dynamicznego ruchu społecznego rozwinęła się nowa dziedzina o nazwie promocja zdrowia.
Promocja zdrowia stała się pierwszym z czterech kierunków działania w ramach Europejskiej Strategii Zdrowia. Przyjęto, że promocja zdrowia to: proces umożliwiający jednostkom i grupom społecznym zwiększenie kontroli nad uwarunkowaniami zdrowia w celu poprawy ich stanu zdrowia oraz sprzyjający rozwijaniu zdrowego stylu życia, a także kształtowaniu innych środowiskowych i osobniczych czynników prowadzących do zdrowia.

Cele promocji
Promocja zdrowia ma także reprezentować strategię mediacyjną pomiędzy ludźmi a ich środowiskiem w celu umożliwienia zarówno wyboru osobniczego, jak i odpowiedzialności społecznej za zdrowie obecnie i w przyszłości. Ma ona obejmować wszystkich ludzi i dotyczyć ich codziennego życia. Publiczny udział w określaniu problemów, podejmowanie decyzji dotyczącej poprawy lub zmiany czynników warunkujących zdrowie to naczelne zadania promocji zdrowia. W ten sposób ma integrować wszystkie sektory społeczne, a także rząd w celu ścisłej współpracy i zapewnienia działania na rzecz zdrowia wszystkich.
Promocję zdrowia można określić jako nową strategię na polu zdrowia i życia społecznego, która z jednej strony jest działaniem w zakresie polityki społecznej, a z drugiej dążeniem do osiągnięcia i utrzymania zdrowia w oparciu o odpowiedni styl życia. Aby zrealizować plany i zamierzenia w dziedzinie promocji i poprawy zdrowia ŚOS opracowała i rozpowszechniła szereg projektów, które szybko zostały zaadaptowane do warunków poszczególnych krajów.

Konkretne działania
Do działań na rzecz zdrowia włączyły się jednostki i społeczności lokalne, a także określone siedliska. Do takich projektów należą:
? ?Zdrowe Miasto?, który powstał w pierwszych latach 1980 r., a w Polsce rozwija się od 1991 r., początkowo jako Sieć Zdrowych Miast, a od 1994 r. jako Stowarzyszenie Zdrowych Miast Polskich.
? ?Zdrowe Miejsce Pracy?, który w Polsce zaczął działać w latach 90. ubiegłego wieku. Problematyką tą w Polsce i innych krajach Europy Wschodniej i Środkowej zajmowano się z urzędu od wielu lat w ramach medycyny przemysłowej. Dziedzina ta z definicji miała zajmować się przede wszystkim działaniami profilaktycznymi, jednak z upływem czasu rozrastał się pion leczniczy, tworzono łóżka szpitalne przy większych zakładach pracy włącznie.
? ?Szkoła Promująca Zdrowie?, który w Polsce rozwija się od początku 1992 r. Polska Sieć Szkół Promujących Zdrowie rozrosła się szybko działając zgodnie z celami i zadaniami projektu ŚOS, a w ostatnich latach została znacznie wzmocniona wychowaniem zdrowotnym w szkole, wprowadzonym i rozpowszechnionym na mocy ustawy o systemie oświaty. Równoległe działania prowadzi od wielu lat Szkolny Związek Sportowy, odnosząc niemałe osiągnięcia w rozwoju sportu i turystyki wśród dzieci i młodzieży.
? ?Szpital Promujący Zdrowie?, który powstał na przełomie 1989 r. i 1990 r. na zasadach ogólnych działań profilaktycznych w miejscu pracy, dopiero z czasem stał się projektem stricte dotyczącym ?Szpitala Promującego Zdrowie?. Polska Sieć Szpitali Promujących Zdrowie powstała w 1992 r. i jest największą siecią europejską.

Projekty pokrewne:
? HINDI - program oparty na strategii zdrowia dla wszystkich w odniesieniu do zapobiegania i zwalczania chorób niezakaźnych. Polega na połączeniu promocji zdrowia z rozwojem współpracy międzysektorowej oraz ze społecznością lokalną. Ma on także zwiększyć udział profesjonalistów opieki zdrowotnej.
? ?Szpital Przyjazny Dziecku? - jego celem jest stworzenie jak najkorzystniejszych warunków pobytu dziecka w szpitalu. Realizacja programu odbywa się poprzez stworzenie odpowiedniej atmosfery, stałego kontaktu dziecka z rodzicami, najbliższymi osobami, wzajemne uczenie się personelu i opiekunów bycia z dzieckiem w chorobie. W Polsce projekt ten coraz bardziej się rozpowszechnia.