Czynniki rowoju osobniczego - charakterystyka wybranego

Każdy dorosły człowiek posiada większą lub mniejszą wiedzę na temat czynników warunkujących prawidłowy rozwój. Niestety u większości jest to wiedza podstawowa. Brak tej wiedzy powoduje, iż nie potrafimy zapewnić naszym dzieciom optymalnych warunków do ich rozwoju. Taki harmonijny i prawidłowy rozwój możemy sobie nazwać „zdrowiem”, a zdrowie to nic innego jak pełna sprawność fizyczna, psychiczna i społeczna nabyta w wyniku odpowiedniego przystosowania się do warunków środowiska. Jak długo nie stwierdza się istotnych zaburzeń w wyglądzie, budowie lub czynnościach badanego organizmu, tak długo taki osobnik może być uznany za człowieka zdrowego, mimo że może już toczyć się w jego organizmie niewykazany badaniami proces chorobowy. Każdy z podstawowych komponentów otaczającego środowiska, a więc zarówno gleba, woda, powietrze, jak i rośliny, zwierzęta, czy też inni ludzie (indywidualnie lub w kompleksowym współdziałaniu) wpływają bezpośrednio lub pośrednio na sprawność psychiczną, fizyczną i społeczną człowieka, a więc to, co nazywa się zdrowiem. Podstawą takiego zdrowia jest harmonijna równowaga pomiędzy wymienionymi wyżej składnikami. Zatem wszystkie procesy rozwojowe organizmu uwarunkowane są pewnymi czynnikami. Od wpływu tych czynników zależy tempo rozwoju, zapadalność na choroby, umiejętność przystosowania się do życia w grupie itd.

Procesy rozwojowe organizmu determinują i regulują trzy grupy czynników:
1) czynniki endogenne genetyczne, czyli determinatory rozwoju;
2) czynniki endogenne paragenetyczne, czyli stymulatory rozwoju;
3) czynniki egzogenne, czyli modyfikatory rozwoju:

a) biogeograficzne - - modyfikatory naturalne, w tym: flora i fauna, zasoby
mineralne, skład wody i gleby oraz powietrza, klimat, ukształtowanie terenu;
b) społeczno-kulturowe — modyfikatory kulturowe, w tym: pochodzenie społeczne,
charakter i wielkość środowiska (miasto, miasteczko, wieś), poziom wy
kształcenia, wysokość zarobków, tradycje.

Czasami wyróżnia się także czwarty czynnik – tryb rozwoju jest o jednak związany z uwarunkowaniami genetycznymi i środowiskowymi.

W grupie czynników, którymi zajmuje się genetyka są czynniki genetyczne i paragenetyczne, natomiast za ekologią człowieka odpowiadają czynniki egzogenne.

Rozwój organizmu ludzkiego uwarunkowany jest czynnikami dziedzicznymi
i środowiskowymi. W grupie czynników środowiskowych (egzogennych), zewnątrzpochodnych wymienia się liczne czynniki biogeograficzne i społeczno-ekonomiczne. Czynniki dziedziczne (endogenne) to zespół odziedziczonych po rodzicach cech, które wyznaczają rozwój osobniczy, dlatego nazywane są determinantami. Decydują one o pewnych niezmiennych właściwościach gatunku, jak również o pewnych jakościowych cechach osobnika określając w chwili zapłodnienia z góry nieodwracalny przebieg rozwoju. Czynniki endogenne paragenetyczne i niegenetyczne należą również do wrodzonych przyczyn wpływających na proces rozwoju osobniczego. Polegają one na wpływie, w ciągu życia płodowego na płód, czynników związanych z genami matki, z przemianą materii, wspólnym dla matki i dla dziecka środowiskiem wewnętrznym, ze stopniem pokrewieństwa rodziców, z ich wiekiem, kolejnością ciąży matki itp. Te wyżej wymienione czynniki mają istotny wpływ na jakość fizycznego rozwoju w ciągu całego przebiegu ontogenezy.
Otaczający nas świat silnie oddziałuje na organizm dziecka ciągłymi bodźcami burząc jego równowagę fizjologiczną (homeostazę), zmuszając do przystosowania się do warunków zewnętrznych i motywując jego rozwój. Dlatego czynniki egzogenne zarówno należące do biogeograficznych jak i społeczno-ekonomicznych nazywane są modyfikatorami. Pod ich działaniem kształtuje się fenotyp, czyli zespół cech osobnika, powstałych w wyniku reagowania właściwości dziedzicznych (genotypu) na zmiany środowiska zewnętrznego. Do czynników środowiska biogeograficznego, określanych jako modyfikatory rozwoju fizycznego zalicza się przede wszystkim: przyrodę martwą i żywą, klimat, w jakim wzrasta organizm, rodzaj terenu kształtujący pewne odrębności motoryczne itp. Natomiast w obrębie środowiska społeczno-ekonomicznego: zamożność, poziom wykształcenia i kultury rodziców, atmosfera w domu, higiena życia, stopień urbanizacji miejsca zamieszkania, tradycje i obyczaje.

Czynniki egzogenne, czyli modyfikatory rozwoju

Czynniki egzogenne mają bardzo duży wpływ na rozwój fizyczny dziecka. To, w jaki sposób organizm będzie reagował na czynniki środowiskowe uwarunkowane jest genetycznie, jednakże w procesie rozwoju reakcje mogą ulec zmianie. Reakcja organizmu na różnorodne oddziaływania czynników środowiskowych zależy od rodzaju czynnika, jego intensywności, czasu trwania. Według N. Wolańskiego nieuzasadnione jest rozważanie czy na rozwój większy wpływ mają czynniki endogenne czy egzogenne. Proporcje między działaniem jednych i drugich czynników są bardzo labilne.
Bardzo ważny wpływ na rozwój dziecka mają modyfikatory naturalne. Wpływ mają cechy klimatu, na który składają się: powietrze (wilgotność, temperatura), słońce i woda. Powszechnie przyjmuje się, że najodpowiedniejszy dla rozwoju biologicznego jest klimat umiarkowanie ciepły, ale aby w każdych warunkach rozwój dziecka przebiegał prawidłowo musi być ułatwiony dostęp do korzystania z w/w czynników. Należy zadbać, aby dziecko zarówno w domu jak i w szkole miało dostęp do świeżego powietrza, do higienicznych pomieszczeń, do przerw pomiędzy lekcjami. Brak styczności dziecka ze świeżym powietrzem oraz przebywanie w niehigienicznych warunkach hamuje prawidłowy rozwój.
Klimat bardzo silnie oddziaływuje na człowieka. Tę zależność wyjaśniają zmiany rytmu wzrastania związane z przemiennością pór roku. Największe przyrosty wysokości ciała notuje się wiosną, szybsze jest w tym okresie również kostnienie szkieletu. Dzieci urodzone wiosną są dłuższe, a jesienią obserwuje się większe przyrosty ciężaru ciała. Pewien wpływ na rozwój wywiera również skład powietrza. Niektórzy uważają, że niewielki wzrost stężenia dwutlenku węgla wpływa stymulująco na rozwój, na pojemność płuc, stężenie hemoglobiny. Jednak w przypadku dużego stężenia pyłków oraz wysokiej zawartości dwutlenku węgla opóźniają przebieg rozwoju organizmu. Na rozwój osobniczy wpływa także wysokość nad poziomem morza. Ze środowiskiem biogeograficznym wiąże się też flora i fauna, a co za tym idzie drobnoustroje i pasożyty chorobotwórcze.
Na ogół choroby o lekkim przebiegu, np. infekcje dróg oddechowych nie zakłócają przebiegu prawidłowego rozwoju. Choroby o ciężkim przebiegu mogą zwalniać procesy wzrastania i dojrzewania. Dzieci, które podczas pierwszego roku swojego życia przebyły ciężką lub długotrwałą chorobę mogą wskazywać na chwilowe zwolnienie tempa rozwoju. Od warunków, jakie stworzymy dziecku będzie zależało czy jego organizm uzna opóźnienie za normalne, czy też po przebytej chorobie nadrobi straty, czyli przyspieszy rozwojowo równając swój rozwój odpowiednio do danego wieku.
Mówiąc o chorobach nie należy zapominać o genetyce. W wyniku wad wrodzonych, zaburzeń hormonalnych dochodzi do zakłócenia procesu rozwojowego. Na skutek tych zaburzeń może dojść do dysproporcji budowy ciała, a nawet i kalectwa, nie zapominając tu również i o niedorozwoju umysłowym.

Oprócz czynników naturalnych determinujących rozwój mają wpływ także czynniki społeczno ekonomiczne. Do takich czynników zalicza się: pochodzenie społeczne, warunki zamieszkiwanego środowiska (wieś, miasto), poziom wykształcenia rodziców i poziomu ich kultury, tradycje i zwyczaje, formy żywienia a także przeżycia psychiczne. Trzeba także pamiętać, iż modyfikatory cywilizacyjno-kulturowe mają wpływ na modyfikatory naturalne.
Jeżeli chodzi o pochodzenie społeczne wiadomo jest, iż lepszy start mają dzieci z rodzin inteligenckich niż z rodzin robotniczych i wiejskich. U takich dzieci odnotowuje się lepszy rozwój psychiczny i fizyczny, powodem tego jest np. lepszy dostęp do wszelkiego rodzaju środków zdeterminowanych siłą pieniądza. Przeważnie w takich rodzinach nie ma problemów żywieniowych i mieszkaniowych, rodziców stać na wyjazdy z dziećmi w celu zmienienia klimatu. Jest większa dbałość o higienę osobistą Dzieci takie mogą też otrzymywać większą liczbę bodźców działających na układ nerwowy i zmysły.
W środowisku robotniczym i wiejskim częściej obserwuje się opóźnienia rozwojowe, a wynika one z tych czynników, o których wspomniałam wyżej. Dzieci tzw. biedne nie mają dostępu do opieki lekarskiej, ich edukacja często kończy się na szkole podstawowej. Bieda powoduje, iż występują braki żywieniowe, zbyt mała ilość witamin, nieregularne posiłki. Do tego dochodzi jeszcze praca fizyczna, czasami nawet ciężka nadmiernie obciążająca stawy. Nie należy jednak wykluczać, iż dzieci ze sfery zamożnej nie będą mieć zachamowań rozwojowych. W obecnych czasach, kiedy to istnieje pogoń za pieniądzem rodzice często zapominają o wartościowych posiłkach zabierając swoje pociechy do barów serwujących fast foody.
Środowisko dziecka ma ogromny wpływ na kształtowanie jego prawidłowej postawy. Troska o prawidłową postawę powinna dotyczyć takich czynników jak: higieniczny tryb życia matki w okresie ciąży, nie zmuszanie dziecka do wczesnego stania i chodu, przestrzeganie racjonalnego odżywiania, odpowiednie ubieranie dziecka, dostosowanie mebli do wzrostu dziecka, kontrolowanie prawidłowego siadu, chodu, biegu, stania, oddalenia głowy w czasie pisania, czytania itp., dążenie do wzmocnienia odpowiednich dla danego wieku grup mięśni, unikanie długotrwałego przebywania w pozycji siedzącej, dopilnowanie by dzieci nie nosiły zbyt dużych dla ich wieku ciężarów, niedopuszczanie do długotrwałych stanów zmęczenia i zdenerwowania, dbałość o wzmocnienie odporności dziecka na choroby, itp.
Jednym z ważniejszych czynników wpływających na rozwój dziecka jest odporność organizmu na szkodliwe działanie środowiska W celu przystosowania dziecka do zmieniających się warunków życia należy je hartować. Hartowanie jest to uodpornienie na szybkie i gwałtowne zmiany temperatury, wyrobienie wytrzymałości na zimno i gorąco, wytrzymałości, której brak wytrąca organizm ze stanu równowagi, obniża jego wydolność, a tym samym łatwo naraża organizm dziecięcy na różne infekcje. Hartowanie odbywa się przy
wykorzystaniu naturalnych czynników jak powietrze, woda i słońce. Proces ten może odbywać się poprzez przebywanie na słońcu, spacery i zabawy na świeżym powietrzu. Słońce pomaga organizmowi wytwarzać witaminę zahamowań, zwiększa się zdolność przyswajania soli, wapnia i fosforu, poprawia się samopoczucie, sen, skóra lepiej reguluje wymianę ciepła.
Zabiegi hartujące to środek, który działa ostro na organizm, musi być stosowany z dużą znajomością rzeczy, z uwzględnieniem indywidualnego stanu zdrowia i rozwoju dzieci. Hartowanie wymaga dużej ostrożności, systematyczności, stopniowania oraz ciągłości.
Innym bardzo ważnym warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest właściwe odżywianie, zarówno pod względem wartości odżywczej i kalorycznej samych posiłków, jak i regularności spożywania ich. Energia, którą uzyskujemy w ten sposób jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Braki pokarmowe mogą doprowadzać do opóźnienia rozwoju i dojrzewania oraz mają wpływ na ostateczne wartości wysokości i ciężaru ciała. Niedobory żywieniowe powodują opóźnienie rozwoju zwłaszcza u chłopców. Oprócz ilości i jakości posiłków na rozwój fizyczny dzieci wpływa ich częstość. Rzadziej spożywane, zbyt obfite lub nieregularne posiłki sprzyjają odkładaniu się tkanki tłuszczowej.
Kolejnym warunkiem normalnego rozwoju i zdrowia dziecka jest prawidłowa budowa ciała. Dzieciństwo to okres wzmożonej ruchliwości. Zwłaszcza u małych dzieci widać bardzo szybki przyrost masy ciała oraz wzrostu, oraz przyrost umięśnienia. Podczas rozwoju może zarówno występować prawidłowy rozwój a także i wady postawy. Dziecko z jednej strony nabiera nawyki poprawnej postawy, z drugiej w jego ciele na skutek nierównomiernego rozwoju kośćca i tkanki mięśniowej powstają wady postawy. Cofnięcie nieprawidłowości rozwoju zależy od czynników wrodzonych i środowiskowych.
Postawa człowieka uzależniona od harmonijnego rozwoju takich czynników jak: ciężar ciała, wzrost, siła mięśniowa, kościec, ruchomość i układ stawów, dziedziczenie, przebyte choróby (schorzenia hormonalne, układu kostno-stawowego, mięśni, układu nerwowego), wykształcenia prawidłowego nawyku, – co wiąże się z warunkami bytu, rodzajem zajęć, wychowaniem.
Innym istotnym bodźcem do prawidłowego rozwoju jest ruch. To czy jesteśmy aktywni zależy w dużej mierze od naszych genów np. od temperamentu. Bycie aktywnym fizycznie, ale oczywiście w granicach zdrowego rozsądku przyczyni się przyspieszając wzrastanie układu mięśniowego, kostnego, a także doskonaląc inne układy – krwionośny, oddechowy, nerwowy, wewnątrzwydzielniczy. Dzięki ruchowi kształtują się cechy motoryczne jak siła, szybkość koordynacja i wytrzymałość. Ruch dla dziecka jest od najmłodszych lat życia nie tylko ćwiczeniem mięśni, ale też środkiem do zdobycia wielu praktycznych doświadczeń o otaczającym je świecie. Sytuacje związane z ruchem dziecka wymagają określonych zdolności psychicznych, jednocześnie kształcą je i rozwijają, ćwiczą spostrzegawczość, wyrabiają orientację, umiejętność oceny odległości, kierunku i wiele innych cech niezbędnych dla przystosowania się dziecka do otaczającego je środowiska.
Powiedzieliśmy sobie o czynnikach naturalnych, o środowisku społecznym, o rozwoju fizycznego, ale nie powiedzieliśmy nic o czynnikach psychicznych. Czynniki te mogą spowodować zwolnienie tempa rozwoju. Powodem takich sytuacji wpływających negatywnie na psychikę dziecka są rozłąki z matką. Dziecko przez 9 miesięcy jest nierozerwalnie z mamą, potem przychodzi na świat. Zostaje pozbawione ciepła, przytulności bezpieczeństwa. Musi przystosować się do nowych warunków. Proces te nie jest łatwy dla dziecka. Matka pomogła mu w tym opiekując się nim, niekiedy jednak musi dojść do rozłąki. Dziecko zostaje pod opieką opiekunki, babci, żłobka, może poczuć się odtrącone. Popada wtedy a apatię, może nawet dojść do depresji. Inna sytuacja następuje, kiedy dziecko zostaje zostawione pod opieką innych ludzi, kiedy osiągnie przynajmniej 3 lata. Istnieje wtedy możliwość wytłumaczenie niektórych spraw dziecku. Dziecko pragnie również kontaktu z rówieśnikami. W przedszkolu może bawić się z innymi dziećmi wyrabiając sprawność ruchową, koleżeńskość, rozwijając intelekt. Przedszkole kładzie duży nacisk na rytmiczność dnia: sypianie, regularne posiłki, zabawy (umysłowe, ruchowe). Bez wątpienia następuje tu przyspieszenie rozwoju, a bynajmniej zapewnia prawidłowy jego rozwój.
Szkoła zahamowuje w dziecku ruchliwość. Dziecko nie może już być spontaniczne, przychodzi czas na „ławkę szkolną”. Lekcje są stosunkowo za długie jak na możliwości 7 latka. W Okresie 7-9 lat występuje wiele zaburzeń jak nerwowość u dzieci, zaburzenia rozwoju motorycznego, wady postawy. Dzieci w klasach dobrane są pod względem wieku kalendarzowego a nie biologicznego, czego skutkiem jest, iż rozwój klasy nie przebiega na równym poziomie. Do tego dochodzą różnice pomiędzy dziewczynkami a chłopcami, rozwijają się oni w zupełnie innym tempie zarówno pod względem psychicznym jak i fizycznym. Badania dowodzą, iż w okresie wakacji następuje przyspieszanie rozwojowe.
Szkoła jednakże ma i swoje pozytywne znacznie - wpływa pozytywnie na rozwój procesów poznawczych. Równolegle z nimi rozwijają się uczucia i postępowanie kierowane wolą. W okresie wczesnoszkolnym przeważa myślenie konkretno - obrazowe, co ma wpływ na wybór metod nauczania czynności ruchowych.

Dziecko jest niezwykle ważną istotą. Należy pamiętać, iż to jak będziemy mu pomagać tak ono będzie się rozwijało, a w przyszłości samo zapoczątkuje nowe życie i będzie pomagać swoim dzieciom. Przebieg rozwoju dziecka determinują zarówno czynniki endogenne i egzogenne. Rozdzielenie ich nie jest możliwe. Czynniki dziedziczne decydują o zasadniczym kierunku i granicach, a więc możliwościach rozwojowych organizmu, czynniki zaś środowiskowe realizują wyznaczone genetycznie możliwości. Wymiar każdego fenotypu jest wynikiem interakcji obu wyżej wymienionych czynników. Rozważając wzajemną zależność tych czynników należy podkreślić, że czynniki genetyczne działają w toku rozwoju człowieka z jednakową siłą (oprócz okresowych zmian ilościowych zespołu DNA). Natomiast działanie czynników środowiskowych przejawia się z różną intensywnością, w odmiennych konfiguracjach. U człowieka istnieje mechanizm, który kontroluje procesy rozwoju każdego człowieka. Istnieje szereg determinantów rozwoju organizmu, które w ścisłym powiązaniu decydują o jakości i kierunku rozwoju jednostki. Pierwszym i najważniejszym ogniwem posiadającym ogromny udział w procesach rozwojowych człowieka jest rodzina, która od pierwszych dni życia dziecka powinna je wdrażać do dbałości o zdrowie zapewniając szczęśliwe dzieciństwo. Drugim wiodącym obok rodziny ogniwem jest przedszkole a potem szkoła, których zadaniem jest wyposażenie dziecka w wiedzę o zdrowiu, kształtowanie jego postaw wobec zdrowia, tworzenie odpowiednich nawyków higienicznych, rozwijanie niezbędnych dla zdrowia i prawidłowego rozwoju umiejętności i sprawności.


Podsumowując należy pamiętać i starać się, aby wszystkie czynniki wpływające na rozwój dziecka były „dawkowane” z umiarem nie zakłócając jego prawidłowego rozwoju przypisanego do danego wieku kalendarzowego.




BIBLIOGRAFIA

• L. Denisiuk, H. Milicerowa „Rozwój sprawności motorycznej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym”
• J Szopa, E. Mleczko, S. Żak „Podstawy antropomotoryki”, Wydawnictwo Naukowe PWN, W-wa – Kraków 1996
• M. Demel, A Skład „Teoria wychowania fizycznego” , W –wa 1974r.
• Czasopismo „Lider”
• T. Frołowicz, B. Przysiężna „Moja sprawność i zdrowie” przewodnik metodyczny dla nauczycieli I etapu edukacji, Gdańsk 2201r.